به گزارش مشرق، اینکه دهک های درآمدی در ایران و به ویژه دهک دهم (پردرآمدترین) چگونه و تحت چه شرایطی درآمد کسب کرده و هزینه می کنند، سوالی است که به واسطه کمبود آمارهای قابل استناد نمی توان با جزئیات بیشتر و مفصل تر درباره آنها سخن گفت. برای مثال برخی آمارهای نظام بانکی نشان می دهد از سود ۲۳۰ هزار میلیارد تومانی سالانه ای که نظام بانکی به سپرده گذاران خود پرداخت می کند، ۸۵ درصد آن به ۵/۲ درصد از سپرده گذاران اختصاص دارد، با این حال به جهت محدودیت آماری، دقیقا مشخص نیست دریافت کنندگان این سود عظیم آن را کجا و چگونه هزینه می کنند. همچنین طبق داده های گمرک ایران، در سال گذشته با وجود کاهش تعداد خودروهای وارداتی به حدود یک سوم، ۱۳۴۰ دستگاه خودروی وارداتی هرکدام بالای ۵۰۰ میلیون تومان قیمت داشته اند.

در گزارش حاضر با لحاظ همه محدودیت های آماری در زمینه نابرابری درآمدی، هزینه های خوراکی و غیرخوراکی خانوارهای دهک اول (کم درآمدترین) و دهک دهم (پردرآمدترین) طی سال ۹۷ مقایسه شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهد طی سال های اخیر با کاهش قدرت خرید خانوارهای کم درآمد، عمده هزینه این خانوارها محدود به بخش هزینه های خوراکی و مسکن شده و هزینه کرد در سایر اقلام رفاهی عملا خارج از توان سرپرست خانوار بوده است. واضح است که موضوع نابرابری محدود به کشورمان نمی شود، اما مساله محوری و مهم نحوه مواجهه سیاستگذاران با این موضوع است.

در این زمینه بررسی تجربیات جهانی نشان می دهد در کشورهایی که نظام مالیاتی صحیح و کارآمد اجرا شده، به طور قابل توجهی از حجم نابرابری های اقتصادی- اجتماعی کاسته شده است، به طوری که در این زمینه بررسی گزارش سالانه موسسه پژوهشی لگاتوم (Legatum) که از شاخص های ترکیبی رفاه (تهیه آن براساس فاکتورهای گوناگونی شامل ثروت، رشد اقتصادی، و کیفیت زندگی) تهیه شده، نشان می دهد کشورهایی که نظام مالیاتی کارآمد دارند، دقیقا آنهایی هستند که در کیفیت زندگی، رفاه و برابری نیز بالاترین رتبه را دارند. با این حال در ایران به جهت ساختار نارکارآمد درآمدهای مالیاتی، با توجه به اینکه عمده فشار بر دوش بخش مولد اقتصاد و حقوق بگیران است، هم بخش مولد اقتصادی کارایی خود را در قبال بخش غیرمولد از دست می دهد و هم طبقه حقوق بگیر دولتی و غیردولتی مقابل آنهایی که با بیشترین درآمد در بخش های سوداگری، زیر چتر سیستم مالیاتی نیستند، عملا از قدرت اقتصادی آنها کاسته می شود.

هزینه خوراک هر ثروتمند ایرانی ۵٫۵ برابر کم درآمدها

هزینه های خانوار به طور کلی به دو بخش خوراکی و غیرخوراکی تقسیم می شود. بررسی داده های آماری مرکز آمار ایران نشان می دهد در سال ۱۳۹۷ مجموع ارقام هزینه شده بخش خوراکی در دهک دهم (پردرآمدترین) ۱۹٫۲ میلیون تومان و در دهک کم درآمد حدود ۳٫۵ میلیون تومان بوده است. به عبارت دیگر، هر خانوار در دهک پردرآمدها حدود ۵٫۵ برابر خانوارهای کم درآمد برای بخش خوراکی خود هزینه کرده است.

هزینه تنقلات هر ثروتمند ایرانی ۶۴ برابر کم درآمدها

طی سال ۹۷ بین بخش های هزینه ای، بالاترین میزان نابرابری مربوط به مصرف غذاهای آماده و تنقلات است، به طوری که هر خانوار در دهک دهم (پردرآمد) در حالی نزدیک به دومیلیون تومان برای غذاهای آماده و تنقلات هزینه کرده که این میزان برای دهک اول (کم درآمد) حدود ۳۱ هزار تومان است؛ یعنی خانوارهای پردرآمد ایرانی طی سال ۹۷ حدود ۶۴ برابر بیشتر از کم درآمدها غذاهای آماده و تنقلات مصرف کرده اند.

هر ثروتمند ایرانی ۱۹ برابر کم درآمدها خشکبار می خرد

پس از غذاهای آماده و تنقلات، گروه خشکبارها دومین گروه از هزینه های خوراکی هستند که دارای بالاترین میزان نابرابری در مصرف بین دهک پردرآمد و کم درآمدند، به طوری که داده های مرکز آمار ایران نشان می دهد هر خانوار کم درآمد کشور (دهک اول) در حالی طی سال ۹۷ حدود ۵۲ هزار تومان برای خشکبار هزینه کرده که هزینه خانوارهای پردرآمد (دهک دهم) در این گروه ۹۸۶ هزار تومان یا به عبارت دیگر، ۱۹ برابر بیشتر از کم درآمدها بوده است.

مصرف گوشت ماهی هر ثروتمند ایرانی ۱۶ برابر کم درآمدها

سومین بخش هزینه ای در بخش خوراکی که بیشترین میزان نابرابری را نشان می دهد، هزینه خرید گوشت حیوانات دریایی اعم از گوشت ماهی، میگو و … است. در این بخش آمارها نشان می دهد هر خانوار کم درآمد (دهک اول) در حالی طی سال ۹۷ فقط ۳۶ هزار تومان (به اندازه خرید یک کیلوگرم ماهی) در بخش گوشت حیوانات دریایی هزینه کرده که این میزان برای خانوار پردرآمد ۱۶ برابر بیشتر و ۵۸۴ هزار تومان (به اندازه خرید ۱۹ کیلوگرم ماهی) بوده است.

مصرف گوشت هر ثروتمند ایرانی ۱۲ برابر کم درآمدها

پس از بخش های مذکور، در رتبه چهارم و پنجم مصرف، انواع شیرینی ها و گوشت دام قرار دارد. در این زمینه آمارهای مرکز آمار ایران نشان می دهد طی سال ۹۷ یک خانوار کم درآمد در حالی ۷۳ هزار تومان برای خرید انواع شیرینی ها (به اندازه خرید ۳ کیلوگرم شیرینی) و ۲۲۲ هزار تومان برای گوشت دام (به اندازه خرید دو کیلوگرم گوشت دام) هزینه کرده که این میزان برای هر خانوار پردرآمد (دهک دهم) در بخش خرید انواع شیرینی ها حدود ۹۲۴ هزار تومان (به اندازه خرید ۳۰ کیلوگرم شیرینی) و در بخش خرید گوشت دام حدود ۲٫۶ میلیون تومان (به اندازه خرید حدود ۲۴ کیلوگرم گوشت دام) است. یعنی هر خانوار ثروتمندتر در سال ۹۷ حدود ۱۲٫۶ برابر در شیرینی ها و ۱۲ برابر در بخش خرید گوشت دام بیشتر از کم درآمدها هزینه کرده است.

پردرآمدها ۸ برابر کم درآمدها میوه مصرف می کنند

مصرف انواع میوه، بخش دیگری از هزینه های خانوارهاست که در این بخش نیز داده های آمار حکایت از شکاف و نابرابری گسترده در مصرف خانوارهای کم درآمد و پردرآمد دارد. در این بخش طبق داده های مرکز آمار ایران، هر خانوار در دهک اول (کم درآمد) طی سال ۹۷ در حالی حدود ۲۴۶ هزار تومان برای خرید میوه هزینه کرده که این میزان برای پردرآمدها حدود یک میلیون و ۹۳۰ هزار تومان یا حدود ۷٫۸ برابر کم درآمدهاست. در کنار انواع میوه ها، مصارف خانوارهای کم درآمد و پردرآمد در بخش های دیگر نیز حکایت از نابرابری عمیق دارد، به طوری که طبق بررسی ها، میزان مصرف هر خانوار پردرآمد طی سال ۹۷ در مصرف انواع نوشیدنی حلال ۶٫۵ برابر، در مصرف غلات ۶٫۳ برابر، در مصرف شیر و فرآورده ها ۴٫۱ برابر، در مصرف انواع سبزی، حبوبات و دخانیات ۳٫۴ برابر، در مصرف نان، قند و شکر نیز بیش از ۱٫۵ برابر بوده است.

هزینه رفاهی ثروتمندان ایرانی ۱۴ برابر کم درآمدها

برخلاف بخش خوراک که نسبتا شکاف و نابرابری هزینه ای بین خانوارهای کم درآمد و پردرآمد در آن کمتر مشهود است، در بخش هزینه های غیرخوراکی شکاف هزینه به طور گسترده ای دیده می شود. شاید دلیل این امر در اولویت دادن هزینه ای خانوارهاست. بر این اساس خانوارهای کم درآمد زمانی که در سطح حداقل معیشت قرار می گیرند (قدرت خرید آنها کم می شود)، عمدتا برای برآورده کردن هزینه های اولیه (خوراک، پوشاک و مسکن) برنامه ریزی کرده و در مرحله و اولویت بعدی، برای تفریح و مسافرت، خرید لوازم منزل، بهداشت و درمان، تحصیل و آموزش و … هزینه می کنند. در این زمینه بررسی داده های آماری نشان می دهد اگرچه در بخش هزینه های خوراکی خانوارهای کم درآمد و پردرآمد، نابرابری هزینه ای ۵٫۵ برابر است، اما در بخش هزینه های غیرخوراکی خانوارهای پردرآمد ۱۴٫۴ برابر کم درآمدها برای رفاه خود هزینه کرده اند، به طوری که طی سال ۹۷ هزینه غیرخوراکی یک خانوار کم درآمد (دهک اول) در حالی کمتر از ۷ میلیون تومان (دقیقا ۶٫۷ میلیون تومان) است که این میزان برای خانوارهای پردرآمد (دهک دهم) نزدیک به ۹۸ میلیون تومان (دقیقا۹۷٫۷ میلیون تومان) است.

ارزش اثاثیه منزل هر ثروتمند ایرانی ۱۱۶ برابر کم درآمدها

در بخش هزینه های غیرخوراکی، طبق داده های مرکز آمار ایران هر خانوار کم درآمد طی سال ۹۷ در حالی حدود ۲۷۰۰ تومان به طور میانگین برای اثاثیه منزل هزینه کرده که این میزان با فاصله ۱۱۶ درصدی برای خانوارهای پردرآمد (دهک دهم) حدود ۳۱۵ هزار تومان بوده است.

هزینه های زینتی پردرآمدها ۹۴ برابر کم درآمدها

پس از هزینه های اثاث منزل، هزینه های مربوط به لوازم زینتی و شخصی کم درآمدها و پردرآمدها در رتبه دوم نابرابری ها قرار دارد، به طوری که هر خانوار کم درآمد در حالی طی سال ۹۷ حدود ۱۱ هزار تومان برای لوازم زینتی و شخصی هزینه کرده که این میزان با فاصله ۹۴ برابری برای خانوارهای پردرآمد بیش از یک میلیون تومان است.

تفریح و سرگرمی پردرآمدها ۸۷ برابر کم درآمدها

تفریح و سرگرمی نیز از دیگر بخش های هزینه های غیرخوراکی است که موجب بهبود و تقویت سلامت جسم و روان می شود، با این حال در این شاخص نیز خانوارهای کم درآمد ایرانی (دهک اول) طی سال ۹۷ در حالی کمتر از ۱۵ هزار تومان برای این بخش هزینه کرده اند که این میزان برای پردرآمدها با فاصله ۸۷ برابری حدود یک میلیون و ۲۷۰ هزار تومان است.

هزینه مسافرت پردرآمدها ۵۶ برابر کم درآمدها

در کنار تفریح و سرگرمی که امری مربوط به درون شهر یا محل زندگی فرد است، هزینه های مسافرت برون شهری یا مسافرت های دسته جمعی نیز بین خانوارهای کم درآمد و پردرآمد بسیار قابل تامل است، به طوری که طبق داده های آماری مرکز آمار ایران در سال ۹۷، یک خانوار کم درآمد در حالی حدود ۱۷ هزار تومان هزینه برای این بخش اختصاص داده که این میزان برای خانوارهای پردرآمد با اختلاف ۴۷ برابری حدود ۹۶۳ هزار تومان است.

هزینه پوشاک و کفش ثروتمندان ۳۸ برابر کم درآمدها

کفش و پوشاک نیز بخش دیگری از هزینه های غیرخوراکی خانوار است که در این بخش نیز نابرابری بین گروه های درآمدی جالب توجه است، به طوری که طی سال ۹۷ در حالی یک خانوار کم درآمد (دهک اول) حدود ۱۱۹ هزار تومان برای این بخش هزینه کرده که این میزان با اختلاف ۳۸ برابری برای خانوار پردرآمد حدود ۴٫۶ میلیون تومان بوده است.

هزینه های تحصیلی ثروتمندان ۳۸ برابر کم درآمدها

تحصیل و آموزش نیز از دیگر بخش هایی است که با وجود اینکه یارانه های حمایتی قابل توجهی به این بخش اختصاص می یابد، اما در سال های اخیر با پر و بال گرفتن بخش غیردولتی برای تحصیل ثروتمندان، شکاف هزینه ای بین طبقات اجتماعی کم درآمد و پردرآمد بیشتر شده است. در این زمینه داده های مرکز آمار ایران نشان می دهد طی سال ۹۷ یک خانوار کم درآمد در حالی حدود ۶۹ هزار تومان در این بخش هزینه کرده که این میزان با فاصله ۳۸ برابری برای خانوارهای پردرآمد حدود ۲٫۶ میلیون تومان بوده است.

۶۳ درصد هزینه رفاهی کم درآمدها صرف مسکن می شود

از نکات جالب توجه بخش هزینه های غیرخوراکی خانوارها، سهم ۶۳ درصدی مسکن از کل هزینه های غیرخوراکی خانوارهای کم درآمد است، به طوری که در این زمینه بررسی داده های مرکز آمار ایران نشان می دهد طی سال ۹۷ هر خانوار کم درآمد در حالی نزدیک به ۴٫۳ میلیون تومان برای بخش مسکن هزینه کرده که کل هزینه های غیرخوراکی این خانوارها حدود ۶٫۸ میلیون تومان بوده است. اما در همین زمینه بررسی ها نشان می دهد برخلاف سهم ۶۳ درصدی مسکن در سبد هزینه های غیرخوراکی خانوارهای کم درآمد، در سبد هزینه های غیرخوراکی پردرآمدها مسکن سهم ۳۸ درصدی دارد، به طوری که از کل ۹۷٫۷ میلیون تومان هزینه غیرخوراکی خانوارهای پردرآمد،۳۷٫۲ میلیون تومان آن به بخش مسکن مربوط می شود و مابقی صرف تفریح، تحصیل، مسافرت، پوشاک، لوازم زنیتی شخصی و اثاث منزل و … .

درآمد پردرآمدها ۷ برابر بیشتر از کم درآمدها

طبق داده های مرکز آمار ایران، بررسی میزان درآمد سالانه دهک های درآمدی نشان می دهد طی سال ۹۷ میزان درآمد دهک اول حدود۱۵٫۴ میلیون تومان، برای دهک دوم حدود۲۲٫۵ میلیون تومان، برای دهک سوم حدود ۲۶٫۵ میلیون تومان، برای دهک چهارم حدود ۳۰٫۱ میلیون تومان، برای دهک پنجم حدود ۳۴٫۴ میلیون تومان، برای دهک ششم حدود ۳۹٫۱ میلیون تومان، برای دهک هفتم حدود ۴۵٫۵ میلیون تومان، برای دهک هشتم حدود ۵۲ میلیون تومان، برای دهک نهم حدود ۶۵ میلیون تومان و برای دهک دهم بیش از ۱۰۴ میلیون تومان بوده است. به عبارت دیگر، طی سال ۹۷ فاصله درآمدی دهک اول (کم درآمدترین) و دهک دهم (پردرآمدترین) حدود هفت برابر است.

واردات ۱۳۴۰ دستگاه خودروی بالای ۵۰۰ میلیون تومان

همان طور که گفته شد، بررسی جزئیات نابرابری ها در دهک های درآمدی به جهت محدودیت های آماری امر دشواری است، اما برخی بررسی برخی مصادیق ثروت در سطح جامعه ایران نکات قابل تاملی را نشان می دهد. برای مثال طبق داده های گمرک ایران، از ۱۵ هزار و ۳۶ دستگاه خودروی وارداتی در سال ۹۷ قیمت ۱۳۴۰ دستگاه از این خودروها با نرخ ارز بازار آزاد سال ۹۷ بالای ۵۰۰ میلیون تومان بوده و مجموع ارزش این ۱۳۴۰ دستگاه حدود دوهزار میلیارد تومان است. یعنی در موضوع خودروهای وارداتی، طی سال ۹۷ با وجود محدودیت های ارزی که واردات خودرو را به یک سوم سال های قبل بازگردانده، ۱۳۴۰ نفر توان خرید خودروهای بالای ۵۰۰ میلیون تومان را داشته اند. این در حالی است که براساس آمارهای مرکز آمار ایران، طی سال ۹۷ میانگین درآمد خانوارهای دهک اول تا هفتم کمتر از ۵۰ میلیون تومان یا کمتر از ارزش ارزان ترین خودروی سواری کشور یعنی پراید ۵۰ میلون تومانی بوده است.

رتبه ۱۰۸ ایران در شاخص رفاه

یکی از شاخص هایی که اثربخشی سیاست های تعادل بخشی به برابری های اجتماعی- اقتصادی را نشان می دهد، گزارش سالانه موسسه پژوهشی لگاتوم (Legatum) است که از سال ۲۰۰۷ میلادی منتشر می شود. این گزارش با بهره گیری از شاخص های ترکیبی رفاه که براساس فاکتورهای گوناگونی نظیر ثروت، رشد اقتصادی و کیفیت زندگی تنظیم می شود، مانند چراغ راهنمایی برای سیاستگذاران عمل می کند و با توجه به نمره و رتبه کشور در هر شاخص فرعی، سیاستگذاران می توانند نقاط ضعف و قوت کشورشان را شناسایی کنند و متوجه این موضوع شوند که بهبود کدام متغیرهای سیاستی می تواند منجر به حصول بیشترین فواید به صورت افزایش ثروت و رفاه و همچنین کاهش نابرابری ها شود. براساس گزارش ۲۰۱۸ موسسه لگاتوم، کشورهای نروژ، نیوزیلند، فنلاند، سوئیس، دانمارک، سوئد، انگلیس، کانادا، هلند، ایرلند، ایسلند، لوکزامبورگ، استرالیا، آلمان و اتریش به ترتیب ۱۵ کشوری هستند که در این رتبه بندی در بالاترین سطح شاخص رفاه قرار دارند. همچنین براساس گزارش مذکور، در انتهای جدول رده بندی لگاتوم، کشورهای افغانستان، جمهوری آفریقای مرکزی، یمن، چاد، سودان و جمهوری کنگو با شرایط نامسائدی از شاخص رفاه و به ترتیب در رتبه های ۱۴۴، ۱۴۵، ۱۴۶، ۱۴۷، ۱۴۸ و ۱۴۹ قرار دارند.در این رده بندی وضعیت ایران نیز جالب توجه است، به طوری که در سال ۲۰۰۷ رتبه ایران بین ۱۴۲ کشور، ۱۱۳ بوده که این میزان تا سال ۲۰۱۲ به رتبه ۱۰۷ و تا سال ۲۰۱۳ به رتبه ۱۰۶ رسیده بود، با این حال در سال های اخیر روند رو به بهبود این شاخص چندان قابل توجه نبوده و در گزارش سال ۲۰۱۸ لگاتوم، ایران بین ۱۴۹ کشور، رتبه ۱۰۸ را دارد. اما نکته جالب توجه اینکه اغلب کشورهایی که در این رتبه بندی بهترین شرایط را دارند، دقیقا همان کشورهایی هستند که در زمینه عدالت مالیاتی کارآمدترین کشورهای جهان بوده اند.