گروه استان ها - علی حجازیان: پس از گذشت ۴ دهه از انقلاب اسلامی علی رغم پیشرفت های قابل تأمل در بحث علمی و نظامی و تلاش برای بهبود کیفیت زندگی مردم، در بخش مسکن عملکرد قابل تقدیری نسبت به اهداف انقلاب وجود نداشته است. امام (ره) در اوایل پیروزی انقلاب در پیامی در تاریخ ۲۱ فروردین ماه سال ۱۳۵۸ بیان کردند: در رژیم منفور پهلوی قشر عظیمی از مستضعفان جامعه به کلی از داشتن خانه محروم بودند… نظام اسلامی چنین ظلمی و تبعیضی را تحمل نخواهد کرد. در هر محل از بین افراد صالح و مورد اعتماد، گروهی حداقل مرکب از سه نفر از مهندسان و کارشناسان شهرسازی و خانه سازی و یک نفر روحانی و یک نماینده دولت انتخاب شوند تا با صرفه جویی و دقت کامل خانه های ارزان قیمتی بسازند و در اختیار محرومان قرار دهند..

امام خمینی در ادامه همین پیام می فرمایند: «مشکل زمین باید حل شود و همه بندگان خدا باید از این موهبت الهی استفاده کنند، همه محرومان باید خانه داشته باشند، هیچ کس در هیچ گوشه مملکت نباید از داشتن خانه محروم باشد. بر دولت اسلامی است که برای این مسئله مهم چاره ای بیندیشند و بر همه مردم است که در این مورد همکاری کنند». امام (ره) اشاره می کنند به هیچ عنوان پولی در برابر خرید زمین پرداخت نشود. سیاست زمین صفر بدین معنی که دولت ها حق مالکیت را برای ساخت مسکن به مردم نفروشند بلکه به صورت اجاره بلندمدت در اختیار مردم قرار دهند.

عدم دریافت وجه بابت خرید زمین مورد تأکید بنیان گذار انقلاب اسلامی بوده است

عدم دریافت وجه بابت خرید زمین مورد تأکید بنیان گذار انقلاب اسلامی بوده است. امروزه بیش از ۵۰ درصد هزینه مسکن مربوط به زمین است. این راهبرد می تواند منجر به کاهش هزینه مسکن شود. متأسفانه در برنامه های ۵ ساله توسعه نیز این راهبرد علمی و کاربردی مورد بی مهری قرار گرفت. به طور کلی برنامه های توسعه ۵ ساله در کشور در موضوع مسکن موفق نبودند، به طور مثال در برنامه اول توسعه (۱۳۶۸-۱۳۷۲) سیاست مشخصی برای جلوگیری از رشد مسکن غیررسمی تعیین و هدف گذاری نشده بود و پدیده اسکان غیررسمی در این بازه زمینی نیز در حال شکل گیری و گسترش بود. در این زمان قیمت مسکن، بیشتر متأثر از سهم زمین بود.

در برنامه دوم توسعه (۱۳۷۴-۱۳۷۸) شعار پاک، مخفف پس انداز، انبوه سازی و کوچک سازی مطرح شد و انبوه سازی محور سیاست های مسکن دولت قرار گرفت. مسکن اجتماعی جزو برنامه های اصلی برنامه دوم بود. مسکن اجتماعی بر اساس حداقل های قابل قبول و حتی پایین تر از استانداردهای الگوی مصرف مسکن تولید شد.

در برنامه های بعدی توسعه نیز پارادایم کلی مسکن تغییر چندانی پیدا نکرد. در سال ۱۳۸۶ دولت وقت جهت مهار بحران قیمت مسکن دست به کار شد و برای اولین بار در بودجه های سنواتی تبصره ویژه ای به موضوع مسکن و ساماندهی آن اختصاص داد. سیاست زمین صفر با هدف کاهش قیمت مسکن مطرح شد. این سیاست تا حدود زیادی در خانه دار کردن اقشار کم درآمد موفق بود. مشکل اصلی در عدم تحقق اهداف موردنظر در خصوص مسکن مهر، عدم انطباق سیاست زمین صفر با پارادایم اقتصادی و شهرسازی بود.

اقتصاد نئولیبرال در مدیریت شهری و برنامه ریزی مسکن و طرح های شهرسازی فشرده و عمودی سازی با سیاست زمین صفر همخوانی ندارد. در دولت بعدی نیز آقای آخوندی که مخالف سرسخت مسکن مهر بود، به جای اتمام به موقع پروژه های ناتمام دولت شروع به انتقاد از مسکن مهر کرد تا جایی که از مسکن مهر به طرح مزخرف و طرح پوپولیستی نام برد و در آبان ۱۳۹۲ هم زمان با توقف طرح مسکن مهر از طرح مسکن اجتماعی نام برد. این طرح هم تا الآن درحد حرف باقی ماند.

دولت آقای روحانی در قبال مسکن مردم مسئول است و باید نسبت به مشکلات پیش آمده پاسخ گو باشد. ایده های وزیر وقت، آقای آخوندی که در برخی مراکز دانشگاهی نیز طرفدار دارد، نشان از این دارد که نگاه های برگرفته از غرب در بحث مسکن برای کشور سم است. پدیده گورخوابی و پشت بام خوابی در وضعیت امروز جامعه نتیجه تفکرات اقتصادی اجتماعی دولت و تقلید از نظام شهرسازی و برنامه ریزی مسکن غربی است. دولت و مجلس و دستگاه های مسئول در زمینه مسکن چنانچه قصد حمایت از اقشار کم درآمد و بهبود وضعیت مسکن در کشور را دارند، باید به صورت کلی از گفتمان سازی و اجرای ادبیات غرب در خصوص برنامه ریزی مسکن جلوگیری کنند چراکه مسکن در ادبیات غرب با مسکن در جهان بینی اسلامی- ایرانی تفاوت دارد.

راهبرد پیشنهادی در خصوص تغییر وضعیت زمین و مسکن

هر فرد ایرانی باید مانند یارانه و خدماتی که دولت در اختیارش قرار می دهد، باید صاحب زمین باشد. جمهوری اسلامی با این پهنه عظیم جغرافیایی چرا باید شهرهایی با تراکم بالا مانند تهران داشته باشد که هرلحظه به دلیل بارگذاری بیش از حد منتظر زلزله باشد. شهرسازی عمودی و فشرده با این ادبیات رایج در حوزه شهرسازی کمترین سنخیتی با جهان بینی، فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی ما ندارد.

تصمیم سازان و تصمیم گیران در حوزه شهر و مسکن باید بر اساس آرمان ها و اهداف انقلاب در جهت رفع نیاز اقشار کم درآمد تلاش کنند و از رویکردهای منسوخ و در تقابل با اندیشه انقلاب اسلامی دوری کنند.

*پژوهشگر شهرسازی