از منظر اسلام فعالیتهای اقتصادی زمینه ساز کمالات و فضائل انسانی است و اگر فردی با این انگیزه به عرصه اقتصاد وارد شود، افزون بر منافع مادی و ظاهری به بهرههای معنوی نیز نایل خواهد شد . بهبود بخشیدن به وضع زندگی و تدارک برخی از برنامههای اقتصادی در جامعه نه تنها نقص و عیبی برای یک انسان مسلمان به حساب نمیآید، بلکه ناشی از قوت ایمان و اراده استوار او در راه رسیدن به اهداف والای معنوی است . چنانکه پیشوای ششم شیعیان، امام صادق علیه السلام بر این اندیشه پای میفشرد و کار و تلاش در راه تامین نیازهای ضروری زندگی را همسان با جهاد در راه خدا قلمداد میکرد.(۱) از منظر امام صادق علیه السلام بین کسی که از دنیا به عنوان وسیلهای برای کسب آخرت بهره میگیرد و بین کسی که دنیا پرستی و جمع مال را پیشه خود نموده است، تفاوت واضح وجود دارد . به این جهت از سویی دلبستگان به مال دنیا و دنیاپرستان ظاهربین را لعن میکند و میفرماید: «ملعون ملعون من عبد الدینار و الدرهم(۲)؛ مورد لعن خداست کسی که بنده دینار و درهم باشد .» و از سوی دیگر به دوستدارانش توصیه میکند: «لا تدع طلب الرزق من حله فانه عون لک علی دینک(۳)؛ طلب روزی از [راههای] حلال را هرگز رها نکن; چرا که مال حلال یاور تو در دینتخواهد بود .»

در این نوشتار به بررسی پاره ای از اندیشههای اقتصادی امام صادق علیه السلام در عرصه جامعه اسلامی میپردازیم .

حقیقت فعالیت اقتصادی

عبدالله بن ابی یعفور میگوید: در محضر امام صادق علیه السلام بودم که مردی از وی پرسید: به خدا قسم! ما به دنبال دنیا میرویم و دوست داریم آن را به دست آوریم . امام علیه السلام فرمود: تو میخواهی با دنیاطلبی و کسب درآمد چه کنی؟ او گفت: میخواهم نیازهایم را برطرف کنم، به خانوادهام رسیدگی نمایم، صدقه و احسان بدهم و حج و عمره انجام دهم . امام صادق علیه السلام فرمود: اینکه دنیاطلبی نیست، این به دنبال آخرت و ثوابهای الهی رفتن است.(۴)

ایشان در سخن دیگری فرمود: رجل جالس فی بیته یقول اللهم ارزقنی فیقال له الم آمرک بالطلب؛ مردی در خانهاش نشسته و مدام میگوید: خدایا! به من روزی عطا کن! به او گفته میشود: آیا تو را فرمان ندادم به طلب روزی

رعایت اصول

یک فرد دور اندیش در طول زندگی خود تلاش میکند که با بهرهگیری از اصول کاربردی اقتصادی بر رفاه و آسایش خود و خانوادهاش بیفزاید و زندگی آرام و راحتی را برای پیمودن راه سعادت داشته باشد . امام صادق علیه السلام برخی از این اصول را چنین مطرح میکند:

الف) بهرهگیری از تجربه

امام صادق علیه السلام در این زمینه رهنمود راهگشایی را به رهروان حقیقت طلب ارائه میدهد و تاکید میکند که «المؤمن حسن المعونة، خفیف المؤونة، جید التدبیر لمعیشتة، لا یلسع من حجر مرتین(۵)؛ مؤمن در یاری کردن زیباست (و به زیباترین صورت دیگران را یاری میکند)، کم تکلف است (و دیگران را به زحمت نمی اندازد) و زندگی اش را خوب اداره میکند و از یک سوراخ دو بار گزیده نمیشود (تجربه بار اول برایش کافی است).»

ب) استفاده از فرصتها

در زندگی گاهی فرصتهایی به دست میآید که شخص میتواند از آن فرصت به نحو شایستهای برای بهبودی دین و دنیای خویش بهرهگیرد . بدون شک از دست دادن چنین فرصتهایی موجب غم و اندوه و پشیمانی خواهد بود .

امام صادق علیه السلام در سخنی زیبا ضرورت بهرهگیری از فرصتها را یادآور شده، میفرماید: «هر کس فرصتی را به دست آورد و با این حال منتظر فرصت بهتری باشد، روزگار آن فرصت به دست آمده را از دستش خواهد گرفت; زیرا عادت روزگار سلب فرصت ها و رسم زمانه از بین بردن موقعیت هاست» .(۶)

ج) تلاش و کوشش

در این زمینه علی بن عبدالعزیز میگوید: امام صادق علیه السلام روزی از من احوال عمر بن مسلم را پرسید. عرضه داشتم: فدایت شوم او از تجارت دست برداشته و به عبادت و نماز و دعا روی آورده است. امام فرمود: «وای بر او! آیا او نمیداند که هر کس به دنبال دنیا و کسب روزی حلال نرود، دعایش مستجاب نخواهد شد.» سپس امام افزود: «هنگامی که آیه «من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب» (۷) نازل شد، تنی چند از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله از کسب و کار دست کشیده و درها را به روی خود بسته، مشغول عبادت شدند تا خداوند متعال روزی آنان را از طریق عبادت برساند . هنگامی که رسول اکرم صلی الله علیه و آله خبردار شد، آنان را احضار نمود و فرمود: شما به چه انگیزهای از کسب و کار دست کشیده و از جامعه فاصله گرفته و به عبادت پرداختهاید؟! گفتند: یا رسول الله! خداوند روزی ما را تکفل کرده و ما هم به عبادت او روی آوردهایم! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس چنین کند دعای او پذیرفته نخواهد شد، بر شما باد به کسب ]روزی و درآمد[».(۸)

رعایت اعتدال و میانه روی در مخارج و درآمدهای زندگی موجب آسایش و رفاه خواهد بود، همچنانکه اسراف و یا بخل موجب اختلال در نظم زندگی میشود. امام صادق علیه السلام میفرماید:«اسراف موجب فقر و میانه روی سبب توانایی میشود

ایشان در سخن دیگری فرمود: «رجل جالس فی بیته یقول اللهم ارزقنی فیقال له الم آمرک بالطلب(۹)؛ مردی در خانهاش نشسته و مدام میگوید: خدایا! به من روزی عطا کن! به او گفته میشود: آیا تو را فرمان ندادم به طلب [روزی[».

د) اعتدال

رعایت اعتدال و میانه روی در مخارج و درآمدهای زندگی موجب آسایش و رفاه خواهد بود، همچنانکه اسراف و یا بخل موجب اختلال در نظم زندگی میشود. امام صادق علیه السلام میفرماید:«اسراف موجب فقر و میانه روی سبب توانایی میشود .» (۱۰)

در این زمینه عبدالله بن سنان میگوید: امام صادق علیه السلام هنگامی که آیه «ولا تجعل یدک مغلولة الی عنقک» (۱۱) را تفسیر میکرد، انگشتان دست خود را کاملا بسته و دستخود را مشت نمود و به ما فرمود: «یعنی این چنین نکنید که این نهایتخست و بخل است» و در معنی آیه «ولا تبسطها کل البسط» (۱۲) دست خود را کاملا باز کرد و فرمود: «این چنین هم درست نیست; یعنی انسان هر چه دارد خرجش کند و چیزی در کف دستش نماند».(۱۳)

ه) پس انداز برای آینده

امام صادق علیه السلام همواره توصیه میکرد که هر شخصی باید برای آینده خود پس انداز داشته باشد تا اگر خدای ناکرده مشکلی برایش پیش آمد یا نیازی به پول پیدا کرد محتاج دیگران نباشد . حضرت صادق علیه السلام میفرمود: از نزدیکترین یاران پیامبر صلی الله علیه و آله که شما آنها را به فضل و زهد و تقوا میشناسید، سلمان و ابوذر هستند . شیوه سلمان چنین بود که هرگاه سهمیه سالانهاش را از بیت المال دریافت میکرد، مخارج یک سالش را ذخیره مینمود تا زمانی که در سال آینده نوبت سهمیهاش برسد . به او اعتراض کردند که تو با این همه زهد و تقوا در فکر ذخیره آینده ات هستی! شاید امروز و فردا مرگ تو برسد! سلمان در جواب میفرمود: شما چرا به مردن فکر میکنید و به باقی ماندن نمیاندیشید؟ ای انسانهای جاهل! شما از این نکته غفلت میکنید که نفس انسان اگر به مقدار کافی وسیله زندگی نداشته باشد، در اطاعتحق کندی و کوتاهی میکند و نشاط و نیروی خود را در راه حق از دست میدهد; ولی همین قدر که به اندازه نیازش وسیله و مال دنیا فراهم شد با اطمینان و آرامش بیشتری به اطاعتحق میپردازد.(۱۴)

ایشان می فرمود: «لا خیر فیمن لا یحب جمع المال من حلال یکف به وجهه و یقضی به دینه و یصل به رحمة»

(۱۵)، کسی که اندوختن مال را از راه حلال و به انگیزه حفظ آبرو و ادای قرض و رسیدگی به خانواده و فامیل، دوست نداشته باشد، در او هیچ گونه خیری نیست».

پی نوشت:

۱) «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛ آن که برای تامین معاش خانوادهاش تلاش کند، همانند رزمنده در راه خدا است .»، وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص۶۶.

۲) الکافی، باب الذنوب، ح ۹ .

۳) وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۳۴ .

۴) همان.

۵) همان، ج ۱۵، ص ۱۹۳ .

۶) تحف العقول، ص۳۸۱.

۷) «هر کس تقوای الهی پیشه کند (خداوند) راه خروج از مشکلات را برایش قرار میدهد و از جایی که گمان نمیبرد روزی اش میدهد.»( طلاق/۲-۳)

۸) تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۳۲۳ .

۹) الکافی، باب من لا تستجاب دعوته، ح ۲ .

۱۰) «ان السرف یورث الفقر و ان القصد یورث الغنی»، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۱۷۴ .

۱۱) « و دست خویش (از روی بخل) به گردن مبند … » (اسراء/۲۹)

۱۲) « دستت را آنچنان باز مگذار که (تهی دست شوی) و خود را ملامت کنی …» (اسراء/۲۹)

۱۳) وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۶۶

۱۴) همان، ص ۴۳۵ .

۱۵) الکافی، ج ۵، ص ۷۲ .

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=۱۹۷۸۶۴