به گزارش خبرگزاری تسنیم ، عقد دائم یکی از مهم ترین نهادهای حقوقی در نظام خانواده در ایران است. با پشتوانه فقهی و حقوقی مستحکم، این نوع از ازدواج محور اصلی روابط خانوادگی و اجتماعی را تشکیل می دهد. در این یادداشت به بررسی ارکان، شرایط، آثار، ضمانت های قانونی، و چالش های عقد دائم پرداخته می شود؛ همراه با استناد به متون قانونی همچون قانون مدنی و قانون حمایت خانواده.

عقد دائم؛ ستون بنیادین نهاد خانواده

در نظام حقوقی ایران که متأثر از فقه امامیه است، ازدواج به دو صورت دائم و موقت تعریف می شود. عقد دائم نوع رایج، پایدار و قانونی ازدواج است که با هدف تشکیل خانواده، تداوم زندگی مشترک، فرزندآوری و حمایت حقوقی، روانی و مالی از زوجین منعقد می شود.

بر اساس ماده ۱۰۷۵ قانون مدنی:

«نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد.»

بنابراین، بر خلاف نکاح منقطع، عقدی که بدون تعیین مدت باشد، عقد دائم محسوب می شود.

ارکان و شرایط عقد دائم

برای صحت عقد دائم، رعایت ارکان و شرایط عمومی و اختصاصی عقد نکاح الزامی است. این شرایط در کتاب هفتم قانون مدنی از ماده ۱۰۳۴ تا ۱۱۵۷ به تفصیل بیان شده اند:

۱- ایجاب و قبول با قصد و رضا (ماده ۱۰۶۲)

برای انعقاد عقد نکاح، باید ایجاب و قبول با الفاظ صریح از سوی طرفین یا نماینده ی قانونی آنها (ولی، وکیل) صورت گیرد و طرفین باید قصد جدی برای ایجاد زوجیت داشته باشند.

۲- بلوغ، عقل و رشد

مطابق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی:

> «عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط به اذن ولی و دادگاه صالح است.

در ماده ۱۲۰۷ نیز عدم اهلیت (جنون و سفاهت) از موارد منع قانونی در معاملات، از جمله نکاح است.

۳- اذن ولی برای دختر باکره

مطابق ماده ۱۰۴۳ قانون مدنی: «نکاح دختر باکره اگرچه به سن بلوغ رسیده باشد، موقوف به اجازه پدر یا جد پدری اوست.»

۴- نبودن موانع نکاح (مواد ۱۰۴۵ تا ۱۰۵۷)

ازدواج در مواردی ممنوع است از جمله:

نسبی و رضاعی (ماده ۱۰۴۵)

ازدواج با زن شوهردار یا در عده ی دیگری (ماده ۱۰۵۰)

مصاهره (ماده ۱۰۴۷) به معنای رابطه خویشاوندی است که به دلیل ازدواج بین زوجین و خویشان آن ها ایجاد می شود.

آثار حقوقی عقد دائم

۱- حق نفقه (ماده ۱۱۰۶ و ۱۱۰۷ قانون مدنی)

زن در ازدواج دائم، مستحق نفقه است:«در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است. نفقه شامل مخارج زندگی از جمله مسکن، پوشاک، خوراک، هزینه درمان و اثاث منزل متناسب با شأن زن است.

۲- تمکین و نشوز به معنای نافرمانی یا عدم تمکین زن از شوهر خود است (مواد ۱۱۰۸ تا ۱۱۱۱) در برابر الزام شوهر به پرداخت نفقه، زن موظف به تمکین عام و خاص است. در صورت نشوز، حق نفقه از زن سلب می شود (ماده ۱۱۰۸). نشوز شوهر نیز ممکن است در قالب عدم ایفای وظایف زناشویی یا ترک زندگی مشترک مطرح شود و حق درخواست طلاق برای زن ایجاد کند.

۳- مهریه (مواد ۱۰۸۲ تا ۱۰۹۹)

طبق ماده ۱۰۸۲:

«به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی در آن بنماید.»

مهریه حق مالی زن است و مطالبه آن از زمان انعقاد عقد ممکن است. قانون جدید نحوه اجرای محکومیت های مالی (مصوب ۱۳۹۴) نیز در مورد عدم توان پرداخت مهریه، امکان تقسیط یا صدور حکم حبس را مطرح کرده است.

۴- ارث (مواد ۹۴۰ تا ۹۴۶)

در عقد دائم، زن و شوهر از یکدیگر ارث می برند. میزان سهم الارث بستگی به وجود فرزند، والدین یا سایر وراث دارد. مثلا اگر مرد فرزندی نداشته باشد، زن ربع ترکه را ارث می برد و در صورت وجود فرزند، یک هشتم.

۵- حضانت و ولایت فرزندان (مواد ۱۱۶۸ تا ۱۱۷۹)

در ازدواج دائم، فرزندان حاصل از رابطه زوجین مشروع هستند و پدر دارای ولایت قانونی و مادر دارای حضانت تا سن معین است. مطابق ماده ۱۱۶۹:

> «برای نگهداری طفل، مادر تا ۷ سال اول اولویت دارد و پس از آن با پدر است.»

فسخ، طلاق و انحلال نکاح دائم

عقد دائم با طلاق، فسخ یا فوت یکی از زوجین پایان می پذیرد.

فسخ نکاح

اگر در یکی از طرفین عیب، تدلیس یا تخلف از شرط صفت وجود داشته باشد، طرف مقابل می تواند عقد را فسخ کند (مواد ۱۱۲۱ تا ۱۱۲۸).

طلاق (ماده ۱۱۳۳ و بعد)

طلاق با اراده مرد یا به درخواست زن در شرایط خاص انجام می گیرد. طبق ماده ۱۱۳۳ اصلاح شده:

> «مرد می تواند با رعایت شرایط مقرر در این قانون با مراجعه به دادگاه، تقاضای طلاق نماید.»

اما زن نیز می تواند در مواردی از قبیل:

عدم پرداخت نفقه (ماده ۱۱۲۹)

عسر و حرج (ماده ۱۱۳۰)

غیبت بیش از ۴ سال مرد (ماده ۱۰۲۹)

درخواست طلاق بدهد.

عده

پس از طلاق، زن باید عده نگه دارد (ماده ۱۱۵۱ تا ۱۱۵۷). مدت عده طلاق سه طهر و در صورت بارداری، تا زمان وضع حمل است.

ضمانت اجرای عدم ثبت نکاح دائم

مطابق ماده ۲۰ قانون حمایت خانواده «ثبت نکاح دائم، طلاق و رجوع الزامی است …»

در صورت عدم ثبت، مرد به مجازات حبس تعزیری تا یک سال محکوم خواهد شد (ماده ۴۹ همان قانون). هدف از این الزام، حفظ حقوق مالی، روانی و اجتماعی زن است.

چالش های اجتماعی عقد دائم در ایران

با وجود جایگاه حقوقی مستحکم عقد دائم، مشکلات متعددی در حوزه اجرای آن دیده می شود:

۱- افزایش آمار طلاق

طبق آمار رسمی سازمان ثبت احوال، نرخ طلاق در سال های اخیر افزایش چشمگیری یافته است. نبود مهارت های زندگی، انتظارات اقتصادی بالا و ضعف در شناخت اولیه از عوامل مهم این موضوع هستند.

۲- بالا رفتن سن ازدواج

افزایش هزینه های زندگی، بیکاری جوانان و عدم حمایت های حقوقی و اجتماعی، ازدواج دائم را به تأخیر انداخته است.

۳- مهریه های سنگین

گرچه مهریه یک ابزار حمایتی است، اما در مواردی تبدیل به ابزار فشار متقابل و یا عامل بازدارنده ازدواج شده است.

۴- ازدواج های صوری یا مصلحتی

برخی از عقدهای دائم در ظاهر شکل می گیرد اما فاقد بنیان واقعی خانوادگی است و تنها برای دستیابی به حقوق خاص (اقامت، ارث، تسهیلات) منعقد می شود.

پایداری بنیان خانواده و جامعه

عقد دائم در نظام حقوقی ایران نه تنها یک رابطه شخصی، بلکه هسته اصلی اجتماع است. حفظ قوام و سلامت آن، به معنای پایداری بنیان خانواده و جامعه است.

پیشنهاداتی برای تقویت کارکرد عقد دائم:

۱- تدوین و آموزش حقوق خانواده در مدارس و دانشگاه ها

۲- افزایش مراکز مشاوره پیش از ازدواج

۳- تسهیل فرآیند ازدواج با حمایت های اقتصادی و حقوقی

۴- اصلاح قوانین مربوط به مهریه و نفقه به نفع تعادل حقوقی طرفین

عقد دائم، پیوندی استوار بر پایه اراده و تعهد است

عقد دائم، پیوندی استوار بر پایه اراده و تعهد است که قانونگذار برای حفظ و پایداری آن، ابزارهای حمایتی و نظارتی متعددی پیش بینی کرده است. در شرایط فعلی جامعه ایران، بازنگری در برخی مقررات، حمایت از زوجین و ارتقاء سطح آگاهی حقوقی مردم می تواند ضامن دوام و موفقیت این نهاد مهم باشد.

یادداشت از الهه ملا نعمت ، حقوقدان

انتهای پیام/