به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، از دیدگاه تشیع، ائمه معصومین (ع) همچون پیامبر، به اذن خداوند از دانشی وسیع و فوق دانش افراد عادی برخوردار بوده اند. اما اینکه آیا از جزئیات حوادث آگاه بوده اند یا اطلاعات آن ها کلی بوده؟ و ثانیا آیا مجاز بوده اند که از این علم و دانش غیبی که ابزار امامت، و لازمه رهبری و دفاع از دین بوده در امور شخصی نیز استفاده کنند یا نه؟ همواره محل بحث بوده است.

این بحث، به صورت جدی درباره آگاهی امام حسین (ع) از شهادت خویش، و استقبال آن حضرت از خطرها مطرح بوده و هست.

سیدمجید نبوی، پژوهشگر حوزه علوم قرآنی و حدیث شناسی شیعی، در نوشتار حاضر که آن را به صورت اختصاصی در اختیار تسنیم قرار داده است، به بررسی این مسئله از منظر حدیث و اقوال و آرای علمای شیعه می پردازد که متن کامل آن را در ادامه می خوانیم:

ضروری است قبل از ورود به بحث درباره امام حسین (ع) و علم غیب، توضیح کوتاهی درباره علم غیب و امکان آن ارائه شود سپس به بحث اصلی یعنی «امام حسین (علیه السلام) و علم غیب» پرداخته شود.

علم غیب

علم نقیض جهل ۱ و به معنای آگاهی ۲ و ادراک حقیقت ۳ و به طور کلی به هر نوع اطلاعات و آگاهی نسبت به چیزی است. غیب نیز به معنای پنهان ۴، چیزی که از چشم پنهان باشد۵ یا هر مکان یا چیزی که علم به آن احاطه پیدا نکند۶ است. به عبارت دیگر غیب همان امور پنهان از حس بشر است یعنی اموری که از قلمرو و ابزار آگاهی های عادی او بیرون باشد.۷

در نهایت باید گفت که «علم غیب» علمی است که از حواس ظاهری و آگاهی انسان پنهان است و انسان در شرایط عادی به آن احاطه ندارد و جز به اذن الهی راهی به دستیابی به آن نیست. یعنی علم غیب، به معنای دانش و آگاهی نسبت به امور پنهان و چیزهایی است که با حواس قابل درک نیستند.۸

درباره گونه های غیب هم باید گفت که غیب به دوگونه غیب مطلق و غیب نسبی است. غیب مطلق غیبی است که به هیچ نحو و در هیچ زمان و مکان قابل ادراک نیست؛ بر خلاف غیب نسبی که با شرایطی خاص برای افرادی ویژه قابل ادراک به غیر حواس ظاهری است.۹

امکان وجود علم غیب برای برخی از انسان ها

پس از اینکه مفهوم علم غیب روشن شد این سؤال پیش می آید که آیا امکان دارد برخی از انسان ها هم علم غیب داشته باشند؟

در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که وجود علم غیب برای برخی افراد از جمله انبیاء و اولیاء را اثبات می کند؛ برای مثال خداوند درباره علم غیب انبیاء می فرماید: «و ما کان الله لیطلعکم علی الغیب و لکن الله یجتبی من رسله من یشاء»۱۰ ترجمه: و خدا بر آن نیست که شما را از غیب آگاه کند، ولی خدا از میان فرستادگانش هر که را بخواهد برمی گزیند. آیات دیگر قرآن نیز انبیاء را دارای علم غیب معرفی می کند.۱۱

پس از اثبات علم غیب انبیاء به طور کلی به نمونه هایی از آن می پردازیم. جریان حضرت یوسف و به زندان رفتن او و بیان تعبیر خواب دو زندانی در قرآن کریم آمده است. خبر دادن حضرت یوسف(ع) از اعدام شدن یکی از زندانیان و آزاد شدن یکی دیگر۱۲ دلیلی بر داشتن علم غیب ایشان است.

علاوه بر این، خداوند در قرآن از زبان حضرت عیسی (ع) می فرماید: «و أنبئکم بما تأکلون و ما تدخرون فی بیوتکم» ۱۳ یعنی حضرت عیسی(ع) از خوراکی ها و ذخایر مردم در خانه هایشان خبر می داد بدون این که آن خوراکی ها و ذخایر را دیده باشد.

در ذیل این آیه مفسرانی چون علامه طباطبایی ۱۴ مکارم شیرازی ۱۵ مغنیه ۱۶ مراغی۱۷ رشید رضا۱۸ شوکانی۱۹ زحیلی۲۰ و دیگر مفسران همه و همه بر علم غیب انبیاء اشاره و تأکید دارند.

در انتهای این بحث باید گفت که برخی آیات قرآن علم غیب را تنها مخصوص خدا می داند۲۱ در کنار این آیات، برخی آیات برای انبیاء علم غیب قائل است و راه جمع این آیات این است که بگوییم علم غیب خداوند ذاتی است و علم غیب انبیاء و اهل بیت غیر ذاتی و تعلیمی است.۲۲ و تنها در مواقعی که خداوند صلاح بداند اجازه استفاده از علم غیب به انبیاء و اولیاء می دهد.

اینک پس از مشخص شدن مفهوم علم غیب و امکان آن برای انبیاء به بحث علم غیب امام حسین(ع) می پردازیم.

علم غیب امام حسین(ع)

امام حسین(ع) به عنوان امام سوم شیعیان از علم غیب بهره مند بود و در مواردی به مسائل غیبی اشاره داشتند که افراد عادی از گفتن آن ها ناتوانند در ادامه به نمونه هایی از علم غیب امام حسین(ع) اشاره می شود.

۱- نمونه اول خبر دادن امام حسین(ع) از قاتلان غلام خود

نقل شده که امام حسین علیه السلام غلامان خود را برای اموری به بیرون از خانه می فرستند و گاهی به غلامان خود می فرمود در فلان روز بیرون نروید و در روز دیگر بیرون بروید چون دزدها بر شما حمله می کنند. یکی از غلام ها از این دستور امام سرپیچی کرد و در روزی که امام از بیرون رفتن نهی کرده بود بیرون رفت ناگهان دزدها بر او راه را بستند و اموال و وسائلش را گرفته و او را کشتند وقتی خبر به امام رسید ایشان فرمود به او گفته بودم که بیرون نرود اما قبول نکرد امام از خانه بیرون آمد و به سمت حاکم شهر رفت و به حاکم گفت من قاتلان را معرفی می کنم تو آن ها را تعقیب و دستگیر کن حاکم گفت تو آن ها رامی شناسی؟ فرمود بله همان طور که تو را می شناسم سپس گفت این مرد که مقابل شما هست هم یکی از سارقان است او گفت چرا مرا متهم می کنی؟ از کجا می دانی که من از سارقان هستم؟ امام به او گفت اگر حرف راست بگویم تایید می کنی؟ او گفت به خدا قسم اگر راست بگویی تایید می کنم . امام فرمود: تو با فلانی و فلانی بودی، آنگاه امام تمامی آن افرادی که با او بودند را معرفی کرد و در ادامه فرمود: چهار نفر از آنان از غلامان مدینه و ما بقی از جای دیگر بودند. حاکم مدینه به آن مرد گفت: به حق صاحب این قبر و منبر قسم، یا باید راست بگوئی یا تو را شکنجه خواهم کرد. آن مرد گفت: به خدا قسم که حسین دروغ نگفت، بلکه راست گفت، گویا حسین با ما بوده است. حاکم عموم آنان را احضار کرد و پس از این که اقرار کردند آن ها را مجازات کرد. ۲۳

۲- نمونه دوم خبر از روز کشته شدن خود

اوزاعی یکی از افراد معاصر امام حسین علیه السلام بود، او می گوید به من خبر رفتن امام حسین (ع) به عراق داده شد، به همین خاطر تصمیم گرفتم که به مکه بروم و با او ملاقات کنم هنگامی که امام حسین(ع) مرا دید به من خوش آمد گفت و گفت درود بر تو اوزاعی خوش آمدی. امام در ادامه گفت: آمدی که مرا از مسیر(حرکت به عراق) بازداری و نهی کنی؟ خداوند اراده کرده که این حرکت اتفاق بیفتد این اتفاق و مرگ من در فلان روز اتفاق خواهد افتاد. اوزاعی می گوید روزها را شمردم کشته شدن امام دقیقا همان روزی بود که امام گفته بود.۲۴

۳- نمونه سوم خبر از عدم بهره مندی عمربن سعد بعد از امام حسین(ع)

در کتاب الارشاد مفید نقل شده که عمر بن سعد به امام حسین (ع) گفت ای حسین برخی سفیهان گمان می کنند که من تو را خواهم کشت امام جواب داد آن ها سفیه نیستند (و به درستی می گویند) آگاه باش آنچه که مرا خوشحال می کند این است که پس از (کشتن من) از گندم عراق جز اندکی نخواهی خورد.۲۵ این سخن امام نیز خبر از غیب بود چرا که پس از مدت کوتاهی که امام توسط عمر سعد کشته شد؛ مختار بر خونخواهی امام قیام کرد و عمر سعد را به قتل رساند.

۴- خبر از کشته شدن خود توسط گمراهان بنی امیه

امام حسین علیه السلام فرمود به خداقسم گمراهان بنی امیه بر کشتن من جمع می شوند و جلودار آ نها عمر بن سعد خواهد بود.۲۶

۵- خبر از ناپاکی فرد اعرابی

امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: شخص اعرابی به سمت مدینه آمد تا امامت امام حسین علیه السلام را امتحان کند. او با حالت جنابت نزد امام حسین (ع) رفت امام به وی فرمود: ای اعرابی! خجالت نمی کشی که با حالت جنابت نزد امام خود می آیی اعرابی گفت: منظوری که من برای آن آمده بودم (یعنی امتحان کردن امام) معلوم شد. آنگاه رفت و پس از این که غسل کرد نزد امام حسین آمد و راجع به آنچه سؤال داشت پرسید.

این ها نمونه هایی از علم غیب امام حسین (ع) بود ضمن اینکه درباره علم غیب امام به شهادت خویش و برخی جزئیاتش روایات بیشتری وجود داشت که به دلیل اختصار از ذکر همه آن ها صرفنظر شد. علاوه بر این، امام حسین (ع) در دوره ای می زیست که جریان منع تدوین و نگارش حدیث وجود داشت و تا پایان قرن اول هجری قمری، نگارش حدیث ممنوع بود و حکومت ها مانع نگارش حدیث می شدند علاوه بر این پس از شهادت امام (ع) اجازه نقل فضائل و مسائل مختلف از امام نبود به همین سبب احادیث موجود بخشی از احادیث صادر شده از اهل بیت(ع) است و بسیاری از آن ها چه احادیث علم غیب امام حسین(ع) و چه دیگر احادیث به دست شیعیان نرسیده است.

نتیجه اثبات علم غیب امام حسین (ع) و اهل بیت (ع)

اثبات علم غیب اهل بیت(ع) و امام حسین (ع) نشان دهنده حقانیت آن ها و آگاهی و اتصال آن ها به غیب است به عبارت دیگر وقتی اثبات شود پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) از غیب سخن می گفتند نتیجه آن این است که گفتار آن ها حق است و تبعیت از آن ها نیز درست و مورد رضایت خداوند است همچنین این علم غیب نشان دهنده این است که اهل بیت برگزیدگان خداوند هستند که خداوند در مواردی خاص چنین علومی را به آن ها عطا کرده است.



پی نوشت ها:

۱- فراهیدی، خلیل بن أحمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم: نشر هجرت، ۱۴۰۹ ق، ج ۲، ص ۱۵۲؛ ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ۶ جلد، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، چاپ: اول، ۱۴۰۴ ه.ق، ج ۴، ص۱۱۰؛ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، ۱۵جلد، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ: اول، ۱۴۲۱ ه.ق،ج ۲، ص۲۵۴ ؛ ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ: اول، ۱۴۲۱ ه.ق؛ج ۲، ص۱۷۴.

۲.فراهیدی، همان.

۳.راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، تحقق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دمشق، دار القلم، الدار الشامیة، ۱۴۱۲ق؛ ص۵۸۰.

۴.ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ: اول، ۱۹۸۸ م.، ج ۲، ص۱۰۲۵.

۵.راغب اصفهانی، همان، ص۶۱۶.

۶.ازهری، همان، ج ۸، ص۱۸۲.

۷.سبحانی، جعفر، علم غیب یا آگاهی سوم،، قم موسسه امام صادق (ع)، ۱۳۸۴، ص ۲۴.

۸.جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۸ش. ، ج ۳، ص ۴۱۴.

۹.علی اصغر رضوانی، شیعه شناسی و پاسخ به شبهات - تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ ش. ج۱ ؛ ص۵۵۷

۱۰.آل عمران: ۱۷۹.

۱۱.الجن : ۲۷-۲۶؛ عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه أحدا؛ إلا من ارتضی من رسول فإنه یسلک من بین یدیه و من خلفه رصدا.

۱۲.یوسف : ۳۶ و دخل معه السجن فتیان قال أحدهما إنی أرانی أعصر خمرا و قال الآخر إنی أرانی أحمل فوق رأسی خبزا تأکل الطیر منه نبئنا بتأویله إنا نراک من المحسنین.

۱۳.آل عمران: ۴۹.

۱۴.طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ۲۰جلد، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، لبنان، بیروت، چاپ: ۲، ۱۳۹۰ ه.ق.؛ ۲۰، ص۵۴.

۱۵.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ۲۷جلد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ: سی و دوم، ۱۳۷۴ ه.ش، ج ۵، ص۱۲۰.

۱۶.مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۲۴ق، ج ۲، ص۶۵.

۱۷.مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، ۳۰جلد، دار الفکر، بیروت، چاپ: اول، بی تا، ج ۷، ص۱۳۱

۱۸.رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، ۱۲جلد، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بیروت، چاپ: اول، ۱۴۱۴ ه.ق، ۴، ص ۲۵۳ و ۲۵۴ .

۱۹.شوکانی، محمد، فتح القدیر، ۶جلد، دار ابن کثیر، دمشق، چاپ: اول، ۱۴۱۴ ه.ق، ج ۵، ص۳۷۲.

۲۰.زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ۳۲ جلد، دار الفکر، سوریه، دمشق، چاپ: ۲، ۱۴۱۱ ه.ق، ج ۲۹، ص۱۸۲.

۲۱.النمل : ۶۵ قل لا یعلم من فی السماوات و الأرض الغیب إلا الله و ما یشعرون أیان یبعثون.

۲۲.سبحانی، جعفر، علم غیب یا آگاهی سوم، قم موسسه امام صادق (ع)، ۱۳۸۴، ص ۱۴۵.

۲۳.مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار (ط - بیروت) - بیروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق.؛ ج۴۴ ؛ ص۱۸۱

۲۴.طبری آملی صغیر، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة (ط - الحدیثة) - ایران ؛ قم، چاپ: اول، ۱۴۱۳ق. ص۱۸۴

۲۵.مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد - قم، چاپ: اول، ۱۴۱۳ ق. ؛ ج۲ ؛ ص۱۳۲

۲۶.مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار (ط - بیروت) - بیروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق. ج۴۴ ؛ ص۱۸۶