سرویس فرهنگ و هنر مشرق - این روزها کتاب های زیادی چاپ می شود. در این سال ها اگر چه مشکلات صنعت نشر، خصوصا تهیه کاغذ روز به روز بیشتر شده اما آنطور که پیداست، ناشران و نویسندگان از نان شبشان هم می زنند و کتاب چاپ می کنند!

از سوی دیگر بسیاری از سازمان ها، نهادها و تشکل های عمومی و خصوصی هم که پیش از این دستی بر آتش نقد کتاب داشتند؛ فتیله هایشان را پایین کشیده اند. تعدادی از دوستان منتقد را می شناسیم که در این چند سال به جمع ناشران و نویسندگان پیوسته اند و همین پیوستن، قلم و زبانشان را برای نقد کوتاه کرده است!

وقتی نقد تند و تیز اما منصفانه در کار نباشد، زنگ خطر برای ادبیات کشور به صدا در می آید. «مشرق» در سری نشست های «پرژن دژن» می خواهد صدای این زنگ را عقب بیاندازد. (پرژن؛ معادل پارسی «نقد» است و دژن، کوچه ای است که جلساتمان را در انتهای آن برگزار می کنیم.) خوشحالیم در این سال ها به مخاطبانمان ثابت شده «مشرق» در زمینه هنر و ادبیات با کسی شوخی ندارد و بی توجه به هر زمینه ای غیر از فرهنگ، خوبی ها را می گوید و کاستی ها را گوشزد می کند.

در دور اول این نشست ها، ۱۰ کتاب مطرح و مهم در حوزه داستان و روایت را نقد خواهیم کرد. ترکیب منتقدان این نشست ها ممکن است یکسان نباشد اما مطمئن باشید از منتقدانی استفاده می کنیم که ضمن استقلال فکری، به لایه های زیرین کتاب ها نفوذ کنند و حرف هایی بزنند که هم خواندنی باشد و هم کاربردی.

همین ابتدا، از صبر و تحمل ناشران و نویسندگان عزیز بابت برخی تیزی ها که با نگاهی حرفه ای و خیرخواهانه به صورت آثار کشیده می شود، تشکر می کنیم و تأکید داریم؛ هدف ما و شما، کمک به پیشرفت کلمات و کتاب ها در بستر ادبیات است. مخاطبان هم با همراهی سه ضلع از مثلث «ناشر – نویسنده - رسانه» می توانند راه درست را در انتخاب کتاب های خوب، پیدا کنند.

در نشست اول، با محسن باقری اصل و مسعود آذرباد که ضمن انس با ادبیات، نگاه عمیقی به جملات دارند درباره اولین جلد از رمان چندجلدی «ایران شهر» نوشته محمدحسن شهسواری صحبت کردیم. دومین جلسه هم به نقد داستان «قربانی طهران» نوشته حامد اشتری اختصاص داشت.

و در این نشست به سراغ یکی از جدیدترین آثار سعید تشکری، یعنی «اوسنه گوهرشاد» رفتیم. کتابی که «به نشر» آن را به چاپ رسانده و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته است.

نشست چهارم را هم احتمالا برای بررسی کتاب «شهنواز»، نوشته رضا رسولی از انتشارات کتابستان برگزار کنیم. تا خدا چه بخواهد … / میثم رشیدی مهرآبادی

**: می خواهیم در مورد اوسنه گوهرشاد صحبت کنیم، آقای آذرباد! شما که خراسانی هستید از معنی اوسنه بگویید …

مسعود آذرباد: اوسنه یعنی افسانه. اوسنه با واو.

**: بیشترین خاطراتی که دارید به کتاب های دولت آبادی برمی گردد، درست است؟ اوسنه باباسبحان.

مسعود آذرباد: بله دولت آبادی سبزواری بوده و من هم که در خراسان زندگی کرده ام.

**: این عبارت در کلام مردم هم استفاده می شود؟

مسعود آذرباد: کلام کسانی که درگیر مدرنیته نشده باشند، بله.

**: یعنی یک کلام غیرکاربردی فراموش شده نیست، خیلی ها متوجه می شوند که چیست. آقای باقری اصل شما یک دوخطی از کتاب به ما می گویید؟

محسن باقری اصل: من منتظرم شما درباره اوسنه گوهرشاد صحبت کنید و بگویید این کتاب از بین تمام چیزهایی که یک کتاب خوب می تواند داشته باشد، و نمی تواند نداشته باشد، حداقل کدام یکی اش را دارد؟ در فرم، اصلا در محتوا، مضمون، حادثه، باورپذیری، قصه، روایت، کشف واقع، بازنمایی بخشی از تاریخ، میزانسن ها، میزان صحنه ها، دیالوگ ها، آگاهی تاریخی، مساله اجتماعی. کلا اصلا چه چیزی دارد؟

**: منظور من این بود که در آغاز صحبت یک خلاصه کوتاهی را از کل کتاب بگوییم.

محسن باقری اصل: می خواهم بدانم کتاب چه چیزی دارد؟ و ما نهایتا خلاصه چه چیزی را خواهیم گفت. به هرحال اوسنه گوهرشاد در فیزیک کتاب است. این تعداد کاغذ، یک شیرازه، و تایپ شده های لای جلد. مثلا بعضی کتاب ها(نوشته ها) از بین تمام چیزهایی که ضروری است یک نوشته داشته باشد، ده تایش را دارند و بعضی شان یکی از آن ده تا را، می خواهم بدانم این کتاب اوسنه گوهرشاد چه چیزی دارد و کلا چه چیزی هست؟

**: مسعود جان! ماجرای کلی کتاب چیست؟

مسعود آذرباد: من تا حدی با حرف محسن موافقم . قصه این است: سه تا داستان موازی هست که در یکی از آنها و اوایل آن آمدن یک زن و مرد ایرانی تبار به ایران، بعد آمدن دوتا شخصیت تاریخی مستند از گذشته به زمان حال، و یک قصه عاشقانه بین یک دختر و پسر، و این کل ماجراست و با تمام وجود می توانید بگویید که همین است و اولین جمله ای که در مورد این کتاب می توانم بگویم که این کتاب قشنگی است. اولین جمله ای که شما می توانید بگویید یک جمله سه کلمه ای است:(خب که چی؟). ببینید، شما در بعضی روایت ها می توانید بگویید که این به این وصل می شود ولی این قضیه ای که با آن مواجهیم این است که یک ساختار، اجزای آن در هم تنیده باشند و اینجا به صورت ارگانیک وجود ندارد. مثل یک رمان استاندارد هست و یک رمان استاندارد با هر کیفیتی که نوشته می شود مرحله اولیه آن این است که این ساختار باید در هم تنیده باشد نه اینکه یک تکه ای از آن را بردارید و پیچ و مهره های آن را باز کنید. منظورم این است که این سه تا روایتی که ما گفتیم روایت است داستان نیست. این داستان بهم نرسیدند که بخواهند بهم پیچ شوند، مثل سه تا جزیره دور از هم هستند. می خواهد بگوید مثلا یک داستان عاشقانه است، یک آقا صادق و یک معصومه خانمی خب شما اینجا در نظر بگیرید ما یک خرده داستان عاشقانه داریم. خب داستان ها وقتی به انتها می رسند یک تغییری می کنند، این یک چیز بدیهی است که وقتی شخصیت داستان وارد یک سری مشکلات می شود دچار یک تغییراتی می شود. امکان ندارد که این تغییر نباشد. ممکن است یک شخصیت خجل تبدیل شود به یک شخصیت شجاع و یک شخصیت خجل تبدیل شود به یک آدمی که بفهمد که خجالت خوب نیست و یک تغییری صورت گرفته باشد. خب حالا شما به من بگویید صادق و معصومه چه تغییری در این داستان کرده اند؟ غیر از بهم رسیدن که خیلی شیک و مجلسی و روزمره، اصلا تغییری ندیده است. آقا صادق یک خانمی را دیده و یک دل نه صد دل عاشق او شده و می رود خواستگاری و جواب بله را می گیرد و آقا صادق یک تلاش قهرمانانه دارد که ربطی به داستان عاشقانه ندارد، بعد پدرزنش می رود و نجاتش می دهد و داستان تمام می شود. آیا آقا صادقی که ما می دانستیم که سربه زیر و مردمی و باحیاست، در داستان آیا چیزی به آن اضافه می شود؟ همان تلاشی را که کرده همان را هم بروز داده، یعنی اگر آقا صادق یک جوان لاتی بود که مسائل روزمره برای او مهم نیست، تبدیل بشود به آدمی که مسائل روزمره برایش مهم است این تغییر هست ولی در داستان این تغییر نیست. حرف هایم را نتیجه گیری کنم ما با یک ملاتی سر و کار داریم که باهم ترکیب نشدند که هیچ بهم نزدیک هم نشدند.

**: من به نظرم سعید تشکری محوریت کار را روی فرم گذاشته، یعنی دنبال یک فرم جدید بوده، این فرم باعث شده است که اینها را جدا جدا عرضه کنند. یعنی توانمندی این کار را داشته، این دو تا کارش نشان داده که این کار را خیلی راحت انجام داده است.

محسن باقری اصل: اجازه بدهید از ابتدایش شروع کنیم، بعد کم کم برویم جلوتر. من چاپ ۱۲ را دارم. پشت جلد ذیل یک گل سفید که توی یک مثلث سیاه است نوشته «رمان» و البته که توی کتاب روی برگ دوم نوشته «رمانک فانتزی».

مسعود آذرباد: اجازه بدهید من یک نکته ای را بگویم که این در گلوی من گیر کرده است، ببینید طبیعتا وقتی من به یک چیزی علاقه دارم باید در مورد آن آگاهی داشته باشم. وقتی اینجا نوشته رمانک فانتزی و خودش روی پیشانی اش نوشته، ممکن است اگر شما این را بردارید من احساس کنم که یک روایت تاریخی است. گرچه می تواند یک کار فانتزی در بستر اجتماعی هم رخ دهد. شما نمی توانید جعل اصطلاح کنید و بگویید که یک دو سه چهار این ویژگی های فانتزی کار ولی از نظر من فانتزی این ویژگی ها را دارد. شما باید قواعد ژانر را رعایت کنید.

**: من هیچوقت برداشت فانتزی به عنوان ژانر نکردم. در رمان فانتزی یک تعریف های کلی دارد، یا باید پایبند آن شوید یا باید یک عبارت دیگری را بکار ببرید.

مسعود آذرباد: بله. مثلا بگویید رمان آذربادی. مثلا رمان آذربادی این ویژگی ها را دارد و من به عنوان مخاطب می توانم بگویم بله رمان فانتزی هم هست. و معنای مشخصی دارد. در دنیای کلی بخواهیم یک تعریف جمع و جور در فضا بکنیم، می گوید که یک اگر جادویی دارد که تخیل را به شدت تحریک می کند. شما اینجا اگر فانتزی یا اگر جادویی را دارید، رمان فانتزی یک چیز دیگر هم دارد، سیستم جادویی هم دارد. یعنی خرق عادت می کند. مثلا یک مثال ملموس برای مخاطبان خاص بزنیم، مثلا رمان هری پاتر یک کار فانتزی است. چه می گوید؟ می گوید اگر جادوگرها در دنیای امروزی ما هم وجود داشته باشند … من نمی گویم که کار خوبی هست، دارم یک مثال ملموس می زنم. حالا خواستید مثال های دیگری را هم می زنم- و بعد می گوید که اگر شما در سیستم جادویی آموزش ببینید، و یک سری مسائل ژنتیکی داشته باشید، یعنی هم اکتسابی هست و هم انتسابی هست، و با داشتن یک سری وسایل و یک سری کلمات می توانید خرق عادت کنید. شما یک چوب جادویی دارید و یک وردی هم می خوانید و بعد مثلا این میوه ای که جلوی پای شماست پا در می آورد و به شدت هم تخیل را درگیر می کند. حالا من می آیم و این تعریف را اینجا می گذارم و شروع می کنم. طبیعتا اگر این را اینجا نمی گذاشت دغدغه ای بابت آن نداشتم و مرا حساس نمی کرد. ولی می خواهم بگویم که این حساس است. حالا من خودم را جای نویسنده می گذارم، تو اتفاق جادویی می خواهی، اگر یک نویسنده یک شخصیت تاریخی را در فضای امروز بیاورد چه اتفاقی می افتد؟ این پاسخ نویسنده است و پاسخ درستی هم می تواند باشد. حالا من کاری به پاسخش ندارم، سؤال من این است که سیستم جادویی کجاست؟ با چه مکانیزمی شخصیت را می کشید؟ صرفا علاقه خودت است؟ صرفا خواسته نویسنده است؟ اینکه غیرقابل انکار است. ساختار منطقی ندارد. حالا مثلا شما می گویید با یک رمان فرم مواجهم، اینجا نویسنده خواسته در یک اثر فرمی یا اثر فرمالیستی حالا نمی دانم چقدر کلمه آن را درست تلفظ می کنم، اینجا برای من قابل قبول است چون می داند که من با یک اثر معمولی، چون من با یک رمان معمولی مواجه نیستم. با یک رمانی که دغدغه آن رمان است مواجهم. این را قبول می کنم ولی این می گوید من یک رمانک فانتزی ام.

**: این کاف تصغیری در رمانک راه فرار خوبی نیست برای اینکه در حقیقت نویسنده بگوید که درست که این ویژگی ها برای رمان فانتزی هست اما من قرار نیست به همه آنها پایبند باشم، چون رمان نیستم، رمانکم! …

مسعود آذرباد: وقتی ما از ادبیات رمان صحبت می کنیم، نه ژانر آن و ادبیات ژانر هزار تا فرمت دارد، شما داستان کوتاه می توانید بگویید، داستانک زیر پنجاه کلمه را می توانید بگویید، داستان بلند می توانید بگویید، رمان و مجموعه چند جلدی می توانید بگویید، کمیک استریپ می توانید بنویسید، روزنامه و غیره. ما داستان بلند داریم نه حجم آن اندازه ی رمان هست و نه حجم آن اندازه ی یک داستان کوتاه است. تازه وقتی هم که شما می گویید رمانک، تبدیل می شود به آن داستان ها. می گویید من یک ادبیات جدید وارد یک فرمت ژانری کردم که ربطی به شاخه های رمان ژانری ندارد. شاخه های ژانری هرچقدر هم که باشد یک حد مشخصی را دارد.

محسن باقری اصل: ماجرای این کتاب ساده انگارتر از این حرف هاست. نگاه کنید؛ اینجا روی این تک برگه ای که جدا از فیزیک کتاب و لای کتاب منتشر شده نوشته «رمانک فانتزی». تیترش هم این است: «مسابقه ملی کتابخوانی اوسنه گوهرشاد»، توی تک برگ در تعریف رمانک نوشته: «مجموعه داستانک بهم پیوسته». این یعنی چه؟

**: مجموعه داستانک بهم پیوسته! من این برگه را نخواندم. توی خود کتاب این نیست. گویا این برگه همراه کتاب هایی است که در پویش کتابخوانی توزیع شده اند.

محسن باقری اصل: این تعریف از رمانک را هم خود نویسنده، سعید تشکری نوشته است. البته آنجا در بخش معرفی کتاب: بعد از باز گفته رمان. آخرین جمله اش هم این است:

«این رمان با استفاده از تکنیک فانتزی و جان بخشی به شخصیت های داستان در زمان های مختلف موقعیت های فوق العاده ای برای خوانندگان خلق می کند»

از فوق العاده اش که بگذریم، دقیقا زیرش سمت چپ نوشته «نویسنده: سعید تشکری»

من به همین خاطر می گویم که مسأله خیلی ساده تر از این حرف هاست؛ در امر «ندانستن». تو برگه دوم کتاب با تیتر بزرگ رمانک، و تعریف رمانک روی تک برگ روبروی «این رمان». میزانسن لو می دهد. درباره یک کتاب یک جا، بنا به جا، بنویسی رمان یکجا بنویسی رمانک. اول اینکه در جای اصلی که داخل واقعی کتاب باشد به «رمان» کاف زده. بیایید از لحاظ فرمیک به حاق این کاف نگاه بیندازیم. این کاف( -ک) حتا کاف تحبیبی هم نمی تواند بشود که بگوییم حالا یک چیز کوچولوموچولوی باحال، که البته داستان کوتاه هم نیست، نوشته است. وقتی نویسنده دارد روبروی رمانک می نویسد «مجموعه داستانک بهم پیوسته»، یحتمل آمده و فقط در اندازه، و نه فرم، از قد رمان، که البته برعکس قد انسان که عمودی است،و بخاطر فرمت چاپ کتاب افقی می باشد، زده، و داستانهایش را هم بجای اینکه ویژگی «بهم پیوستگی» داشته باشد، یعنی هم در منطق، هم در خط روایی، هم در تایمینگ و استاپ یکی از داستانها و استارت داستان بعدی یا بغلی ، و مجددا استارت قبلی؛ فقط با شماره گذاری فصل ها، از هم جدا کرده است. مخاطب در شکل چیزی که ارائه داده شده با «مجموعه داستان»- هر چند بهم پیوسته- مواجه است، یا با رمانی که انقدر از درونش کم شده تا تبدیل به رمانک شده باشد؟

فرق رمان با رمانک چیست؟ داستان از نقطه شروع تا پایانش کوتاه تر است یا از هر جا صلاح بداند می برد و بیرون می ریزد و وسط ها را خالی می گذارد؟ یا از وسطش می زند؟ یعنی یک خط سیر را چه خطی و چه غیر خطی، به ضد یکپارچگی، تداوم، باورپذیری، و منطق درونی و بیرونی دنبال نمی کند؟

با آن تعریف، اینکه رمانک اوسنه گوهرشاد پنجاه ویک فصل دارد، حالا ما باید معنا و کارکرد فرمی، منطقی و مهمتر از همه «کارکرد حسی» فصل را در این رمانک چگونه بفهمیم؟ یعنی حالا که ۵۱ فصل داریم؛ فصل های یک صفحه ای، دو صفحه ای، تا نهایتا ۹صفحه ای، که قرار است همه با هم سه داستان موازی را ساپورت کنند، آیا باز این شکل اسمش می شود مجموعه داستانک؟ فرمول این گیجی و خبط کتاب را باید توضیح داد. آن کاف چیست؟ کوتاه بودن چه ربطی دارد به کم مایه بودن؟ که مخصوصا در داستانهایی که اصیل کوتاه هستند به شدت اینطور نیست.این «کاف» تحبیبی نیست، در اصل، با فرم که به این کاف چسبان نگاه بیاندازید می بینید دقیقا مثل کاف موجود در «ملیجک» کاف تحقیری است و دم بیرون زده ی خروس شده. خروس که می گویم حواسم به «مرغ ها»ی توهمی خروس نشان در داستان هم هست که قرار است آخر داستان بپرند به هم، که چون داستانی و پرداختی در کار نیست، نمی پرند. در ادامه خواهیم دید که با چه کتاب محقر و تاسف برانگیزتر از آن با چه کتاب ترحم برانگیز و بدتر از آن چه کتاب تحریف کننده ای روبرو هستیم.

**: این به ذهن من هم خورد که در طی خواندن احساس کردم که با این کاف می خواهد به منتقدین و مخاطبان ادبی اش می خواهد بگوید که خیلی با کار جدی روبرو نیستید، من به این نتیجه رسیدم که این «کاف»ی که در رمانک گذاشته می خواهد بگوید که من نویسنده خیلی جدی نگرفتم این موضوع را، و من دلی نوشتم و کار نداشتم، تلاش فوق العاده ای نکردم، در آینده شمای مخاطب و شمای منتقد هم آنقدر جدی من را نقد نکنید.

محسن باقری اصل: تلاش هایت برای امدادرسانی به فاجعه نویسندگی نویسنده کتاب البته ستودنی است(خنده). نویسنده کتاب نوشته « … موقعیت های فوق العاده ای برای خوانندگان خلق می کند».

مسعود آذرباد: یک نکته ای را من در مورد فضای کار بگویم که مواجهه ما با آثار است در واقع. آقای تشکری کتابی نوشته که من اوایل دهه ۱۳۹۰ خواندم و این کتاب سال ۱۳۸۹ چاپ شده است، پاریس پاریس در واقع همان ماجرای گوهرشاد است. یعنی یک آقا و خانمی که ما می دانیم شخصیت تاریخی پاکروان و امینه است، اینها در آن داستان می آیند و ماجرای صادق می آید و به صورت کاملا مفصل یعنی حجم آن کاملا دو برابر این است و بسیار کار شسته رفته و خوبی هست. بسیار کار پرتلاش و خوبی است و از نظر فرمی کار بسیار ارزشمندی هست. من به محض اینکه این را دیدم، اولین بار که کتاب را دستم گرفتم، پشت جلد کتاب را خواندم، فکر کردم آن است، الان من کتاب را ندارم وگرنه با دیالوگ می توانستم بگویم که کتاب چقدر شباهت دارد، نمی گویم که مثل آن کتاب است، چون الان کتاب دم دستم نیست و نسبت ناشایست روا نمی دارم ولی می خواهم بگویم فضای آن خیلی شبیه این کتاب است و برای من خیلی جالب است که چرا یک نویسنده آمده و دوتا اثر اینقدر شبیه به هم تا این حد نوشته است. حالا در آن داستان شخصیت گوهرشاد نیست، این بازی های اینطوری نیست و داستان خطش مشخص است و بسیار داستان ولی اینقدر بین آن شباهت هست. من هم موافقم کاف یک راه در رو است که بن بست است.

نویسنده بارها می آید وسط کار و می گوید به صورت غیرمستقیم (صفحه ۳۷ و ۳۸ فصل تناقض) صفحه ۳۸ می گوید خوب یا بد شما قضاوت می کنید. ببینید ما یک چیزی داریم، دیوار چهارمی که برشت در نمایشنامه نویسی آورد و می گفت ما مخاطب را جدا می کنیم و خیلی بسطش نمی دهیم و بازش نمی کنیم، می گفت که مخاطب باید غرق داستان شود ما باید یک دیوار چهارم برای مخاطب را برداریم و باید به آن مضمون دقت کنیم و ما نباید درگیر عنصر سرگرم کننده آن بشویم. آقای تشکری آمده با استفاده از این فضا چه کار کرده؟ به آن می گویند فاصله گذاری و فاصله گذاری در نمایش را آمده در این داستان آورده، بین ما و اثر داستانی اش فاصله می اندازد که به ما چه بگوید که من نوعی که دارم اینها را می گویم من کار سفارشی ننوشته ام. یعنی من از همان اول نمی خواهم آدم های آن طرف را به شما تحمیل کنم. من یک سری وقایع تاریخی را می آورم و تو آخرش می فهمی که چه می شود.

**: آن سؤالی که مخاطب می گوید که چه؟ از اینجا نشأت می گیرد؟

مسعود آذرباد: اگر قرار بود که این باشد آن حرف هایی که آخر داستان می زند در مورد ارجاعاتی که در می آورد، ما اینجا کسانی هستیم که قائلیم به اینکه قیام گوهرشاد یک قیام مردمی بود که دیکتاتورانه سرکوب شد و خون مردمش به ناحق ریخته شده، و سر آن ریختن خون ها و قیام مردم همدلیم و بحثی نداریم. ولی وقتی به مخاطب می خواهید برسانید این فاصله گذاری کردن و مثلا چقدر محترمانه است و ادای روشنفکر بودن را درآوردند، اینکه می گویید من یک آدم بدون قضاوت هستم، اینجا دچار چالش می شوید چرا چون هر کاری که می کنید و هر حرفی که می زنید و در هر توصیفی که از قهرمان داستانت می کنید، در هر رفتار و در هر دیالوگی که دارید، برای آدم های بدت می گذارید و برای آدم های خوبت دارید قضاوت می کنید. اینکه این قضاوت نیست پارادوکس همان است و این باعث می شود که من اگر مسأله فاصله گذاری را قبول کنند، ولی به شرطی که همه جوره با من راه بیایید. یعنی من را همه جا ببرد، یعنی اینکه نشان می دهد که آنها بد هستند این بد بودن کجا نشان داده می شود. یعنی از همان اول هیچ کدام از این آدم ها، آدم های خوبی نیستند. یک نقطه سفید در رفتارشان نمی توانید پیدا کنید. یک جا آقای تشکری می آید و توصیف می کنید در همان صفحه ۳۷ که خانم فلانی (امینه) این کارها را کرده، اینطوری داشته، جایزه گرفته و معرفی هنر کرده و تلاش کرده و غیره، این مهم نیست که در مورد آن صحبت کنیم، ولی فقط او می گوید که این همه آپشن دارد و هیچ چیز دیگری ندارد و این هیچ ربطی به آن انسانیت آن آدم ندارد. در رمان هیچ انسانی نماد شیطان مجسم نیست. که بگوییم این آدم نماد یک آدم خالصی هست، نمی گویم که این خط یا رگه هست می گویم که یک نقطه سفید باید باشد. در رفتارش، در اخلاقش نه دانشش، الان ممکن است یک آدم تحصیل کرده، باسواد، دغدغه اعتلای فرهنگ را داشته باشد، می تواند بالفطره باشد، این آدم بداخلاق است، هتاک است و بد دهن باشد، اینها هیچکدام باعث نمی شود که بگوییم آن آدم خوب است.

محسن باقری اصل: قصه نویس و رمان نویس، کارش خلق و دراماتیزه کردن جهان داستانش است و منتقد هنری کار و حرفه اش فرموله کردن. خر منتقد را بگیرید و بگویید حرف اضاف موقوف، فرمول بده. منتقد فرمول را از متن می کشد بیرون. از متن خودآگاه، از متن ناآگاه، و از متن ناخودآگاه. واین فرمول باید مطلقا قابل ارجاع به متن کتاب باشد و قابل راستی آزمایی و توسعه در متن کتاب. این فرمول هم باید فرمول یک F۱ باشد، و البته بگذریم. این یک پاراگراف ضروری بود، هم برای برنامه های قبل و هم برای برنامه های بعدی . و نقداالان. من سعی می کنم وضعیت این کتاب را فرموله اش کنم. هر جا که نشد یعنی اینکه من منتقد نیستم یا داریم آنجا نقد نمی کنیم و همینطورکی داریم حرف می زنیم.

بدون داشتن تحلیل داستانی سراغ گذشته -تاریخ- رفتن، کهنه فهمیدن اتفاقات گذشته است، در صورتیکه آن اتفاق در زمان خودش نو اتفاق افتاده، و این ذهن ناقص ماست که گذشته را کهنه می فهمد. با دنده عقب رفتن نمی توان به گذشته رسید. با گذشته نمی توان الان را فهمید. چرا؟ چون ابتدا باید به این پرسش پاسخ داد که از کجا رفتی گذشته؟ فقط از اکنون می شود رفت به گذشته، و اینکه ابتدا تو باید در اکنون وجود و حضور داشته باشی و اکنون را فهمیده باشی تا بتوانی از اینجا بروی به گذشته.

بدون داشتن و بکارگیری تحلیل درست و قوی، رفتن سراغ تجدد رضاشاهی، باعث باخت دادن می شود؛ که نویسنده اوسنه گوهرشاد، این باخت اساسی را از همه طرف داده است.

کشف حجاب بزرگترین اشتباه استراتژیک رضاشاه بود. این را تحلیل کن. اینکه دوتا قزاق مست دویدند تو کوچه و چادر از سر دختربچه کشیدند و چادر را برای هم می انداختند … که تا مرفق سفید کردن روی هر امر تیپیکالی است.

«چادر دختر در آنی از سرش کنده شد و شد دستمالی برای برق انداختن چکمه های قزاقی شان.» (صفحه ۷۲)

این جمله ی بالا در داستان که قلب ماجرای کشف حجاب در اوسنه است، فقط یک افکت داستانی «هه هه هه» کم دارد.

اوسنه گوهرشاد من حیث الفرم، در کشف حجاب، تکرار مکررات مسوعات مشکوکه ی منسوخه است.

نویسنده به شدت بی مساله است. در اوسنه گوهرشاد فرم نداشته از محتوای نداشته جداست، تحلیل از تاریخ جداست، و نویسنده از کتاب جداست. اینکه در رمان تاریخی به شهر بگوییم بلدیه، کار بلدی نیست. اینکه رمان تاریخی را بگوییم رمانک فانتزی، تا نه رمان نوشته باشیم نه تاریخ نه فانتزی.

**: الان شما می گویید این واقعه تاریخی است یا در کار درنیامده؟ در تاریخ به معنای تاریخ اینها ثبت شده و بوده.

محسن باقری اصل: واقع گرایانه نیست. عام عام است. از دیده هایی که تبدیل شده به شنیده ها ارتزاق نامشروع می کند. سند ندیده. یک حادثه و واقعه و صحنه خاص نیست. خواندنش مثل دیدن کارتون های اگزجره ی دهه ۶۰ است در دهه ۹۰- واقعیت مهم و جذاب تاریخی که در ادامه نشان خواهم داد، تبدیل شده به کارتون. این صحنه اساسا خنگ است. آن دوتا قزاق آدم واقعی نیستند. آدم فرضی هستند. برای برق انداختن کفش شان مگر به روسری دخترک نیاز دارند؟ خفت کردن مگر اساسا اینطوری است؟ و ده ها سوال دیگر که از باورناپذیر بودن صحنه می آید. به قدیم و جدید ربط ندارد، این صحنه ها اساسا منسوخ هستند. از لحظه تولد منسوخ هستند.

یک واقعه مهم تاریخی اتفاق افتاده بنام واقعه گوهرشاد. و یک نویسنده توی ذهنش تصمیم گرفته آن واقعه تاریخی را فانتزی کند. یا اساسا فکر می کند دارد آن واقعه تاریخی را فانتزی می بیند. نویسنده می رود گوهرشاد بیگم را از سالها قبل از واقعه، مثلا با خیال برمی دارد و می برد سالهای بعدش، که اکنون داستان می باشد. در اکنون هم حالا یک داستان عاشقانه ی رقیق معصومه-صادق دارد اتفاق می افتد. پیشنهاد می کنم حتما تکه هایش را بخوانند تا فرق رقت و غلظت را تجربه کنند. یک زن و شوهر هم از فرانسه پا می شوند می آیند ایران. یعنی از دو طرف ایران دو گروه دونفره وارد ایران می شوند، از یوروپ-پغی- یک خانم و آقا، از هرات یک خانم وخانم. و هر سه گروه در یک شهر، و پیرامون آن حادثه تاریخی حضور خواهند داشت.

در اصل یک خانم به اسم امینه که همسر پاکروان باشد از پاریس می آید و یک خانم دیگر که گوهرشاد بیگم باشد از هرات، تا در روند داستان- آنهم در خیال، و در واقع در توهم- ناجی و نظاره گر آن واقعه باشند.

خانم اولی به واسطه و همراه همسرش پاکروان، توسط رضاخان میرپنج به صورت واقعی به ایران دعوت می شود و خانم دومی در به ظاهر خیال- و قطعا با توهم و آرزواندیشی نویسنده- توسط یک «مرد غریبه». حالا آن مرد غریبه کیست؟ و آیا داستانی این وسط وجود دارد؟ نه. استعمال کلمه «مرد غریبه» صرفا یک خودلوس کنی برای مخاطب است در کتاب که مطلقا در شان نویسنده هم نیست. جمله این است:

«این طرف را مرد غریبه دعوت کرده بود.

آن طرف را رضا خان میرپنج.

چه غوغایی می شد وقت رسیدن این طرف وآن طرف به هم.

[مرد غریبه که گفتم منظورم خودم بودم. برای گوهرشاد بیگم و پریزاد غریبه، اما برای شما آشنام. نویسنده ی این کتابم و در خدمت شما!]» (صفحه ۴۴)

نویسنده بجای دراماتیزه کردن وضعیت و داستان، خودش صرفا یک سانتی مانتیک رمانتیک است. فارغ از بازی کودکانه ای که نویسنده خودش را در کتاب هم طراز رضاخان به قول خودش میرپنج قرار می دهد، و تصورش که الاکلنگ است.

امینه و شوهرش می خواهند مشهد را متجدد کنند. تجدد چیست؟ و نویسنده شهر مشهد را چه می فهمد؟ وقتی تجدد پیچیده را شراب و پارتی و رقص بفهمی، شهر-مشهد- و پیچیدگی هایش را هم صرفاو صرفا حرم خواهی فهمید.

نویسنده تحصیل کرده ها را مساوی گنده لات ها و قلدرها قرار می دهد. و آن وسط یک مفهومی بنام «مردم» را قرار می دهد و با ریای کامل داستانی تایپ می کند- و نه اینکه بسازد- «هیچ کس دوست نداشت سلام دادن سر صبح به مولای «غریبان» را با بون ژوغ گفتن هاو درودهای فرنگی طاق بزند.» (صفحه ۴۶)

علاوه بر تطابق تحصیل کرده ها و گنده لات ها، و بدتر از آن، ذهن ماقبل تحلیل نویسنده، نظامی ها را هم الوات درک می کند.(صفحه ۴۷)

و صفحه ۴۹«از نظامیان تا الوات».

کسی که نظامی ها و الوات را عام در یک کادر می فهمد اساسا نسبت به سیاست و نظم اجتماعی درست یا غلط سانتی مانتال پسند است، تا حدی که حتا نمی شود امنیت و تن خودش را به خودش سپرد. یک رمانتیک رقیق

ماجرا چیست؟ قرار است پاکروان و همسرش برسند به مشهد وآنجا را مدرن-متجدد- کنند، درک نویسنده از پاریس چیست؟ فانتزی های ارضا نشده ای از جمله پارتی و شراب و بالماسکه «این شهر چندتا پارتی لازم داره.» (صفحه ۴۵)

تصویری که نویسنده از امینه که همسر پاکروان نشان می دهد هر چه باشد تصویر سمپات با زور و خشونت نیست، اما در ادامه روند داستان با تمام شدن یک «فصل» و شروع شدن فصل بعدی امینه از جا در می رود و بی هیچ تمهید و منطقی اولترا خشن می شود. چرا؟ فانتزی نویسنده! و ته داستان البته باید دو خانم برای یک مبارزه رودر روی هم قرار بگیرند. چرا؟ فانتزی نویسنده. صحنه زورگو نبودن امینه را ببینید:

پاکروان گفت:

-امینه جان! فقط زور …

-زور؟

-می بینی که این مردم را باید از عادت ها و باورهاشون جدا کرد تا به تجددی که منظور رضاشاه و خواسته ی تو هم هست رسونداما مگه جز با فشار و زور و تهدید و زور می شه؟

-واقعا نمی شه؟

-مگه نمی بینی که نشده …

-پاکروان از سیاست هایش[!] گفت و امینه از آرزوهایش.(صفحه ۵۱)

این کتاب، روی شعار را سفید کرده است. و اگر شعار یک شخصیت بود می توانست از نویسنده برای زیر سوال بردنش به محکمه شکایت کند. واقعا با خواندن تکه هایی از یک کتاب هم می توان به نتیجه رسید که نوشتنی در کار است یا نه. یک نویسنده خوب نمی تواند در یک نوشته یک تکه های خیلی بد داشته باشد. و البته که نظرم اینست که از رو جلد روی کتاب تا جلد پشت کتاب را باید به دقت و بااحترام خواند.

**: بسیار خب. یک سؤال از آقای آذرباد بپرسم و آن هم این است که فرم کتاب سازی در فونت و تغییر فونت ها، سرفصل ها بعضی وقتها کادرهای طوسی رنگ برای صفحات، بعضی وقتها کادرهای طوسی رنگ برای خطوط این به نظرت کمکی به کتاب کرده است؟

مسعود آذرباد: من اولین بار که کتاب را دستم می گیرم این تصویر را می بینم، این باید یک ارتباطی با اصل کتاب داشته باشد، بله تاج و پوشیه هست، یک جور پوشیه هست ولی دو تا نکته دارد، این عنصر اصلی ماجرای حجاب برای قالب های مختلفی که دارد، چادر و مانتو و روسری و مقنعه و هر چه که هست، اصلش بر این است که فرد را پوشیده نگه دارد. یعنی چه یعنی اینکه جلب توجه به چقدر؟ الان به نظر شما در همان دوره ای که مردم بودند، در مراسم عشایری و ییلاقی جز اینکه زنانه هست، شما می توانید چنین پوششی را تصور کنید؟ که حالا مثلا در یک شهر حالا نمی گوییم در یک کلانشهر یا هر چیزی که آدما چنین پوششی داشته باشند؟ این یک و دو اینکه در مورد کتاب صحبت می کنیم، اصلا بر فرض که باشد تو این را که می خواستی بگذاری، چرا این؟ هزار تا المان دیگری هم بود که می توانست این مسأله حجاب، ماجرای گوهرشاد این فضای فانتزی را واقعا بیاورد و جذاب هم باشد پس به نظر من طرح جلد خیلی می توانست بهتر باشد، ولی می توانیم در آن یک چیز خاص بزنیم دوباره چادر می شود اینطوری نیت خوانی کرد، یک چیز خاص بگذاریم در آن که چادر نباشد، و روی جلد یک طرح یو وی برجسته موضعی هم بزنیم که خوشگل تر باشد. مثلا می گویم، برفرض مثال این اوسنه گوهرشاد ربط دارد به گوهرشاد خاتون،درست است؟ باز هم من توجیه می کنم طراح را و گوهرشاد را باز هم طراح جلد چه چیزی از داستان می برد؟ برای اینکه تمام تخم مرغ هایت را بگذاری در سبد گوهرشاد و بتوانی تصویرگری کنی. من تمام احتمالات ممکن را آمدم و گفتم.

**: و احیانا یک سری از مخاطبان مان را پس بزنیم. باید از طراح جلد پرسید که آیا اساسا متن جلد را خوانده بود یا نخوانده بود؟

مسعود آذرباد: حالا می رویم سراغ این ماجرا، ببینید وقتی که شما فونت را عوض می کنید، به محض اینکه تغییر فونت را می بینید و علامت سجاوندی هم دارد، علامت کروشه هم دارد و می فهمیم که این فونت اینجا پررنگ شده، بزرگتر است و کروشه دارد قبل از آن. من راستش با آن خاکستری ها خیلی ارتباط برقرار نکردم، حالا خواسته بگوید که آن تفاوت رنگ برای جای نویسنده با مخاطب حرف نمی زند، اینجا برای مخاطب اینقدر آپشن های مختلف گذاشته که برای مخاطب تحلیل سخت می شود. هم موافقم برای اینکه مخاطب بفهمد که این می خواهد که چطوری هست؟ و هم مخالفم که این همه شلم شوربا باشد.

**: این همه تعدد و بی نظمی در آن اتفاق بیفتد. در عبارت «رمانک فانتزی» احساس می شود که این کتاب برای مخاطب جوان نوشته شده ولی لزوما اینگونه نیست.

محسن باقری اصل: رده سنی کتاب مشخص شده که عمومی هست، من چیزی که الان می فهمم این است که کودک های امروز را هم نمی توانید بچه محسوب کنید. کودکان امروز هم خیلی باهوش هستند، و اگر ما همراه با بالا رفتن سن آنها باهوش تر نشویم، دیگر تقصیر خودمان است. من منتقدی را می شناسم که ۱۴۰۰ می شود هفتاد سالش، و هنوز مثل یک شانزده ساله قبراق و تیز و باهوش و سرزنده است. هنر بهش فرم داده، و هر وقت می روم سراغش می بینم دارد یک چیز حسابی می خواند و یا یک چیز حسابی می نویسد. به اندازه کافی در روز حرف می زند، دوبرابرش می شنود و پیش می رود، و منتقدی را می شناسم که اساسا هرچه دارد مال قبل است و زهوارش در رفته است. القصه؛الحاصل. برای اینکه یک داستان باورپذیر را به کودک هاو نوجوان ها بدهید، باید در نوشتن سخت تلاش کنید، ساختن فضا و خیلی چیزهای دیگر. ای کاش اوسنه گوهرشاد کتاب ساده ای بود. اوسنه گوهرشاد ساده لوحانه است. هم نویسنده آن را ساده لوحانه نوشته، و فکر نمی کنم مخاطب چنین فکری را بکند. در مورد یک واقعه تاریخی صحبت می کند برمی گردیم به آن کوچه و دختربچه، اصل جمله هایش را می شود خواند. من صفحه را می خوانم و ببینید چقدر کتاب ساده لوحانه نوشته شده و توقع دارد که ما چنین چیزی را باور کنیم. ببینید نویسنده از امینه که زن منفور کتاب باشد هم در واقعیت و هم در فانتزی ده هیچ می بازد. یعنی وقتی شما داستان را بد می نویسید و نمی توانید آن را بپردازید، واقعیت قلب و چپه می شود روی خودتان. صفحه ۷۱ را ببینید. می گوید «دختر غرق در بازی خودش بود، با همان کودکی مادرانه عروسکش را نوازش می کرد، یکی از قزاق ها دستش را جلو برد و عروسک را گرفت، دختر نگاهش کرد، قزاق خندید، دخترک هم خندید و او مستانه و دخترک معصومانه و قزاق چارقدش را بر سر عروسکش بسته بود کشید و از سر عروسک جدا کرد.» تیپیک تر از این از کشف حجاب دیگر ممکن نیست. چه چیزی برای کشف دارد؟

اوسنه گوهرشاد توهین به شعور داشته ی مخاطب و ایضا توهین نویسنده اش به خودش است. و این غم انگیز و ترحم برانگیز است.

رمانک اوسنه گوهرشاد، علاوه بر عناصر داستان، فرم زندگی امروز و معاصر را هم مطلقا نمی داند. حتا حرف زدنش را هم بلد نیست. (صفحه۶۷)

در داستان بر اساس طرحی که خودش نوشته،این را باید نشان می داد که یک فرنگ رفته ی بسیار موفق، که اساسا در زیستش ضد زور است، طی فقط چند روز چطور انقدر طرفدار زور می شود که فراتر از طرفداری خودش عامل زور می شود؟ این نیاز به تحلیلی است که نیست.

چرا ۶۷ به بعد کتاب کلا خراب می شود؟ چون می خواهد وارد تاریخ بشود.

اصلا مساله این نیست که پاکروان انقدر وحشی بوده یا نبوده، آنجا که دارد در حضور زنش جسد «یک حیوان» تشریح می کند یعنی تیغ می اندازد و سینه حیوان را می درد و قلب حیوان را در دست می گیرد و شروع می کند به دیالوگ و به زنش می گوید قلب این مردم دینداری و اعتقاداتشون هست و باید از کارش انداخت، شما را یاد چه چیزی می اندازد؟ (صفحه های ۸۵ و ۸۶)

در ادامه سر یک حیوان دیگر را جدا می کند و می گوید اینجا مغزشان هست و مغز این مردم روحانیون و علماشون هست، وقتی استفاده درست از صنعت تشبیه را البته ندانی یکدفعه به تن حیوان هم اشاره کن و بگو این هم خود مردم.

و بدتر از آن، پاکروان و همسرش امینه وقتی وارد ایران می شوند اساسا وحشی می شوند.

تا به حال اینگونه همسرش را ندیده بود

به این بی رحمی او را نمی شناخت. (صفحه۸۶)

بگذارید از یک مسیر دیگر برویم.

تجدد رضاشاه مثل گردابی است که بسیاری از بی تحلیل ها را به درون خود می کشد و می بلعد.

تاریخ اسم اعظم است. به هر چیزی بزنی اش جان می گیرد. تاریخ خیلی جدی تر از فلسفه و علوم اجتماعی و روانشناسی است. ورود به تاریخ و بازی بازی باهاش، اگر درکش نکرده باشی، کار دست نویسنده می دهد.

اتفاقاتی افتاده در طول تاریخ و وقتی نویسنده آن ها را درست نمی پردازد، حتا مخاطبی هم که ماجرا را ندیده، نمی پذیرد آن را. شما یک شخصیت خیلی خوبی را از امینه می بینید که از پاریس می خواهد بیاید و تجدد مدرنیزاسیون بکند در مشهد. امینه آمده یک تجدد سازی بکند در حد یک کافه در حد یک رقص و از این حرف ها آمده این کار را بکند نتوانسته و بعد یک دفعه شیطانی می شود.از وقتی که افتتاحیه کافه امینه در مشهد نمی گیرد، امینه ی فرنگ رفته ی ای که خودش از رفتار همسرش پاکروان سر آن تشریح حیوان شگفت زده شده بود، لات ها را برای پیشبرد اهدافش به زور اسلحه قزاقان حکومتی دعوت-مجبور می کند، در استخدام خودش در می آورد. شخصیت امینه چیست؟ هیچی. فرآیند شکست طرحش چه بوده؟ هیچی. فرآیند تلاش نخبه گرایانه اش چه بوده؟ هیچ چی. واقعا فرآیند تغییر منش و پلن امینه چه بوده است؟ امکان ندارد یک فرنگ رفته که در سطح با زور مخالف استف در سطح- و نه سیاسانه- با زور طرح و نقشه اش را پیش ببرد.

«همان شب فکر همه چیز را کردی.» (صفحه ۱۰۷)

رویایی که امینه در متجدد کردن مردم داشت چه بود؟

«امینه که در برگزاری مراسم جشن و دیگر خواسته هایش[!] ناکام ماند، فرمان داد که از هیچ دختری در شهر نگذرند.» (صفحه ۱۱۱) نویسنده دارد به خودش توهین می کند.

«رحم نکنید. هر دختری رو که دیدید، باید با خودتون بیارید، به زبون بازی و خواهش نشد، با زور. اصلا دختران مشهد رو برای من بدزدید.» (صفحه۱۱۱)

عدم درک تاریخ و عدم توانایی در پرداخت در سوژه قرار دادن یک حادثه یا واقعه تاریخی، می تواند چنین افتضاحی به بار بیاورد.اوسنه گوهرشاد، با فقدان پرداخت داستانی نویسنده اش، تطهیر مساله کشف حجاب است. با این تم کتابخوانی ملی، کسانی که ته باوری هم به پرابلم کشف حجاب رضا شاه داشته اند، باورشان با این پرداخت خالی و خالی بندی، مخدوش خواهد شد.

هایلایت های تاریخ هرچه باشد، حتما متناقض و تیپیک نیست. تیپیک دیدن یک حادثه تاریخی در داستان، عقب ماندگی ذهنی است. سعید تشکری نمی تواند بفهمد چطور و در چه شرایطی امینه از جای خودش در رفته است، اگر در رفته باشد، همه داستان همین است که نتوانسته بنویسدش.

مسعود آذرباد: آقا صحبت از مخاطب شد هیچوقت این داستان را یک نوجوان پانزده شانزده ساله تا هفده هیجده ساله نمی خواند، به دو دلیل اول من دلیل می آورم بعد توجیه می آورم. اول اینکه داستان شخصیت نوجوانانه نیست ولی خب طبیعتا باید باشد. به خاطر همزادپنداری. دو مسائل نوجوانی چقدر در داستان هست؟ وجود ندارد و طبیعتا نمی خوانند.

**: اما به نظر من قبل از کتاب و گرافیک کتاب و سادگی جملاتش باعث می شود که مشکلی نباشد.

مسعود آذرباد: بله من از این کارها دیده ام که مخاطبش نوجوان نیست می توانید مخاطب را یک بزرگسال عام در نظر بگیرید، مخاطبی که زیاد کتاب نخوانده و زیاد اهل کتاب نیست، با جملات سنگین، با قصه پردازی سنگین، تازه شما که این را گفتید جواب فرمیک اولیه را چه می دهید، کدام نوجوانی می تواند صبر کند، صبر کند، صبر کند و مگر اینکه آدمی باشد که گرگ باران دیده باشد آدمی باشد که چشم و دل سیر باشد. ولی از طرف دیگر آن لحن خودمانی است، من احساس می کنم در این فضای جدی، جملاتی که نویسنده می گوید به من توجه کنید فاصله گذاری می کند. این خودمانی بودن و من وقتی می گویم که این جزیره ها بهم وصل نمی شوند همین است، تا می آید یک پل بزند برای صمیمیت آن، یک سیلاب فاصله گذاری می آید که این پل را چکار کند، تا دوباره پل می زند با روان بودن، دوباره آن محتوا پس می زند. اینها در کشاکش هستند و لحن خیلی جدی بود، لحن صمیمی نبود. لحن خودمانی نبود به نظر من از آن فشار کم می کرد. وقتی از پاریس پاریس مثال می زنم و می گویم که کار خوبی است چون کارش مشخص است. می گوید اگر می خواهید که بخوانید باید دندان بر روی جگر بگذاری و یک چیز تلخ بخوانی. چون کار، کار تلخی است و به شدت فضای اندوه بار و دوره دیکتاتوری رضاخان و همه اینها را می توانیم در کار حس کنیم. ولی من با یک فضای شنگول طرفم که در بعضی صحنه های محدود که احساساتی گری می کند، سانتیمانتالیسم است، نه با جریح کردن احساس من این دوتا باهم فرق دارد، مسائل را می خوانید و می خندید و شما را درگیر می کند. ولی وقتی می گوید به زور گریه کن و به زور بخند، ما را دچار مسأله می کند.

محسن باقری اصل: سعی در پرومت کردن. یعنی خودش را تبلیغ می کند.

ورود نویسنده-راوی در داستان، هیچ منطق داستانی ندارد

«پریزاد[ محافظ، همراه و اسکورت گوهرشاد] گفت:

-هنوز حرف های تو را نمی فهمم کاتب.

گفتم:

از حرف مدارس دینی که بگذریم در مورد ارادت مردم و رفتارشون با حرم مولا براتون بگم. اصلا بذارین براتون مثال بزنم. خدمت کردن به امام هشتم و زائرانش هنوز هم مثل دوران شما واسه همه آرزوس. چه لباس خادمی بپوشن، چه مثل من قلم بزنن و از امام و حرمش بنویسن …» (صفحه ۹۲)

نگاه کنید، ما در فصل ۲ یک جمله داریم و نویسنده خودش را وارد کتاب می کند و می گوید ببینید من هم هستم در کتاب، ببینید من به عنوان نویسنده کتاب و شما به عنوان مخاطب حق داریم باهم آشنا بشیم. «البته حقیقتش رو بخواهید معمولا نویسنده ها تک تک خواننده هاشون رو نمی شناسن» (صفحه۶)اصلا جمله غلط است، اینجا مخصوصا با «تک تک» که دیگر معمولا ندارد، اصلا اینکه گفتن ندارد. «اما من اعتراف می کنم …» ببینید متاسفانه نویسنده چگونه معنای اعتراف کردن را هم در هیچکدام از معانی متصورش را نمی داند چیست! «اما من اعتراف می کنم از آشنایی با شما بسیار خرسندم» بعد چه آشنایی ای؟ این آدم با این طرز حرف زدن چطور می تواند که بتواند با مخاطب هرچند فرضی، ارتباط برقرار کند؟ بعد نویسنده توهم این را دارد که مخاطب دارد و خواننده دارد و دوست دارد که اینطوری باشد. این بچه بازی ها منسوخ نیست؟ پیشنهاد می کنم فصل ۲ را که دوتا نصف صفحه است را بخوانید. فانتزی کردن یا نکردن واقعه تاریخی مساله ای را حل نمی کند.

راه درست محبوب و معروف شدن در نویسندگی، نوشتن کتاب خوب است. مابقی اش پرپوچ است. اینطور است که شما اضافه می شوید به لیست نویسندگان مشهوری که ما می شناسیم. سلام چطوری خوبی؟ من نویسنده این کتاب هستم … و این پرپوچ ها و کمبودها. و حتی آن فاصله گذاری روشنفکرانه و آن چیزی که تو می گویی نیست، خیلی سطح ماجرا پایین تر از فاصله گذاری برشتی است. اول اوسنه نویسنده می آید سلام علیک می کند و آخرین فصل ها می آید در آفیس خود نویسنده، یعنی در دفتر کار خود نویسنده. در آنجا اتفاقا چند تا جمله می گوید و می گوید من می خواهم با زاویه دید(پی.ا.وی) مختلف بگویم فصل را، چرا در آنجا می گوید من می خواهم با زاویه دید مختلف ادامه ماجرا- آفیس- بگویم؟ یک طوری می خواهد بگوید که نویسنده، من خودم سعید تشکری نیستم، صفحه ۱۴۵ فصل ۴۱ را ببینید. سه صفحه درباره «بریم دفتر کار من» دفتر کار نویسنده اوسنه؟ «بله در دفتر کاتب» و برای اینکه مطمئن شود مخاطب فرضی حتما درست متوجه شده باشد می نویسد «یعنی توی دفتر کار نویسنده» (صفحه۱۴۵)

فصل بعد از همین فصل که فصل ۴۲ باشد، آموزش «زاویه دید» می دهد.

ادامه این فصل رو با چندتا زاویه دید مختلف براتون می نویسم (صفحه ۱۴۸)

اینجا چرااول شخص را دارد به دوم شخص تغییر می دهد؟ چون بگوید نویسنده و آفیس فصل قبل اساسا خودش نیست، که هست. و این دست و پا زدنها مطلقا بی فایده است.

«در زدی.

در باز شد و تو وارد دفتر کارت شدی.

در به شدت پشت سرت بسته شد.(صفحه های ۱۴۸ و ۱۴۹)

چون قرار است پریزاد- محافظ و دوست گوهرشاد وارد دفترش بشود-. پی.ا.وی متاسفانه برای این تغییر کاربری پیدا می کند.

«در زدی، در باز شد و تو وارد دفتر کارت شدی» تو کیست؟ همین نویسنده هست، چرا من می گویم خود شخص چون داستان پروموت نویسنده است. برای خودش است. نه واقعه تاریخی برای آن شخص مهم است، نه پرداخت ها مهم هستند، پس دارم توضیح می دهم که چرا این آدم در کتاب حضور دارد، و حتی جلوتر یک جایی هست که ناشیانه ناز می کند.

[فکرشو بکنید، یه داستان نصفه نیمه را باید رها کنم به خاطر شک بیش از اندازه پریزاد. قهرمانی که به زور خودش رو وارد داستانم کرده و حالا با این رفتار و تصمیمی که داره، مانع از داستان من شده. ۱۵۳]

نویسنده حتا واقعیت پیش رو را هم نمی تواند ببیند. واقعیت ۳۸ صفحه باقی مانده فیزیکی صفحه های کتابش است، و حتا در لحظه نوشتن آن جمله، مابقی داستانش است که خودش می داند نمی تواند و قرار نیست اینجا تمام شود.

[راستش همین جا باید از شما خواننده محترم خداحافظی کنم. من رو ببخشید که شما رو تا اینجای داستان آوردم. اما امیدوارم یه روز یه نفر این قصه رو تموم کنه! ۱۵۴]

تعداد صفحات فیزیک کتاب جواب نویسنده کم هوش-که حق ندارد کم هوش باشد- را می دهد. کتاب برنامه زنده نیست که لحظه بعدش پیش روی مخاطب نباشد. هنوز خواننده کتاب دارد صفحه های بعدی کتاب و داستان را می بیند که ادامه پیدا کرده است. ۳۸ صفحه باقی مانده و نویسنده در توهم. اشتیاق در پروموت کردن خود- و نه داستان خود- آدم را اینطور دچار این کوتاه فکری ها می کند با کاف تحقیری.

بعد نویسنده تحلیل ندارد، و شما در سراسر کتاب نگاه می کنید، نویسنده از وضعیت معاصر شخصی خودش هم شناختی ندارد، حالا آمده درباره واقعه مهم تاریخی فانتزی نوشته.

بامزه اینکه هرچه برای بخش های مختلف مثلا داستانش در جزئیات وقت نگذاشته در این فصل انرژی گذاشته است.

«نمی دونید چقدر شخصیت تو ذهن و خیال من، تو این دفتر اومدن و رفتن و رمان ها و داستان های من، حتی فیلم نامه و نمایش نامه هام رو ساختن.( صفحه ۱۴۶)

دو صفحه درباره اینکه نویسندگی چیست و الهام چیست توضیح می دهد و آخرش می نویسد «خوب از اصل قصه دور نشیم.»( صفحه ۱۴۶)

نویسنده به گذشته می رود در خیال خودش کلماتی که غلط استعمال کرده است، خیال و رویا و الهام، و هیچکدام از اینها در کتاب اتفاق نمی افتد. من می خواهم بروم و گوهرشاد را بردارم و بیاورم، باید منطق داشته باشد و تو زمانی می توانی به گذشته بروی که حال و معاصر را بشناسی. چون چه کسی به گذشته می رود، از کجا به گذشته می رود. بعد در ادامه در فصل چهار که اسمش آنتراکت است می گوید «نویسنده یعنی خالق اثر». اصلا جملات غلط است، نویسنده یعنی کسی که می نویسد و خوب و بد هم دارد و تا چیزی به یک اثر-موثر- تبدیل نشود، بعلاوه خیلی چیزهای دیگر، خلقی اتفاق نیفتاده است. نویسنده در توهم غوطه ور است. بعد می گوید که انتخاب کلمات حق من است. بعد توهم داشتن خواننده، می دانید چرا در مورد نویسنده صحبت می کنم، چون یک بخش زیادی از کتاب درباره خود نویسنده است، خود راوی هست و خودش در مورد خودش صحبت می کند، بخاطر همین من دارم درباره نویسندگی کتاب هم چیزهایی می گویم.

جالب اینکه با این افتضاح نویسنده در کتاب، اتفاقا آموزش داستان نویسی هم می خواهد بدهد

«به نظرم بد نباشه اگه گوهرشاد بانو و پریزاد رو هم با خودم ببرم. اما باید شرط بذارم ازم نخوان اونجا دیده بشن و یه وقت نخوان کاری انجام بدن. هنوز خیلی کارها تو داستان با این بانوی بزرگوار دارم.]» (صفحه ۹۴)

کتاب گیج یک کتاب آموزشی در داستان نویسی هم هست، آنجاهایی را که نویسنده گذاشته تا سخنرانی های مطلقا بی مایه کند ته صفحه( صفحه ۹۰) را ببینید.

«[خرید عروسی به این سادگی

پس چی؟ فکر کردین باید یک لشکر راه بیافتن از این مغازه به اون فروشگاه، از این پاساژ به اون بازار، طلافروشی و و جواهرسازی و لوازم آرایش و برند و کیف و کفش مارک و خلاصه همه چیز … نه عزیزای من هرچی ساده تر، بهتر، والله … سالن مد که نمی خوان بزنن. فشن شو که نیست خرید عروسی …

خیلی عصبانی شدم؟

خیلی تند رفتم؟

شما ببخشید.

اصلا هرکی هر جور راحته …»( صفحه ۹۰)

چرا حرفش را پس می گیرد؟ چون اساسا حرفی وجود ندارد.

مسعود آذرباد: من یک چیزی بگویم، سعید تشکری که من اولین بار جملاتش را خواندم، یک نمایشنامه بود و خیلی تحت تأثیر قرار گرفتم، و می توانست جملاتی را بیان کند که من تحت تأثیر قرار بگیرم.

**: یک کاری هم که کرده و تکمیل این صحبت شماست این است که در صفحه دوم کتاب بعد از بسم الله عکس نویسنده را می بینیم، می خواهد بگوید که اگر این پوشیه المان اصلی و نماد اصلی کتاب است، من سعید تشکری قلب این هستم.

محسن باقری اصل: و بدتر از آن بسم الله مگر داخل پرانتز نیست؟ اوسنه گوهرشاد و سعید تشکری همه داخل این پرانتز هستند، اگر به آن دو تا مربوط می شود به این هم مربوط می شود.

مسعود آذرباد: من می خواهم در مورد این نکته حرف بزنم اگر اجازه بدهید، حالا من در مورد کالسکه هم صحبت کنم، ببینید صفحه ۲۷، «یک مهر بیات شده میان مهر من و تو جاری شده است که نیاز به عتیقه و بدلی و کهنه نیست، مهر جاری و با مهر ورز یافته است» این را داشته باشید، صفحه ۹۹، پاراگراف دوم «به فرمان استاندار بزرگ جناب آقای فتح اله پاکروان بهترین متریال را ساختند» آقای نویسنده شما اینجا آمدید، شما اینجا گفتید متریال غلط است باید بگویید مواد اولیه، چرا اینکار را در صفحه ۲۷ نکردید، وقتی صحبت از پروسه و پراکتیو می کنید، اکتیو به نظر من مشکل ویراستی دارد. اما نمی دانم که اینجا چه بوده، می خواسته بگوید که فارسی را پاس بدارید و گل بزنید می خواستید بگویید فارسی را پاس بدارید و برگشت کنید، نمی دانم. این به نظر من مسأله ای هست که سر زبان است.

**:مسئولیت این را به نظر من می شود گردن ویراستار انداخت.

یک چیزی می خواهم بپرسم و نمی دانم که کدام تان جواب می دهید، سعید تشکری کتاب های زیاد دارد و یکی دیگر از ویژگی هایش این است که کتاب قطور زیاد دارد، کتاب های قطور چندجلدی دارد، در حقیقت از این ساعت گذشته که بخواهد خودش را مطرح کند، بعد از این همه نوشتن و چند سال اخیر که رسانه ها رویکرد خوبی به این شخص داشتند، اقبال دوباره و اسمش واقعا سر زبان ها افتاد، دیده شد و حالا باید حضورش در داستان اینقدر پررنگ باشد؟ این مایه و علت آن را می توانیم بررسی کنیم و بفهمیم که علتش چه بوده و درست است که از ساعت ما خارج است، ولی یک سؤالی است که در ذهن ما شکل گرفته، احساس کردم که شما می توانید به آن جواب دهید.

مسعود آذرباد: یک سؤال اساسی، کتاب ها همه برای چاپ سال ۱۳۹۷ است. یک دکمه ای را پیدا کردم و تصمیم گرفتم برایش یک کتی را بدوزم، یعنی یک مسابقه ای بوده که می خواستند از آن یک کتاب در بیاورند و یک کتابی درآمده که از داخل آن یک مسابقه ای درآمده است. روند استاندارد آن دومی هست.

**: آنقدری که من از ناشر سراغ دارم این است که به هر حال نسبت به بعضی از کتاب هایش که احتمال زیادی برای موفق شدن دارند سرمایه گذاری بیشتری برای تبلیغ می کند، چیزی خارج از انتشارات نیست. عنوان ملی دارد ولی جزء پویش هایی نیست که کسی دیگری آورده باشد و این کتاب درون انتشاراتی هست و به نظر من کتاب را در این قابلیت می دانستند و برای آن گفتند که مسابقه ای داشته باشیم، این هم نفس مسابقه اثری روی نقد ما نمی گذارد.

محسن باقری اصل: صحنه ای دیگر از کشف حجاب، که گوهرشاد از بالای گنبد دارد می بیند را ببینید

«دختر گوشه ی کوچه ی بن بستی گیر افتاده بود.

جوان های شرور می خندیدند.» (صفحه۱۱۳)

«دختر بیچاره به آنی بر شانه های یکی آویزان، صید شد» (صفحه۱۱۴)

فارغ از اروتیک خشن نهفته در این صحنه، که در داستان گوهرشاد می توانست یکی از مهمترین لحظه های اوج داستان باشد، چه آگاهی غیر تیپیک و دراماتیزه ی تاریخی و فانتزی ای در این صحنه است؟

«کلاه شاپویی که آن ها را شبیه نصرانی ها می کند، بنا به حرمت و فرمان علما تشابه به کفار حرام است» (صفحه۱۱۶)

اگر برای همین یک دکمه پالتو درست می کرد، خوش پوش تر می شد.

این داستان نمی تواند حتا فانتزی شده ی آن حادثه مهم و واقعه تاریخی را به مساله امروز مخاطب امروزی تبدیل کند. مگر اینکه بگوییم برای آن حادثه یک داستان فانتزی کم داشتیم و بگویند بیایید بگیرید.

«دوستی اولاد رسول خدا این نیست که فقط واسه عزاداری شون علم به دوش بگیری و نذری بدی. وقتی صحن و سرا و حرم مولا و جون زوارش در خطره، وقتی حرف روحانی و علما ایستادنه، من هم باید خودی نشون بدم، نشیم عینهو اهل کوفه که امامشون رو تنها گذاشتن. عینهو یاران امام حسین در کربلا» (صفحه های ۱۳۰ و ۱۳۱)

الان اصولی ها هم دیگر درباره غیرت داشتن کسر شانشان می دانند اینطور شعار بدهند.

فرمول کاریکاتوری دیدن لزوما مطلقا سفید مطلقا سیاه دیدن نیست، در داستان، هر چند بصورت زیرداستانی، ندیدن و نفهمیدن روابط علی و معلولی است. نفهمیدن رابطه آدم ها با خودشان و فضای پیرامونشان است.

نویسنده بعد از نوشتن حادثه روز گوهرشاد می نویسد

«اما همونطور که گفتم بعضی چیزا اونقدر حرمت داره که نباید تغییرش داد. من جمله این حادثه از تاریخ رو» (صفحه۱۴۰)

اوسنه گوهرشاد اساسا تحریف واقعه گوهرشاد است. در داستان تحریف با نحوه پرداختن انجان می گیرد، نه با محتوا. همین که واقعه جاندار تاریخی را که کم کمش انیمه باشد را کارتون کنی، تحریف اتفاق افتاده است.

مسعود آذرباد: آقا من دو تا نکته بگویم و تصوری که من می کنم این است که یک خوابی می بیند امینه و صبح بیدار می شود و دستور می دهد همه بچه ها را بکشید، امینه یک فرعونی هست که فقط ما می دانیم که او فرعونی هست در داستان و همان آدم بد در داستان است. خب من مشکلی ندارم که این آدم بد است ولی خب نشان بده و هیچ رفتار خارج از عرفی از این آدم نمی بینم و خب از یک جسد حالش بد می شود و شوهرش حرف می زند و ناراحت می شود و از یک طرف در مجلس و دوبار می آیند در مجلسش و آنطوری که می خواهد نمی شود، و دفعه سوم داغ می کند و طبیعتا اینقدر چیز ندارد این پروسه آنقدر باید بگذرد تا کاردش به استخوان برسد این از این و دوم اینکه این کار بیشتر از اینکه فانتزی باشد نویسنده می خواسته تاریخ جانشین باشد که نویسنده نتوانسته و این بخشی که نویسنده خودش روایت می کند، گوهرشاد می آید و امینه را فوت می کند و شوت می شود و داستان به خوشی تمام می شود و تنها قسمت خوش داستان همان عروسی هست و هیچ اتفاقی در روند داستان ایجاد نمی شود.

محسن باقری اصل: نویسنده نمی تواند گوهرشاد و امینه را هم روبروی هم قرار بدهد. اسم فصل این است. نویسنده ای که در کتاب مثلا به ست می گفت به قول امروزی ها، حالا که همزمان پای دوتا زن پیش می آید در فصل ۴۵ «گوهرشاد و امینه، چشم در چشم[همون فیس تو فیس خودمون!]» فیس تو فیس، «به قول خودمون» می شود و البته که علامت تعجب روبرویش، با استفاده های متعدد و متناقضی که در سراسر کتاب ازش کرده، چندان دردی دوا نمی کند.

نویسنده که سراسر کتاب ادا و نیاز عرق به مشهد را درآورده است، در حضور دو تا خانم، بخاطر یکی شان پا سست می کند و بلد نبودن پرداخت داستانی هم مزید علت می شود، و شجاعت تمام دختران مشهد در آن مقطع تاریخ را به شجاعت گوهرشاد از هرات آمده می بازاند.

«گوهرشاد بی ترس گفت:

جای تو نیز همانجاست … زیر پای همه این دخترکان بی گناه که نمی دانم سودای چه سرنوشتی در سرت برایشان داری.

امینه خندید.

-شنیده بودم دختران مشهدی شجاعت را از مادرانشان به ارث می برند و به پشتوانه ی مردانشان قذرقدرتند، اما در این چند روزه خبری از شجاعت از اینان که زندانی هستند نشنیده بودم. تو را تازه به اینجا آورده اند که این چنین گستاخی می کنی؟»

و مسابقه این کتاب می شود مسابقه ملی کتابخوانی. (!)

و وقتی که گوهرشاد مثلا گستاخی می کند، امینه فریاد می زند: اسلحه. فاصله وحشی شدن یک آدم یک شب نمی تواند باشد، جز در توهم غیرمنطقی یک نویسنده.

در این فصل اوسنه گوهرشاد، بالاخره نظامی ها و گنده لات ها کادر بسته می شوند.

«هرچه نظامی و گنده لات بود …» (صفحه۱۶۷)

شمشیر گوهرشاد به اسلحه های در خدمت امینه تفوق پیدا می کند.

«شمشیر گوهرشاد لوله های اسلحه قزاق ها را به دونیم کرده بود.

چه سرعتی!

همه مات شدند.» (صفحه۱۶۸)

و همه الوات ها و نظامیان پی او از کاروانسرا به فرار خارج شدند

وقتی که قرار است گوهرشاد امینه را ناک اوت کند، برای اولین بار از نویسنده اجازه می گیرد. کتاب درباره نویسنده است.

«[گوهرشاد گفت:

-کاتب این همان لحظه ایست که مرا برای انجام خواسته ات در آنچه می نویسی اینجا آورده ای.

-بله بانو

-می خواهم برای همیشه این زن و آرزوهایش را از داستانت بیرون کنم.اجازه می دهی؟

-اختیار دارین . ریش و قیچی دست خودتون … یعنی هرجور خودتون صلاح می دونید … یعنی بله دیگه تو داستانمون با ایشون هیچ کاری نداریم. همین قدر که مخاطبان ما فهمیدند ایشون علی رغم همسر استاندار بودن هم نتونست کاری از پیش ببره، کافیه.]»

قهرمان داستان از نویسنده اجازه می گیرد، نویسنده از کلمه ریش استفاده می کند، حادثه مهم تاریخی نادیده گرفته می شود؛ وقتی داستانی وجود نداشته باشد مخاطب بجای داستان با نویسنده روبرو می شود. امینه و وسایلش پرت می شوند پاریس. توهم بافی نویسنده در اوج است.

**: فصل های مربوط به بهلول چگونه است؟

محسن باقری اصل: خب. برای خواننده کتابی که هیچ تصویر و آگاهی و اطلاعی جز همان تصویر درشت و عام لیدر بودن شیخ بهلول آن هم در لانگ شات مشهورات از واقعه گوهرشاد ندارد، در این کتاب اوسنه گوهرشاد،اولین تصویر همین است. چون بخش عمده ی روایت نویسنده اوسنه گوهرشاد با عنوان روایت بهلول از ماجرای گوهرشاد، به وضوح تحریف شده است و بهلولی که در اوسنه نشان می دهد بی پیشینه است و اصلا انگار همینطور آمده مشهد و گرفتندش، سریع چندتا تصویر از ده سال گذشته ای که می رسد به روز واقعه گوهرشاد از کتاب خاطراتش می آورم که ببینید با این پیشینه و اتفاقات، دوفصل اوسنه با عنوان خاطرات راوی(بهلول) نمی تواند ادامه ی آن آدم باشد. و خوشبختانه بهلول خودش خودش و واقعه گوهرشاد که در آن موثر بوده را ثبت تاریخ کرده، با این حال در روز روشن روایت راوی مشخص را تحریف و معوج می کنند، و البته میزانسن نشان می دهد که این تحریف آگاهانه و عامدانه انجام گرفته است.

ببینیم خود جناب بهلول در خاطراتش چه شخصیتی از خودش ارائه می دهد. و البته مطلقا حواسمان هم هست که هرچه بهلول از خودش می گوید ممکن است صد در صد درست نباشد. آن جاهایی که از کادر بیرون می زند و احتمالا دارد اغراق می کند یا چیزی را پنهان می کند، یا ممکن است بعد از سالها فراموش کرده باشد را هم حواسمان خواهد بود. و البته متن و کانتکست و میزانسن لو خواهد داد. اما هرچه هست روایت دسته اول خودش است. اما وقتی می گوییم یا مدعی می شویم «خاطرات یک راوی»، حداقل به هرآنچه که آن راوی می گوید، و حتا لحنش در انتقالش باید وفادار بمانیم، نه فقط در محتوا، در فرم.

منبع من کتاب خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه از نشر نوند. مشهد، میدان سعدی، بازارچه کتاب- تلفن ۵۵۱۶۸ است. گردآوری، مقدمه، پیرایش و اضافات- م.حیدریان. چاپ اول: گوتبرگ ۴۸۰۸۰ تیراژ: ۳۰۰۰ جلد ۱۳۷۶ تعداد صفحات: ۳۵۷ صفحه. که البته در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی چاپ سال ۱۳۷۸ آن ثبت شده.

سرشناسه : ب‍ه‍ل‍ول ، م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی ، - ۱۲۸۸ عنوان و نام پدیدآور : خ‍اطرات و درگ‍ی‍ری‍ه‍ای ب‍ه‍ل‍ول در زم‍ان رض‍ا ش‍اه : وق‍ای‍ع م‍س‍ج‍د گ‍وه‍رش‍اد، زن‍دان‍ه‍ای اف‍غ‍ان‍س‍ت‍ان / م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی ب‍ه‍ل‍ول ؛ ب‍ا پ‍ی‍ش‍گ‍ف‍ت‍اری از م . ح‍ی‍دری‍ان مشخصات نشر : م‍ش‍ه‍د: ن‍ش‍ر ن‍ون‍د، ۱۳۷۸- مشخصات ظاهری : ده ، ۳۴۵ ص .م‍ص‍ور شابک : ۹۶۴-۹-۵۶۷-۲-۶ وضعیت فهرست نویسی : ف‍ه‍رس‍ت‍ن‍وی‍س‍ی ق‍ب‍ل‍ی یادداشت : چ‍اپ ۱۳۷۶ یادداشت : ع‍ن‍وان روی ج‍ل‍د: خ‍اطرات س‍ی‍اس‍ی ب‍ه‍ل‍ول در زم‍ان رض‍ا ش‍اه . عنوان روی جلد : خ‍اطرات س‍ی‍اس‍ی ب‍ه‍ل‍ول در زم‍ان رض‍ا ش‍اه . عنوان دیگر : خ‍اطرات س‍ی‍اس‍ی ب‍ه‍ل‍ول در زم‍ان رض‍ا ش‍اه موضوع : ب‍ه‍ل‍ول ، م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی ، ۱۲۸۸ - -- خ‍اطرات موضوع : ق‍ی‍ام م‍س‍ج‍د گ‍وه‍رش‍اد، ۱۳۱۴ موضوع : ای‍ران -- ت‍اری‍خ -- پ‍ه‍ل‍وی ، ۱۳۲۰ - ۱۳۰۴ -- ج‍ن‍ب‍ش‍ه‍ا و ق‍ی‍ام‍ه‍ا رده بندی کنگره : ‫DSR۱۴۸۶/ب۸۷آ۳ ۱۳۷۸ رده بندی دیویی : ۹۵۵/۰۸۲۲۰۹۲ شماره کتابشناسی ملی : م ۷۸-۶۲

و در صفحه۵این کتاب دستخط شیخ بهلول برای اجازه طبع کتاب «در هر تعداد» منتشر شده است.

برای اینکه ببینید این واقعه حداقل برای شخص راوی اش چقدر سرنوشت ساز و مهم می تواند باشد باید دانست که بهلول بعد از واقعه گوهرشاد مجبور می شود۳۶ سال از وطن دور باشد. می گوید «همیشه هرکس که با بنده ملاقات می کند از تفضیل جنگ مسجد گوهرشاد، که در ۱۹ سرطان سنه ۱۳۱۴ شمسی موافق ۱۰ الی دوازدهم ماه ربیع الاثانی واقع شد و باعث بیرون رفتن بنده از ایران به مملکت افغانستان گردید جویا می شود، ولی بنده از ان تاریخ تاکنون به سبب تسلط حکومت ظالم پهلوی قادر به شرح دادن این واقعه نبودم.» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۳)

فارغ از واقعه ای که اتفاق افتاده ببینید فشاری که روی یک شخص است که در واقعه ای بوده جوان بوده و پیر شده و بخاطر دو روز واقعه ۳۶ سال مجبور است خارج باشد. نظر خود بهلول درباره روایتی که درباره اش کردند چیست؟ «لهذا هرچه خواستند گفتند و نوشتند و نشر کردند و قضیه را نود درصد برخلاف واقع به مردم نشان دادند» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۳) و جالب است که همین چیزی که نوشته درباره اوسنه گوهرشاد هم صدق کرد.

بهلول اول کتاب می گوید برای اینکه بدانید چرا آن اتفاق افتاد باید مقداری از حوادث زمان رضاشاه پهلوی از ماه آذر (۱۳۰۴) که سال اول پادشاهی اوست تا ۱۳۱۴ که سال جنگ مسجد گوهرشاد است را بدانید. اوایل سال دوم رضا شاه این اعلامیه را نشر کرد: در زمان های پیش، که علماء و آخوندها به عنوان امربه معروف و نهی از منکر مزاحم مردم می شدند، دولت ایران ضعیف بود و قدر اجراء هر کار را نداشت امروز دولت کاملا قوی و بر اوضاع کشور مسلط است هر کاری که مفید و صلاح مملکت باشد خود حکومت اجرا می کند.

در اثر این اعلامیه اعتصاب ها، تظاهرات، دکان بندی ها شعارهائی شبیه به تظاهرات عصر حاضر آیه الله العظمی خمینی در سراسر مملکت جاری شد. ولی رضاشاه پهلوی با یک نقشه شیطانی تظاهرات را بدون جنگ و خونریزی آرام کرد. در پنج شهر بزرگ ایران: مشهد، قم،اصفهان، تبریز، شیراز که از آنها می ترسید تلفن و تلگراف زد و گفت شماها مثل سابق امر به معروف و نهی ازمنکر کنید و کسی مزاحمتان نمی شود. علماء هم به فکرشان نرسید که به شاه بگویند تو اعلامیه رسمی دادی و منع کردی، الان هم باید اعلامیه رسمی بدهی و منسوخش کنی. وقتی این پنج تا شهر آرام شدند، دولت شهرهای دیگر را با زور سرنیزه و شهربانی ها آرام کرد و بعضی طلاب و وعاظ را زندانی کرد. این از نقشه کش بودن رضاشاه. یک شخصی بود به اسم حاج میرزا نورالله اصفهانی، برادر آن اقای نجفی که در جنگ مشروطیت ایران فعالیت داشت. حاج میرزا نورالله بسیار ثروتند بود، آنقدر که می توانست یک لشکر بیست هزار نفری را نفقه بدهد و مردم مسلح بختیاری از او اطاعت داشتند. بعد از نشر اعلامیه امر به معروف و نهی از منکر حاج میرزا نورالله می رود قم تا با شیخ عبدالکریم حائری یزدی شاه را منصرف کند و اگر شاه قبول نکرد علیه او جهاد کنند. وقتی می رود قم علماء و طلبه ها از هر طرف می روند به دیدارش و در قم هنگامه بزرگی برپا می شود. شاه می ترسد و تیمورتاش وزیر دربارش را می فرستد قم تا علماء را ساکت کند. نظر بهلول درباره تیمورتاش خیلی بامزه است. و انقدر باهاش مخالفت دارد که می گوید دوست دارم درباره او یک کتاب مفصل بنویسم و منتشر کنم. وقتی تیمورتاش وارد منزل حاج نورالله می شود، حاجی را می بیند که همراه با صد طلبه توی یک حجره بزرگ نشسته بر صدر مجلس و حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی دارد او را باد می زند. تیمورتاش وقتی به حجره می رسد نه کسی بهش احترام می گذارد و نه کسی بهش جا می دهد تا بنشیند. تیمورتاش می گوید آقایان. شاه مرا فرستاده و می گوید علماء از من شکایت دارند. من که به میل خودم کاری نکرده ام و نمی کنم. هرچه وکلای مجلس تصویب می کنند من اجرا می کنم. حاج میرزا نورالله همان طور که تکیه داده بوده پای خود را بلند می کند و با کف پا به او اشاره می کند و می گوید: برو آن کافر را بگو که مجلس شورا را به رخ ما نکشد. این مجلس برادرم آقای نجفی درست کرده من هر وقت بخواهم خرابش می کنم، این مجلس پیش ما اندازه پوست پیازی حیثیت ندارد ما پیرو قرآنیم نه پیرو قانون اروپاییان. تیمورتاش به تهران باز می گردد چون نزدیک بود جهاد برپا بشود، چون هنوز نظام وظیفه در ایران جاری نشده بود. نورالله برای جهاد آماده می شده که مرض الهی پیدا می شود و رضاشاه به وسیله یک دکتر او را مسموم می کند و انالله و انا الیه راجعون. در آن سال عید نوروز در شب ۲۷ ماه مبارک رمضان زنان زیادی در آنشب از تهران به قم آمدند که ساعت تحویل را اطراف حرم معصومه بگذرانند، رضا شاه هم زن خود را به همین عنوان می فرستد و به او دستور می دهد در قم بی حجاب حرکت کند تا زنها به بی حجابی آشنا شوند. زن شاه بی حجاب سر بام حرم حضرت معصومه بالا رفت، و دور گنبد و قبه حضرت قدم می زد، حاج شیخ محمد تقی بافقی با چند طلبه به بام می روند و او را از بی حجابی منع می کنند. زن شاه هم از بام به منزل متولی روضه فرار می کند و تلفن می کند به شاه که تو قم را امنیت نکردی مرا آنجا می فرستی، ملاها می خواهند مرا بکشند. شاه شب ۲۸ رمضان با یک فوج منظم و مجهز به طرف قم حرکت می کند، و فوج را در منظریه شش فرسخی قم نگه می دارد و می گوید تنها می روم شهر، شما گوش به آواز باشید اگر صدای تفنگ شنیدید به شهر حمله کنید. شاه درست ساعت دو و نیم بعد از نصف شب که می دانست مردم به سحری خوردن مشغولند، یکراست می رود حرم حضرت معصومه و شیخ محمدتقی بافقی یزدی را وسط نماز تهجد مثل گربه ای که جوجه را بگیرد و فرار کند، گرفت، تو ماشین خود انداخت و به تهران برگشت و مقصود شاه هم با نقشه کشی بی جنگ پایان می یابد. در همین سال جناب حاج میرزا صادق آقای تبریزی که اعلم علماء تبریز بود، به امر شاه به قم تبعید شد و آنجا تحت مراقبت بود. در این اوقات من- بهلول- در سبزوار بودم و پیش پدرم شرح لمعه و قوانین و مغنی می خواندم. کتاب های دیگر را قبلا در گناباد پیش پدرم خوانده بودم. علت اینکه پدرم با من به سبزوار آمده بود این بود که من مخالف صوفیه گناباد بودم و در همه منبرهای خودم از آنها بدگوئی می کردم. چندبار هم قصد کشتن من را کردند و پدرم می خواست از آنها دور باشم. پدرم بهم می گفت تو برای کارهای بزرگ تری پیدا شدی و اگر درست درست را بخوانی و مجتهد بشوی می توانی به دین خدمتهای بزرگی بکنی. او به من می گفت: وظیفه تو در این سن جوانی که خوب درس خوانده ای، و حافظه فوق العاده قوی داری درس خواندن و مجتهد شدن است، نه منبر رفتن و به این و آن بد و خوب گفتن. یکی از اسباب اینکه پدرم در این اواخر مرا به سبزوار آورد، این بود که در گناباد واعظ مشهوری شده بودم و به سبب اشتغال به منبر و موعظه از درس پس مانده بودم. پدرم در سبزوار به من اجازه ی منبر نداد، و مردم سبزوار هم از منبری بودنم خبر نداشتند، درس من در آن نه ماه خیلی پیش رفت، ولی مردم سبزوار کم کم از منبری بودنم خبردار شدند و پدرم را واداشتند در تعطیلی ماه رمضان من برایشان منبر بروم و بعد از آن باز منبری مشهوری در سبزوار شدم. اگر از اول منبری نمی شدم با حافظه فوق العاده ای که دارم درس می خواندم امروز اول عالم بزرگ اسلام می بودم، و شاید در علوم جدیده هم یک پروفسور بین المللی می شدم، اما خواهرم که واعظ زنانه بود و هفت سال از من بزرگتر بود من را به رشته منبر انداخت و از هفت سالگی تا چهارده سالگی روضه خوان مجلس زنانه و بعد مردانه شدم. همان ماه رمضان که بعد از نه ماه ترک منبر دوباره منبر را شروع کرده بودمدر شب بیست و هشتم، واقعه حاج شیخ محمدتقی بافقی یزدی پیش آمد و چندماه قبلش هم که حاج نورالله شهید شده بود. و همان اوقات تبعید حاج میرزا صادق تبریزی. خبر وقایع توی سبزوار پیچید و به گوش من هم رسید. البته این واقعات در سبزوار از آن اندازه که بود چرب تر و شورانگیزتر گفته می شد. شنیدن این سه واقعه نفرت شدیدی از رضاشاه توی دلم تولید کرد و تصمیم گرفتم تا آنجا که بتوانم با این شاه کافر ظالم مخالفت کنم.

و اگر بتوانم او را از ریشه بربیاندازم، اما حیثیت علمی ام برای قیام در مقابل شاه کم بود. زیرا شخصی که بخواهد در مقابل شاه قیام کنداگر اعلم مسلم بالکل نباشد باید حداقل مجتهد باشد. و من یک طالب شرح لمعه خوان بودم و لیاقت این کار را نداشتم. ولی آماده بودم هر وقت مچتهد بزرگی در مقابل شاه قیام کند او را یاری بدهم.البته در منبرها تا جائی که می توانستم و می دانستم به زد و خورد نمی رسد از اجرائیات خلاف شرح دولت و ماموریتش بدگوئی و انتقاد می کردم. در محرم همان سال واقعه دیگری رخ داد که مرا عملا وارد میدان مبارزه ساخت.

مخالفت با یک جشن بزرگ دولتی در سبزوار: رضاشاه اران، امان الله خان شاه افغانستان و مصطفی کمال پادشاه ترکیه سه دوست صمیمی بودند و در انگلستان با هم عهد بستند که ممالک خود را به صورت کشورهای اروپائی درآورند، حجاب و دین و روحانیت را از مملکت خود بردارند و زنا و شراب و باقی محرمات دینی را رواج بدهند[!]. امان الله ناکام ماند و او را از افغانستان بیرون کردند. یک نفر سقازاده حکومت را دست گرفت و بعد از نه ماه نادر نامی که قبلا سپهسالار امان الله بود ان سقازاده را کشت و مملکت را گرفت، و بعد از چهارسال او را کشتند و پسرش محمدظاهر شاه شد، و اخیرا پسر عموی ظاهر شاه که داود نام داشت محمد ظاهر را از مملکت بیرون کرد و کشور را گرفت، و رئیس جمهور شد و اخیرا قدیر ترکی داود و داوزده نفر فامیلش را کشت و قدرت را به دست گرفت و او را هم کشتند و فعلا امین روی کار است تا دیده شود آینده چه خواهد شد.

امان الله با خانمش همراه رضاشاه پهلوی شدند، رضاشاه آنها را از مرز بازرگان ترکیه وارد ایران کرد و از تبریز و .. و مشهد عبور داد و از راه تربت جام به وطنشان فرستاد. مقصود رضاشاه از گردش امان الله خان با زن بی حجابش در شهرهای ایران پیشرفت رفع حجاب بود، و در عین حال می خواست که زنهای مملکت با رفع حجاب انس بگیرند و در عین حال جواب مقدسین را هم بتواند بدهد که اگر ازش گلایه کردند بگوید زن من که بی حجاب نشده، زن پادشاه افغانستان است. در این سفر تیمورتاش همسفر و مهماندار امان الله خان بودو به شهری می رسیدند باغ ملی آن شهر را زینت می کردند و جشن می گرفتند و یک دوساعت از آنها پذیرایی می شد و در این پذیرائی شراب خوری و رقص زنان فاحشه و انواع منکرات و ممنوعات شرع اجرا می شد. اتفاقا ورود امان الله به سبزوار مصادف با شب اول محرم آن سال بود، باغ ملی سبزوار را آیین بستند و مشروبات الکلی و زنان رقصنده را برای پذیرایی از امان الله اماده کردند، آینه ها و فرشها و عکسها که بر در و دیوار و درختها نصب شده کاملا به آینه بندی شهر شام در ساعت ورود اهل بیت به آن شهر شباهت داشت. اشخاص متدین و باناموس سبزوار محرمانه گریه می کردند ولی جرات مخالفت نداشتند. من که از واقعات پیش غمگین و دشمن دولت بودم، در آن روز انقدر دلتنگ شده بودم که با شدت گرسنگی نمی توانستم ناهار بخورم. به پدرم دلیلش را نگفتم چون می دانستم بخاطر مسلک حکمی که داشت به من اجازه دخالت نمی داد و از دست مادرم هم غیر گریه کاری ساخته نیست. آن روز به منزل پنج نفر از پیش نمازهای سبزوار رفتم و به آنها گفتم قیام کنندتا من هم انها را همراهی کنم، ولی هیچکدامشان حاضر نشدند و همه گفتند دخالت کردن در کارهای سیاسی دولت در حکم انتحار و خودکشی است و شرعا و عقلا حرام است. بعد از آنکه از همه جاغ ناامید شدم ساعت چهار بعد از ظهر شخصا رفتم باغ ملی سبزوار و آن منظره را تماشا می کردم و آهسته آهسته می گریستم. دیده شدن من آنجا برای خیلی ها عجیب بود. زیرا هیچ وقت هیچکس من را در آنجا ندیده بود. هر کسی که مرا می دید پیش می آمد و می گفت: آقای شیخ، خیلی عجیب است که شما به این منطقه آمده اید و من در جواب می گفتم: من به تماشا نیامده ام، من تاسف دارم که چرا باید شب اول محرم شهر ما مثل شهر شام زینب شود، و دشمنان دین در این باغ عیش کنند. با هر کس این حرفها را می گفتم تصدیق می کرد و می گفت: حقیقتا کار بدی است، اما علاج ندارد و نمی شود چیزی گفت، در حدود ساعت پنج بعد از ظهر اندازه صد و پنجاه نفر اطراف من جمع شده بودند و همه با من همنوا و معترض بودند. من گفتم: عجیب است که همه به بدی این کار اقرار دارید و هیچ غیرتی از خود نشان نمی دهید. یکی گفت: وظیفه علماء است گفتم اگر من من هم که یک مجتهد نیستم قیام کنم با من همراهی می کنید؟ گفتند بله، ما تو را از مجتهدین شهر خود محترم تر می دانیم، گفتم: دو نفر شجاع برود و به شهردار سبزوار بگوید یک دسته از مومنین در باغ ملی جمع شدند و با شما کار دارند، شهردار که می دانست چکارش دارند قضیه را به رئیس شهربانی سبزوار گفت و درخواست امداد کرد. رئیس شهربانی به شهردار گفت برو ببین چه می گویند و خاطر جمع باش پلیس به کمکت می فرستیم. شهردار آمد و به ما گفت: آقایان چه می گویید؟ من گفتم: به نام دین و وجدان از تو می خواهیم که این بساط را جمع کنی، چون شب اول محرم در شهر شیعه نباید جشن و آینه بندی باشد. شهردار گفت: این بساط به امر اعلیحضرت پهلوی برای پذیرایی از اعلیحضرت امان الله خان شاه افغانستان گسترده شده و هیچ کس حق مداخله نداردف و اگر شما این حرفها را می زنید به رئیس شهربانی می گویم از شما جلوگیری کند. در همین حال دونفر پلیس از طرف شهربانی پیدا شدند و به طرف ما می آمدند، ولی پیش از اینکه به ما برسند پلیس دیگری از عقبشان آمد و به آنها چیزی گفت و هر سه به طرف شهربانی برگشتند. بنده از این منظره فهمیدم شهربانی شکست خورده است. قوت قلبم زیاد شد و به اطرافیان خودم گفتم: اکنون که شهردار حاضر نیست این بساط را بربچیند شما آن را بربچینید. برادرزن من که اسمش عبدالوهاب بود و خیلی متدین و با جرات بود پیشدستی کرد و یک شیشه برق را به زمین زد و شکست، شهردار مضطرب شد و با صدای لرزان گفت: آقایان بی نظمی نکنید، ما خودمان بساط را جمع می کنیم. گفتم: پانزده دقیقه مهلت دارید که ما به مسجد برویم و نماز بخوانیم و برگردیم، اگر این بساط باقی بود هر کاری که می خواهیم انجام خواهیم داد، این حرف را گفتم و با جمعیت خود به مسجد رفتیم و نماز خوانده برگشتیم. در رفتن تقریبا دویست الی صد نفر بودیم، ولی در برگشتن در حدود پنج هزار نفرهمراه ما بودند، زمانی که برگشتیم اثری از جشن باقی نبود، به امان الله خبر داده بودند که نظم سبزوار به هم خورده و او هم با تیمورتاش میزبانش از شاهرود به کمال عجله آمدیند و گذشتند و تا نیشابور هیچ جا توقف نکردند، بنده خوشحال به خانه آمدم و تمام قضیه را به پدر و مادرم گفتم و با خوشحالی کامل و اشتهای تمام نان خوردم. در این وقت برایم معلوم شد که بنده آن قدر که خود را کوچک می بینم کوچک نیستم و دولت آن قدر که مردم او را بزرگ می دانند بزرگ نیست. آن ساعت تصمیم گرفتم که در اولین فرصت ممکن به قم سفر کنم و در قم به یاری علماء آماده باشم تا اگر جنگی بین علماء و دولت واقع شد به یاری آنها قیام کنم.

این آدم قبل از گوهرشاد تجربه ی باغ ملی سبزوار را داشته.

در آن اوقات در سبزوار مشهور بود که مصطفی کمال پادشاه ترکیه جمعی از علماء مخالف خود را به دریا ریخته و غرق کرده و رضا شاه هم می خواهد علماء را غرق کند و شهر قم در محاصره نظامی قرار گرفته است. من پیاده از سبزوار به طرف قم حرکت کردم. دولت قانونی وضع کرده بود که مسافرت از هر شهر ایران به شهر دیگر مثل مسافرت به کشورهای خارجه باید با جواز سفر و گذرنامه باشد و لازم بود شناس نامه خود را با دونفر ضامن به شهربانی ببرد و آن دونفر ضامن شوند که این شخص مسافر برخلاف امر دولت حرکتی نخواهد کرد و من نمی خواستم چنین ضمانتی به دولت بدهم. یک ماه و نیم مسافت بین سبزوار تا قم را طی کردم. دزدها در بین دامغان و سمنان رخت هایم را بردند و البته بعد از آنکه رئیس دزدها در سمنان در یک مسجد پای من نشست و مرا شناخت، و مقصدم از مسافرت را فهمید حکم کرد رخت هایم را پس دادند. پس از ورود به قم فهمیدم که آنچه در سبزوار شنیده بودم اکثرش دروغ و مخالف حقیقت بوده است. شهر قم به حالت عادی بود و علماء و طلاب به کارهای خود مشغول بودند. حاج شیخ عبدالکریم پیش دولتی ها محترم بود و گاهگاهی در بعضی موضوعات مهم با شاه مکاتبه هم داشتند، من جمله از شاه خواسته بودند که شهر قم و حومه اش از نظام وظیفه معاف باشند، و شاه هم قبول کرده بود، ولی بعد از چندماه آنقدر شراب خوری و بی بند و باری در بعضی جوانان قم دیده شد که حاج شیخ عبدالکریم از شاه خواستند که نظام وظیفه را در قم جاری کند، تا جوانان بی بندوبار از کوچه و بازار جمع شوند. واقعه شهادت حاج میرزا نورالله و واقعه حاج شیخ محمدتقی بافقی کهنه شده بود، و کسی از آنها یاد نمی کرد. در این وقت در قم هیچ جهادی نبود، بنده به فکر افتادم بهتر این است که در این حال آرامش درس های خودم را پیش ببرم. و در عین حال آماده باشم که اگر جهادی رخ داد شرکت کنم. یک سال و نیم در قم ماندم. در عین حال شب های جمعه و تعطیلی برای موعظه به دهات اطراف قم می رفتم. در بیست و پنج ده از دهات قم رسوخ کامل پیدا کرده بودم. مردم دهات که بعضا اسلحه هم داشتند را آماده باش می کردم که اگر در قم جنگی شد به همراهی بنده به یاری علماء بشتابند.

بهلول وقتی می بیند تا آخرین لحظه در مقابل دولت[شاه] باید مقاومت کند زنش را طلاق می دهد تا برای کارهای انقلابی آزادتر باشد و اگر جنگی پیش بیاید آن زن بی گناه گرفتار شکنجه و زندان نشود. «زنم را بعد از مشورت با خود او طلاق دادم، بعد از گذشتن عده، یکی از دوستان سبزوار خود را که سیدی قالی باف بود و زنش تازه مرده بود وادار کردم او را بگیرد.(صفحه۴۴ خاطرات بهلول)

شاه می خواست قبرستان بزرگ قم را باغ ملی کند. شب اولی که می خواستند کار باغ ملی را شروع کنند، به اندازه بیست متر مربع زمین را کندند و صاف کردند و خاک نرم ریختند و یک تعداد نهال کاشتند، بنده که بیشتر با مشورت بعضی از علماء و مقدسین قم قم برای این کار آماده شده بودم، ساعت دو نصفه شب با سی نفر از دوستان دهاتی بر آنها هجوم آوردیم و تمام نهال ها را کنده و با خود بردیم، رئیس شهربانی قم بعد از تفحص و تفتیش زیاد فهمید که این کار، کار من است. به فکر افتاد مرا دستگیر کند. ولی طرفداران من را پنهان کردند، و نتوانستند عملیات تخریبی مرا متوقف سازند، و بنده سه ماه زمستان آن سال در قم و دهات قم مخفی بودم. از یک ده به ده دیگر و از یک کوچه به یک کوچه دیگر منتقل می شدم، و بعضی اوقات که مجالس بزرگ و با شکوهی به سبب مرگ یا عروسی کدام عالم بزرگ و امثال آن منعقد می شد و یقین می کردمکه در آن مجلس بزرگ دولتی ها از ترس انقلاب عمومی جرئت دستگیر کردن مرا ندارند به صورت ناگهانی داخل مجلس می شدم و بالای منبر می رفتم و هرچه می خواستم به شاه و طرفدارانش می گفتم و باز به چای اختفایی خود برمی گشتم. این جنگ تخریبی بین من و رئیس شهربانی قم پنج ماه طول کشید. برای اینکه بگویم با چه جانوری آن پنج ماه روبرو بودم برای نمونه یکی از کارهایش را می گویم. شش ماه قبل از نوروز آن سال این رئیس شهربانی که یکی از باهوش ترین و فعال ترین روسای شهربانی عصر رضاشاه پهلوی بود، در قم اعلان کرد که هرکسی تا صبح نوروز امسال کلاه پهلوی و کت و شلوار نپوشد پنجاه ریال جریمه می شود، و پنجاه ضربه شلاق می خورد.مردم قم به این اعلانها توجهی نکردند، صبح نوروز رسید و هیچ کس لباس پهلوی نپوشید، رئیس شهربانی به بازار آمد و دید هیچکشی به حرفش گوش نکرده. و می ترسید اگر هر بازاری را تعقیب کند احتمال داشت دیگران به یاریش قیام کنند و رضاشاه هم به او تاکید کرده بود که کارها را طوری اجرا کند که اخلال بوجود نیاید. یک مرتبه چشمش به یک نفر دزد تریاکی بی نماز افتاد که منفور تمام مردم قم بود، و چون رئیس شهربانی مطمئن بود هیچکس از این دزد طرفداری نمی کند او را به حضور خواست و بهش گفت: پدرسگ جاکش قرمساق چرا لباس پهلوی نپوشیدی؟ و بعد او را چند ضربه شلاق زد و به دست پلیس داد و گفت: او را ببرید و یک دست کلاه پهلوی و کت و شلوار نو بپوشانید، رها کنید، و پول کلاه و کت را هم از جیب خود داد. تمام مردم قم از این کارش به وحشت افتادند و ترسیدند نکند بی آبرو بشوند. همان روز در شهر قم تقریبا هزار و پنج صد نفر لباس و کلاه پهلوی پوشیدند. من از اول آذر تا آخر فروردین با این شخص مقابله کردم اما از طرف علماء هیچ قیامی نشد و هوا هم گرم می شد و مخفی ماندن در آن هوای گرم مشکل بود، این شد که نیمه اردیبهشت آن سال قم را ترک کردم و به سبزوار برگشتم.

بعدش سفرهای گسترده ای را شروع می کند به بسیاری از شهرهای ایران و منبرهای موثر و موثری می رود. تبلیغ در علیه دولت در شهرهای ایران و نقشه کشی برای انقلاب اساسی.

بنده در ضمن این سفرها یک مقصد مخفی مهم داشتم و آن مقصد این بود که می خواستم خود را به اهل تمام شهرهای ایران معرفی کنم، و بعد در مقابل دولت قیام کنم، تا در وقت رسمی اهل ایران مرا یاری کنند.(صفحه۴۸ خاطرات سیاسی بهلول)بنده این نقشه خود را در جنوب و غرب ایران کاملا اجرا کردم و اهالی شهرهای این قسمت را با خود بسته ساهتم، و همه مرا می شناختند. دوست می داشتند، ولی با اهالی سمت شمال و شرق یعنی: رشت و مازندران و تبریزو کردستان و ترکمن صحرا و نواحی آن آشنایی نداشتم.(صفحه۴۸ خاطرات سیاسی بهلول)

اگر جنگ مسجد گوهرشاد به صورت ناگهانی پیش نمی آمد و بنده دوسال دیگر به مسافرت های خودم دوام می دادم، و مناطق شمال را، مثل مناطق تحت نفوذ خودم در می آورد، و بعد به قیام رسمی دست می زدم، تا ممکن بود که دشمن بر من غلبه شود و انقلاب بنده مثل انقلاب عصر حاضر صد در صد کامیاب می شد.

۱۲۰ تا ۱۲۷ (فصل ۳۶ اوسنه گوهرشاد، « خاطرات یک راوی[یا خاطرات شیخ بهلول) خاطرات بهلول است از واقعه گوهرشاد به قلم و ادعای سعید تشکری و صفحه های ۱۳۲ تا ۱۳۹(فصل ۳۸) هم ادامه آن خاطره از همان شیخ بهلول.

حادثه گوهرشاد مکانش صحن گوهرشاد است، آدم و قهرمان داستانش بهلول و دیگر آدم های ماجرایش، آدمهای آن روز. از روی منبع اصلی که خاطرات خود بهلول باشد، که خوشبختانه در فرمت خاطره گویی تاریخ شفاهی با لحن و ادبیات خودش ثبت و منتشر شده، به سرعت، با فصل ۳۶ و ۳۸ اوسنه گوهرشاد مقایسه اش می کنم تا ببینیم فیکشن سعید تشکری، با به ظاهر نانفیکشن خود بهلول از ماجرا، چقدر فاصله زیادی با هم دارند.

اول برویم سراغ تصویری که قرار است اوسنه گوهرشاد سعید تشکری، با انتخاب کلمه ها و اصطلاح ها و جمله ها، و جنس روایتش از واقعه بدهد. اول اینکه اسم فصل را گذاشته «خاطرات یک راوی …». در ریاضی کلاسیک است که هر نفر یک نفر محسوب می شود، اما در جهان داستان آیا هر یک نفر فقط یک نفر است؟ قهرمان و شناخته شده ترین آدم یک واقعه یک راوی است و مثلا کسی که در حاشیه ی آن واقعه سه سالش بوده و چیزهایی مبهم را به خاطر می آورد هم یک راوی است؟ این نگاه که از ناخودآگاه می لغزد روی قلم یا انگشتان تایپ، غیر داستانی و خشک است. سعید تشکری به بهلول گوهرشاد می گوید «یک راوی». تازه یک راوی سه نقطه. و چون حتا واقعا ایده و حرفی هم برای گفتن ندارد توی [] می نویسد [یا خاطرات شیخ بهلول]. ببینیم خاطرات شیخ بهلول را حداقل مماس با دهان و ذهن و زبان شیخ بهلول می نویسد و تعریف می کند؟ یا فراتر از آن؟ که نه. یا خیلی محقرتر از آن؟ آری. و بدتر از آن با تحریف واقعه تاریخی. حواسم به این هست که قرار نیست نعل به نعل هرچه بهلول روایت کرده روایت شود. اما حواسمان به این هم باید باشد که پرسونالیتی و کاراکتر به «شخصیت» رسیده ی شخص شخیص بهلول هم، مخصوصا در داستانی که قهرمانش خودش است، نباید بخاطر ناشیانه نوشتن از بین برود. فرق داستان و غیر داستان را ببینید.

تشکری از جانب بهلول می نویسد:

«وقتی خبر دستگیری آیت الله قمی رو شنیدم خواستم خودم رو به مشهد برسونم و با مردم و علما همدردی کنم. شاید راه چاره ای می جستیم.»

همدردی؟ شاید راه چاره ای؟ این ها آنهم در همین ابتدا مطلقا ادبیات ذهن و دهان و نیت و برنامه ریزی های بهلول نبوده.

مقایسه کنید:

بنده که از سالها پیش انتظار چنین خبری را داشتم، و آماده چنین خطری بودم تا این خبر را شنیدم از جا جستم و در مدت دوازده ساعت خود را به مشهد رساندم. (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۲ )

بهلول در تمام آن سالها مطلقا مترصد آن لحظه بوده.

تشکری در ادامه می نویسد: «رفتن به مشهد علی رغم قانون جواز سفر در اون ایام برام کار سختی نبود. توی ماشینی می نشستیم و تا نزدیکی پاسگاه هر شهر می اومدم. نزدیک پاسگاه از ماشین پیاده می شدم و همین طور هر شهر رو می گذروندم تا خودمو رسوندم به مشهد.

چهارشنبه شب رسیدم. از گوشه وکنار و قبل از رسیدن به مشهد اتفاق هایی که افتاده و اوضاع شهر رو شنیده بودم. اصرار پاکروان، استانداری که چند وقت پیش با زن فرنگی ش به مشهد اومده برای اجرای حکم شاه و مخالفت علما و برگزاری جلسات متعدد و مخفیانه ی اون ها برای مقابله با طرح کشف حجاب. بعد هم دستگیری و حصر آیت الله قمی در شهرری. برای همین مستقیم به خونه ی آقای قمی رفتم تا اطلاعات دقیق بگیرم و حال ایشون رو از همسر محترمشون جویا بشم. همسر آیت الله باز هم ماجراهای مشهد رو برام توضیح دادن. گفتن آقای قمی به عنوان نماینده روحانیون و علما و بزرگان مشهد، برای انصراف شاه از رفع حجاب و نشر کلاه به تهران به اختیار رفتن اما شاه نه وقت ملاقات داده و نه اجازه ی بازگشت، و ایشان رو در باغی تحت مراقبت گرفتن. شهربانی مشهد هم دستور داره طرفداران مهم آقا رو دستگیر کنه. حتی این بانوی گرامی گفتن توهم در معرض خطری و فرمان دستگیری بزرگان وعاظ مشهد هم صادر شده، پس مراقب خودت باش.»

انقدر ادبیات دهان و ذهن و واقعیت بهلول با چیزهایی که تشکری آگاهانه در تحریف بهلول نوشته متفاوت است که تا جمله را نشان ندهم نشان داده نمی شود. بهلول، به عنوان راوی روایت خودش، تا لحظه فرار از ماجرای گوهرشاد، اصلا کاری موثر با پاکروان ندارد. پاکروان مساله تشکری است، که آن هم نیست. اینکه نویسنده مساله خودش را به دروغ مساله راوی اصلی یک ماجرایی عنوان کند، نویسنده را کذاب و مقطع تاریخ را تحریف می کند. حالا در کنار اینها چرا ادبیات دهان یک شخصیت تاریخی را تحریف می کند؟ بهلول ادبیات خاص خودش را دارد. چرا تشکری از دهان بهلول خطاب به خانم آیت الله قمی می نویسند «همسر محترم ایشون»؟ «حال ایشون رو از همسر محترمشون جویا بشم.» جویا بشم این وسط چه هست؟ اینها در نثر خیلی مهم است. وقتی نویسنده، عامدانه یا ناشیانه، نثر و لحن و لفظ یک شخصیت تاریخی را تغییر می دهد، اساسا دارد یک شخصیت دیگری را به مخاطب ها معرفی می کند. طرز حرف زدن یا خاطره گویی هر کسی یکی از قطعات مسلم تصویر آن شخصیت در ملا مخاطب است. چرا می نویسد همسر محترمشون؟ و «این بانوی گرامی»! چون آن آدم بهلول نیست، سعید تشکری است. چون انقدر از ماجرا دور است که نمی تواند بنویسد: «زن آقا به من گفت …». و البته بهلول همیشه شخص آیت الله قمی را همیشه با القاب و دقیق خطاب می کند.

تشکری در ادامه می نویسد: «تصمیم گرفتم پنج شنبه و جمعه توی مشهد بمونم. یعنی این یه نیت همیشگی من بود که اگه به شهری می رسیدم که اولاد رسول خدا اونجا دفن بودند، حتما تا شب جمعه برای زیارت تو اون شهر می موندم و بعد اون شهر رو ترک می کردم. شیراز و قم، نجف و کربلا، هرجا که امام یا امام زاده ای بود، برنامه م همین بود. اون موقع هم تصمیم گرفتم بمونم و عصر جمعه راهی تهران بشم و به هر شکل ممکن، آقای قمی رو ملاقات کنم.»

آیت الله قمی که بارها حتی بهلول آیت الله العظمی خطابش می کند را با دهان نویسنده، به ظاهر برای داستانی شدن، آقای قمی خطاب کردن ساده انگاری محض است. بهلول در روایتی که راوی اش است با هوش زیاد دارد آدمی که یک ضلع جنگ گوهرشاد بخاطر «ناپدید شدن»ایشان اتفاق افتاده و به آن تکیه دارد را بهشدت احترام لفظی می کند تا آن سمت اصل ماجرای گوهرشاد به قدر کافی سنگین باشد، همینطوری دارد هی نمی گوید آیت الله العظمی قمی. تا اینجا بهلولی می بینیم انگار با هیچ پیشینه ای، که خبردار شده آیت الله قمی را گرفتند، او برای همدردی و شاید! راه چاره ای به مشهد آمده، الان هم میزانسن تشکری این است که مساله بهلول این است که حالا که تا اینجا آمده: زیارت و … خواهیم دید اولویت برای بهلول چه بوده.

تشکری در ادامه می نویسد: «توی حرم و مشغول زیارت بودم که دونفر بی لباس قزاقی و شهربانی، نزدیکم اومدن و گفتن شهربانی شما رو خواسته، باید با ما بیایی. خواستم بی مخالفت با اون ها برم، پس دنبالشون راهی شدم. چند نفر مشهدی که ماموران رو شناختن پا پیش گذاشتن که من رو نبرن. وقتی مردم رو در مخالفت با اون ها دیدم، اجازه خواستم اون لحظه باهاشون نرم و گفتم خودم رو شنبه به شهربانی معرفی می کنم. اما اون ها قبول نکردن و میون اصرار اون ها و اکراه مردم، بلوایی درست شد.»

ببینیم واقعا خود بهلول در خاطره گویی اش شیواتر، داستان تر، و درست روایت کرده یا سعید تشکری اوسنه، با تحریف، از زبان بهلول؟ اولین تحریف مسلم اینکه آنروز دو نفر نیامدند سمت بهلول، یک نفر بوده. نگران این نباشید که ممکن است سعید تشکری ممکن است از روی یک متن دیگر غیر از متنی که من به بهلول ارجاع این تکه ها را نوشته، کافی است این فصل را با این متن یک دور بخوانید می بینید روی الگو گذاشته و البته تحریف. این تحریف دیگر آگاهانه است.

ببینیم بهلول خودش چه می گوید:

«ساعت دو روز پنج شنبه یک نفر پلیس مخفی با لباس شخصی پیش بنده آمد و آهسته به گوش من گفت: شما را شهربانی خواسته، بنده به فکر مخالفت نیافتادم و حرکت کردم که با او بروم، چند نفری مشهدی که آن پلیس را با لباس شخصی شناختند پیش آمدند و از او پرسیدند که: شیخ را کجا می بری؟ گفت: شهربانی خواسته. گفتند: حق نداری کسی را از صحن جلب کنی. نزاع بین آنها آغاز شد، بنده که این منظره را دیدم به پلیس گفتم: خوب است حال که این مردم بر جلب بنده راضی نیستند، و روز هم پنج شنبه و ادارات تعطیل است مرا رها کن صبح شنبه خودم به شهربانی حاضر می شوم. پلیس قبول نکرد. و در بردن بنده اصرار ورزید و مردم در منع جدی شدند، و برای هر طرف کمک رسید و نزدیک بود که جنگ برپا شود»

«باید با ما بیایید» سعید تشکری هم متوجه نشدن بار معنایی همان «شهربانی شما را خواسته» بهلول است که می گوید گفته اند. سعید تشکری می نویسد: «خواستم بی مخالفت با اون ها برم» این ته متوجه نشدن منظور بهلول است. ته انفعال است. این یک ورش دقیقا می خورد به دروغی که دارد از بهلول می سازد. بهلول دقیقا می داند دارد چه چیزی را به چه شکلی روایت می کند. بهلول می گوید: «بنده به فکر مخالفت نیافتادم». این جمله دقیقا می خورد به آن جمله که می گوید وقتی خبر دستگیری و ناپدید شدن آیت الله قمی را شنیده «تا این خبر را شنیدم از جا جستم و در مدت دوازده ساعت خود را به مشهد رساندم.» به فکر مخالفت نیافتادم معلوم است که یعنی برنامه ای دارد که نمی خواهد خراب بشود. در ادامه اش آن چند مشهدی با آن لباس شخصی گفت وگو دارند. روایت بهلول منطقی است روایت تشکری غیرمنطقی. در روایت بهلول است که ما می فهمیم چرا آن مشهدی ها در مقابل آن مامور درآمده اند. آن چند مشهدی «گفتند: حق نداری کسی را از صحن جلب کنی» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۳) این جمله و منطق هم منطق آن صحنه را می سازد و حتا مکمل آن مکان را در داستان. حرم و اهمیت حرم. اصلا نکته دقیقا این است که حق نداری کسی را از فضای حرم جلب کنی.

تشکری در ادامه نوشته: «چند نفر از خدام میانجی شدن منو به شهربانی نبرن و البته آزاد هم نشم، پیشنهاد کردن توی حجره ای از صحن متبرک حضرت، تحت مراقبت باشم و رئیس شهربانی خودش به دیدارم بیاد. به رفتارشون مشکوک شدم و با کمی دقت حدس زدم که هدفشون چیز دیگه ایه و می خوان در انتهای شب و خلوتی و صحن و نبودن زوار، منو تحویل ماموران شهربانی بدن. احساس خطر می کردم، اما از طرفی چاره ای جز قبول نداشتم.»

چرا از طرفی چاره ای جز قبول نداشته؟ این طرز انفعال در بهلول کذب است. آن کلمه ی پیشنها هم بیش از حد ادای امروزی بودن دارد. «با کمی دقت حدس زدم» هم واقعا … . مساله ی بهلول در آن لحظه ، و نه چند دقیقه بعدش، این نبوده که چون احساس خطر می کرده، اما از طرفی چاره ای جز قبول نداشته. روایت بهلول دقیقا این است که «به پیشنهاد آنها تسلیم شدم زیرا اگر مخالفت می کردم ممکن بود بین دوستانم تفرقه بیفتد و و به نفع دشمن تمام شود.» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۴). روایت تشکری در این لحظه از بهلول به شدت فردگرایانه و بی ربط است و روایت شخص بهلول، به شدت اجتماعی، مبارزاتی و کلمه دشمن. به این می گویند تحریف و میان مایه کردن شخصیت تاریخی، آنهم عامدانه.

«من رو به حجره ای بردن. چهار مامور توی حجره اومدن و نشستن و حواسشون فقط به من بود. هشت تا چشم که مژه نمی زد. فقط نگاه. کاملا مراقب من بودن.

ترس سراغم اومد.

هزار سوال!

-اگر مردم من رو گم کنن؟

-اگر من رو بی رد از اینجا ببرن؟

-اعدام؟

-یا حبس دائم؟

اگر و اماهای بسیار.» (اوسنه گوهرشاد، صفحه ۱۲۲)

هشت تا چشم مژه که مژه نمی زدند را چرا می نویسد وقتی اینطور حسی مطلقا از سمت بهلول نبوده. چرا بهلول را دارد یک شخصیتی نشان می دهد که آمده همدردی کند و حالا گرفتنش و حالا انقدر می ترسد! آیا جنس ترس بهلول در آن لحظات این است؟ ترس او تیپیکال نیست. ترس یک تیپ با ترس یک شخصیت فرق دارد. گاه ترس یک شخصیت مکانیم احتیاط اوست، و ترس یک تیپ عامل به فنا داده شدنش. ببینیم بهلول چطور در آن لحظه ترسیده. هزار سوال! اعدام؟ حبس دائم؟ مطلقا لحنی بهلول این که تشکری نوشته نیست. بهلول خیلی منطقی می گوید: «فکر کردم که اگر مردم رد مرا گم کنند نجات برایم ناممکن است و به تهران کشانده می شوم و شاید اعدام یا حبس دوام شوم» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه۵۴). مساله در وهله نخست این نیست که بهلول می ترسیده اقعا و خواسته اینجا شدتش را لاپوشانی کند، وقتی شما تیتر می زنی خاطرات یک راوی … نمی توانی روایت تحریف شده ی خودت را روایت دیگری بنامی. مساله بهلول هم، با توجه به ماجراجوهای زیادی که داشته، و تشکری همه آنها را در جهت شخصیت تحریف شده ای که می خواسته درست کند، سانسور کرده؛ بیشتر از اینکه اینجا فرصت کند منفعلانه بترسد و «اگر و اماهای بسیار» او دارد به نقشه اش فکر می کند. چون منطقی به این فکر می کند که اگر اینجا از مردم کات بشوم بصورت طبیعی یا اعدام است یا حبس دائم و نجات هم پر.

فاجعه نویسندگی را ببینید:

«فکر کردم چاره ای پیدا کنم، برای اینکه ردگمم نکنن. یه فکری کنم که نقشه هاشون خراب بشه. برای همین تصمیم گرفتم خودم رو به مردم نشون بدم. یه جورایی ازم باخبر باشن. بلند شدم و پشت شیشه رفتم و ایستادم و سرم رو چسبوندم به شیشه ی در حجره. هرچقدر ماموران خواستن من رو به بهانه ی گفتگو یا پذیرایی از پشت شیشه کنار بکشن، من کنار نرفتم، درست پشت شیشه و در دید مردم ایستادم و بیرون را نگاه می کردم.

خیالم راحت بود که زور اون ها نمی تونست براشون کارساز باشه … یه جورایی ازم می ترسیدن. می ترسیدن فریاد بزنم و اینطوری مردم بیشتر تحریک بشن.

از اون ها سکوت بود و از من ادامه ی این رفتار.» (اوسنه گوهرشاد، صفحه های ۱۲۲و۱۲۳)

خب. ادامه ی رفتار که لو می دهد بهلولی در کار نیست. هیچ وقت یک ذهن داستانی و سخنران مذهبی حرفه ای که بخاطر منبرهایی که در شهرهای مختلف می رفته همیشه پول فراوان توی جیبش بوده، یک ماجرای شخصی اش را اینطور روایت نمی کند که « از من ادامه ی این رفتار» مخصوصا وقتی درباره یک حرکت از خودش حرف می زند. این شیوه نابجای استعمال لغات از اینجاست که نویسنده است، و بهلولی در کار نیست. واقعا گفتن «یه جورایی» برای بهلول خیلی لوس است. پذیرایی و گفتگو هم که اصلا دهان نویسنده است. «به بهانه غذا خوردن یا عریضه به رئیس شهربانی نوشتن با خوابیدن و استراحت از پشت شیشه دور کنند» (خاطرات۵۴). بحث مونت و مذکر نیست، اما پاراگراف بالا نمی تواند لحن و بیان و حس یک به شدت مذکری مثل بهلول باشد کسی که می گوید یه جورایی اصلا نمی تواند بهلول جذاب باشد. تشکری نوشته:

بهلول گفته:

«تصمیم گرفتم کاری کنم که مردم مرا ببینند به عنوان این که صحن را تماشا می کنم پشت در شیشه ایستادم و سر بر شیشه نهادم پلیس ها خواستند مرا به بهانه غذا خوردن و یا عریضه به رئیس شهربانی نوشتن با خوابیدن و استراحت کردن از پشت پنجره دور کنند ممکن نشد، پلیس ها نمی توانستند از قوه و زور کار بگیرند، زیرا می ترسیدند بنده فریاد و استغاثه کنم و هیجان مردم بیشتر شود» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه۵۴)

تشکری نوشته : «تا غروب پشت شیشه موندم، مردم من رو به هم نشون می دادن. هر یه نفر که می دید، دومی هم خبردار می شد و نگاهم می کرد. بعد سومی و چهارمی … ماموران سعی کردن مردم رو از اونجا دور کنند. اما همیشه با آرامش نمی شد. گهگاه هم با خشم و دعوا، حتی گاهی به زور فشار آب، مردم متفرق می شدن اما دوباره جمع می شدن.

توی صحن و سرای حضرت و بعد در جای جای شهر پیچید که شیخ و واعظی رو بازداشت کردن.

جمعیت بسیاری بیرون حجره جمع شده بودن. ماموران توانایی متفرق کردن اون ها رو دیگه نداشتن. فقط وعده می دادن شیخ شب به منبر خواهد رفت. حالا از اینجا برید. اما جمعیت هر لحظه به این دور کردن شک می کردن.

این بهترین فرصت بود برای من با اون جمعیتی که جمع شده بود. من در رو باز کردم و فریاد زدم:

-بروید … راست می گویند شماها که مثل من زندانی نیستید بروید …»

بهلول گفته:

« بنده آن روز تا غروب پشت شیشه ایستادم مردم دسته دسته می آمدند و می رفتند، پلیس ها گاهی به ملایم و گاهی با تشدد و گاهی با آب پاشی مردم را متفرق می کردند و باز دسته ای می آمدند آوازه پیچید در شهر که شیخ را در صحن کهنه محبوس کرده اند یک دفعه که جمع بسیاری پیش حجره جمع شده بودند، پلیس به آنها می گفت: آقایان بروید شما که الان به شیخ کاری ندارید. مقصود شما این است که شیخ شب را در مسجد منبر برود من به شما قول می دهم که این مقصود حاصل می شود بنده فورا در شیشه را باز کرده و به مردم گفتم: راست می گوید بروید بنده زندانی شده ام شما که زندانی نیستید، همهمه زیادتر شد.»

تشکری نوشته است: «زنی از میون جمعیت من رو شناخت. چادر از سرش کشید. به قول معروف فغان برآورد. فریاد زد. بر سر و صورتش کوبید. این باعث شد چند زن دیگه هم بعد از ایشون چنین رفتاری داشته باشن. صحن هر لحظه شلوغ تر می شد.»

چرا نمی نویسد زن گنابادی بود، و چون گنابادی بود بهلول را می شناخت. چرا پشت بند چادر از سرش کشید سریع قول معروف می گذارد تا آن به یک تصویر را به مفهوم تبدیل کند؟ نکته جالب آن صحنه جوری که بهلول روایت می کند اینگونه است زن گنابادی تا بهلول را می بیند، چون می شناسد، سریع اکت می کند. چادر از سرش می اندازد «فورا چادر را از سر کشید و دست بر سر و روی خود زد و موی خود را کشید و های وهوئی برپا کرد.» در دل مبارزه برای کشف حجاب، حرکت انفرادی کشف حجابی! جذاب نیست؟ تمام چیزی که بهلول دارد روایت می کند دقیقا همین پارادوکس است که اتفاقا در سنت ریشه دارد. نتیجه در روایت راست بهلول چه می شود؟ تصویر را ببینید: «او را به دلجویی و ملایمت از آنجا دور کردند.» (خاطرات، ۵۵)شکست رفتار سنتی را بهلول برگزار می کند. نویسنده این تصویر را سانسور می کند، زن گنابادی متعین را هم که عام می نویسد زن، با اینهمه حذف هم می نویسد: «چند زن دیگه هم بعد از ایشون چنین رفتاری داشته باشن. صحن هر لحظه شلوغ تر می شد.» واقعا این داستان است؟ ایشون و چنین و رفتاری! این لحن و دهان وسط ماجرا و هیاهو است؟ همین را بهلول در تاریخ چه روایت کرده است؟ «چهار زن شیرازی دیگر که مرا دوست داشتند رسیدند و همین کار را کردند» (خاطرات، ۵۵). چرا تشکری اسم شهرها و آدمهای دیگر را حذف می کند؟ وقتی پیشینه ای از بهلول در داستان نیست همین می شود دیگر، نویسنده به خودش جرات تحریف می دهد. انگار بهلول از زیر بته بیرون آمده است. بهلول آگاهانه در نصف جنوبی ایران منبر رفته و به شهرت کافی رسیده بوده، با برنامه هم این کارها را کرده است. در صحن مشهد هم منبر رفته بوده، مثل بهلول اوسنه ی تشکری انقدر ناشناخته و تنها و منفرد و شبه روشنفکر نبوده که مثلا بگوید به بهانه پذیرایی و گفتگو من را از پشت شیشه دور کردند. حالا تصویری که بهلول از آن چهار زن و نه چند زن چیست؟ «آنها را هم به یک طرف بردند.»

بیایید ببینیم ادامه این صحنه که به غروب منجر می شود و علت زیاد شدن جمعیت را بهلول خودش چطور روایت می کند. ببینیم چقدر منطق و انسجام و واقع گرایی دارد.

بهلول اینطور ماجرا را تعریف می کند: « چون این واقعه روز نوزدهم تیر بود، و هوا گرم بود تا زمانی که زمین صحن آفتاب داشت و ایستادن مردم سخت بود، همین که آفتاب از زمین و دیواره ها برطرف شد و صحن را سایه گرفت چنان جمعیتی به صحن آمدند که جای خالی نماند، صحن کهنه و حجره ها و غرفه های اطراف صحن حتی پشت بام ها از مرد و زن پر شده بود، و همه متوجه بنده بودند، و با انگشت مرا به هم می نمودند. (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه۵۵)

تشکری «چون» را از خاطرات بهلول گرفته اما متوجه نشده او چون را چرا آورده. بهلول می گوید چون فلان روز تیرماه بود و هوا گرم بود جمعیت هنوز زیاد نبود اما همینکه آفتاب از زمین و دیواره های صحن برطرف شد و رفت؛ و حالا صحن سایه گرفت جمعیت زیاد شد. فقط اولین صفحه زمین سوخته احمد محمود را به یاد بیاورید که رفتن آفتاب در آن مثل همین صحنه حرکت داستانی دارد. محمود می نویسد: «آفتاب از دیوار کشیده است بالا» بهلول می گوید آفتاب از زمین و دیواره ها برطرف شده بود، و با صحن یک کار دیگر می کند، صحن را سایه گرفته بود.

تشکری همین صحنه داستانی تر را اینطور غیر داستانی می کند.

«چون به غروب نزدیک شده بودیم و آفتاب از صحن برچیده شده بود و هوا هم هر لحظه خنک تر می شد، جمعیت توی صحن هم هر لحظه بیشتر می شد.»

حالا قرار است بهلول با جمعیت زیادی که جمع شده اند یک حرکت بزند. فرق جوری که تشکری این صحنه را نوشته و جوری که خود بهلول می گوید فرق دو تصویر از دو آدم( یک شخصیت و یک تیپ) کاملا متفاوت است.

تشکری نوشته: «طاقت نیاوردم از این هیجان و شور و دلواپسی مردم برای خودم. هم خوشحال بودم که تنها نیستم و هم غمگین از رفتار اون ماموران با مردم و گریه کردم.

و گریه من شد گریه همگان!.»

این صحنه بعنوان روایت از شخصیت بهلول ناراست محض است. ناراست است. تحریف شخصیت و اکشن بهلول است. تشکری در این صحنه می گوید بهلول از مردم تهییج شده و دلواپسی و ترس بهلول که چند پاراگراف قبل هم گفته بود. پاراگراف بالا پاراگراف یک آدم سانتی مانتال احساساتی گرای پرت خارج از باغ است.

روایت بهلول که تصویر واقعی و البته جذاب تاریخی او را نشان می دهد را در روایت خودش ببینید.

«من از موقع استفاده کردم و برای تهییج مردم آستین پیش چشم خود گرفتم و خود را در حال گریه نشان دادم، این کار موثر واقع شد و فریاد و گریه از مردم بلند شد.( خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه۵۵)

یعنی این آدم(بهلول) دقیقا می داند در آن لحظه، و آگاهانه چه تصویری می تواند به او کمک کند تا زودتر از آنجا خلاص شود. اصلا این کارش نشان دهنده ی شخصیتش است. تحریف در جهان داستان فقط با کم و زیاد کردن یک حادثه اتفاق نمی افتد، اساسا با تحریف در حس و حس های شخصیت داستان، و تاثیرش بر اشیاء و امکنه ی مکان، فضا و اتمسفر هم تحریف می شود و سپس ترش آن واقعه.

تحریف های قطعی تشکری هنوز ادامه دارد. او در ادامه می نویسد:

« تااینکه آقایی داخل حجره شد. با لباس پهلوی و کلاه شاپو اما خیلی زود فهمیدم که مامور شهربانی و دولت نیست و از خدام حرم امام رضاست.

خودش رو معرفی کرد:

-من نواب احتشامم.

اسم تواب احتشام برام آشنا بود. از خدام و سرکشیک های حرم اما این لباس و سرشکل اصلا برام باورپذیر نبود. چیز دیگه ای در موردایشون تصور می کردم.

نگاه متعجب من رو دنبال کرد تا به خودش رسید. فهمید من در مورد ایشون و لباسش تو فکرم. حرف هاش رو ادامه داد.

-تا ماه پیش معمم بودم اما ماه قبل فرمان صادر شد که خادمان حرم اگر کلاه نگذارند اخراج می شوند و من کلاه بر سر شدم. وای از این کلاهی که بر سر ما گذاشتند

حرف های من توی دل ایشون نشست. یه جورایی فهمیدم ایشون هم همراه مردم و حامی منه و اومده تا پشتیبانی خودشو اعلام کنه و با رفتارش به من فهموند کافیه چیزی بگم و بخوام. به راحتی می تونم روی مردم و خدام حساب کنم و از ماموران شهربانی نترسم. اما من دوس نداشتم اتفاقی بیافته که برای مردم ناخوشایند باشه. دوست نداشتم مردم رو به امری تحریک کنم که به ضررشون باشه.

اما ایشون این کار رو کرد.

از حجره که بیرون رفت و وسط صحن رسید، کلاه از سرش برداشت و فریاد زد:

-چهار هزارتا آدم در این صحن و سرا جمعید و از پس چهار نظمیه چی بر نمیایید؟ نابود باد کسی که این کلاه بی غیرتی بر سر ما نهاد. لعنت بر این کلاه و لباس.

بعد هم کلاهش رو به زمین زد و لگدمال کرد و فریاد یا حسین سر داد!

مردم هجوم آوردن و من رو از حجره که حالا ماموران شهربانی از ترس از اونجا فرار کرده بودن بیرون آوردن و بر سر دست گرفتن و تا ایوان مقصوره توی مسجد گوهرشاد و منبر صاحب الزمانی آوردن.»

بهلول ماجرای خودش و احتشام را چطور روایت کرده. از شخصیت احتشام تشکری چه کم گذاشته؟

روایت بهلول: در آن حال شخصی ملبس به لباس پهلوی و کلاه شاپو داخل حجره می شود، پلیس می خواسته از او جلوگیری کند. به پلیس می گوید: تو چه سگی هستی که من را منع کنی. تمام اختیارات این حرم دست من است. بهلول متوجه می شود طرف از طرفداران علماء است بهلول بهش می گوید گرفتن من مهم نیست، غم بزرگ گرفتن حضرت آیت الله العظمی آقای حاج حسین قمی است. طرف می گوید: مگر آقا را گرفته اند؟ بله آقا و پسرهای بزرگشان در تهران تحت مراقبت هستند. احتشام خودش را معرفی می کند و می گوید نواب احتشام رضوی است و سرکشیک پنجم آستانه. تا یک ماه قبل معمم بودم و الان چون دستور صادر شده مجبور برای اینکه اخراج نشوم کلاه ی شوم. من فکر می کردم فقط یک کلاه است و نمی دانستم اصل ماجرا اینطور است. الان می خواهم جبران کنم و خودم را پیش خدا و جدم روسفید کنم. بهلول نمی داند او قرار است چکار کند. می گوید اگر می دانستم نمی گذاشتم. چون نمی خواستم الان و اینجا جنگ گرم بشود. این جمله که نمی خواستم جنگ در آنجا و آن لحظه گرم بشود به نیت و شخصیت و برنامه ریزی قبلی و مترصد بودن بهلول مستقیما ربط دارد. نواب احتشام رضوی به وسط صحن می رسد، کلاه از سرش برمی داردو بلند فریاد می زند: ای مردم بی غیرت چهارهزارنفر هستید چرا از چهارتا پلیس می ترسید؟ حمله کنید. شیخ را آزاد سازید. و کلاه به زمین می زند و زیر پا می مالد. و فریاد می زند یا حسین. مردم حمله می کنند.

تصویر تشکری از صحنه چیست؟ بهلول آمده همدردی کند، توی صحن گرفتنش، حالا یکی می آید یک حرکت می زند، و بهلول از همه جا بی خبر را پرت می کند وسط یک ماجرایی که اصلا قصد نداشته در آن ماجرا نقش آفرینی بکند. در ادامه خواهید دید که تشکری نواب احتشام را در همین حد که یک حرکت تند انجام داد نگه می دارد و سعی می کند حقیقت روایت بهلول درباره این شخص را پنهان و سانسور کند. سانسور دقیقا اینجا معنا دارد. بزودی به این سانسور هم می رسیم.

تشکری در ادامه می نویسد:

«ماموری از شهربانی خودش را به من رسوند. گویا مامور رده بالایی هم بود. می خواست مانع روی منبر رفتنم بشه. گفت:

وعظ و سخنرانی و رفتن شما بر منبر ممنوع است.

اما مردمی که نزدیک ما بودن، به محض شنیدن این حرف و رفتار تا حدودی خشن ایشون، بر سرش ریختن و اون رو بعد از کتک زدن، زخمی و خونی و مجروح از مسجد بیرون کردن.

دوست نداشتم کار به اینجا برسه. قصد بلوا و تحریک مردم برای شورش رو نداشتم. اما نمی دونم کار چگونه به اونجا رسید.

من توی شیراز و اصفهان و بهبهان و یزد و کرمان، و همه جای دیگه بر منبر رفته بودم و با نرمی به مقصد رسیده بودم اما این حال و روز، حال دیگه ای بود.

با زدن مامور و روندن اون، مردم انگار جون تازه گرفتن.

فریاد سر می داد:

-مرده باد کفر و زنده باد اسلام.

بر دشمنان لعنت می فرستادن و مرگ بر شاه می گفتن.»

بهلول طبق روایت خودش حافظه خیلی قوی ای داشته، اصلا یکی از دلایل منبرهای موفقش همین بوده. لیست حفظیاتش را وقتی ردیف می کنیم چیز عجیب غریبی است. قرار نیست همه اش را باور کنیم اما یک پنجم آن لیست هم حجت را بر حافظه قوی یک شخص تمام می کند. پس نویسنده نمی تواند عامدانه روایت بهلول را مردد کند و به همین بهانه بتواند اسم و پست آدم این صحنه را حذف کند، «گویا مامور رده بالایی هم بود» شبه روشنفکربازی و ادا اصول است، طبق نص روایت بهلول خوش حافظه، و البته آن ماجرای مهم زندگی اش، آن شخص «رئیس اطلاعات شهربانی» است. بهلول هم حتا روایت نکرده که رفتار آن شخص «تا حدودی خشن» بوده. تصویری که بهلول در این صحنه می دهد شتابزدگی مردم آن روز و لحظه است اتفاقا. بهلول خودش می گوید:

«رئیس اطلاعات شهربانی در پیش منبر خود را به من رساند و گفت آقا منبر نروید که ممنوع است، مردم بر سرش ریختند و او را با کتک زدن به صورت فجیعی از مسجد بیرون کردند» (خاطرات سیاسی بهلول، صفحه۵۸). این آقای رده بالا کجای حرف و اطلاعش به بهلول، آنهم در آن موقعیت و صحنه، تا حدودی خشن است؟ چرا دروغ؟ چرا نویسنده بخاطر تحریف کردن، در داستان تاریخی، پشت بخش ظالمانه اش می ایستد؟ مثل اینکه جواب را گفتم. چطور است که نویسنده اوسنه در همان خط، به آن شخص قبل از کتک خوردن بصورت فجیع می گوید «ایشون» و بعد کتک خوردن بهش می گوید «اون»؟ چرا نویسنده بیهوده و ضد روایت روایت تاریخی و مظلوم کشانه طرف توجیه آن صحنه کتک زدن است؟ آنهم با استعمال «تا حدی». و چرا روایت راوی را کامل نمی کند که همه اخباری که بهش( بهلول) رسیده خبر از مرگ آن شخص را داده. همین تحریف هاست که اتفاقا متن را تیپیکال می کند. بهلول می گوید:

«نمی دانم کشته شد یا زنده ماند، ولی بسیار خون بدنش در ایوان مقصوره و صحن مسجد ریخته بود، و با زحمت زیاد در همان شب مسجد را شستند گمان غالب این است که او در همانجا کشته شد، زیرا بنده از هرکسی حالش را پرسیدم گفت کشته شده.» ( خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۸)

بهلول می گوید:

«منظره وخیم و خوفناک بود، و من حیران مانده بودم، و نمی دانستم باید چه کنم» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۹)

بهلول درباره آن لحظه می گوید:

«حسن کار این بود که مردم هم در این وقت محتاج به حرف زدن من نبودند و حرف مرا شنیده نمی توانستند، زیرا فریادهای مرگ بر شاه، زنده باد اسلام، مرده باد کفر، بر بهائی لعنت، بر دشمن علماء لعنت و امثال این کلمات، مساجد و صحن ها را می لرزاند، و مردم را بخود متوجه می ساخت.» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۹)

معلوم نیست وقتی بهلول به دقت می گوید من آنروز بیست وهفت سالم بود، چرا تشکری می نویسد بیست وهفت هشت ساله؟

تشکری می نویسد: « من اون وقت ها جوون بودم. بیست وهفت هشت ساله و هیچ پیشینه ی کار سیاسی که بتونم مردم رو رهبری کنم نداشتم. بر سر منبر نشسته بودم و سر بر زانو گذاشته بودم و به فریادهای مردم گوش می دادم و فکر می کردم چه کنم»

بهلول بیست وهفت ساله بودنش را در روایتش بعد از نقشه ای که می کشد می گوید، نه قبل از اینکه سر روی زانوهاش گذاشته باشه و در آن تصویر خیلی جالب بالای منبر گذاشته شده باشه. نکته اش هم این نیست که بیست وهفت سال داشتن و فقدان پیشینه ی سیاسی را آنطور که سعید تشکری نوشته برای رهبری مردم توسط خودش کم می داند، بهلول می گوید: «تهیه کردن نقشه در آن وقت خواه صحیح باشد یا باطل از یک نفر آخوندروضه خوان بیست وهفت ساله که در هیچ کار سیاسی داخل نبوده، و هیچ منظره انقلابی را تا آن روز ندیده، کار فوق العاده بود.» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۹). اینجا هم نویسنده اوسنه گوهرشاد تهیه کردن نقشه را با رهبری کردن تحریف می کند. دوتا چیز خیلی متفاوت. کانتکست نشان می دهد بهلول دارد تصمیمی که آن لحظه گرفته را با سن و سال متعادل ترش می کند. اینها حداقل چیزهایی است که نویسنده ای که به سراغ تاریخ می رود می تواند متوجه اش باشد. مخصوصا اینکه وقتی می بینید گفته «خواه صحیح باشد خواه غلط» این حجم فشاری که بعد از سالها هنوز روی دوشش است را دارد منتقل می کند.

جالب اینجاست که خود بهلول می گوید با اینکه نقشه خودش را تکمیل کرده منتظر بوده مردم ساکت بشوند، و البته «غیر بنده هرکس در چنان صحنه قرار می گرفت طوری خود را گم می کرد که پنج شش ساعت نمی توانست یک کلمه حرف بزند، بلکه شاید از وحشت غش می کرد و بی هوش می افتاد»( خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۵۹)

تصویر از مردم می دهد و می گوید: «بعد از چند دقیقه که مردم از نعره های پی درپی خسته شدند، چندنفر صاحب رسوخ و ریش سفید از بین مردم برخاستند و دست بلند کرده مردم را به سکوت و استماع واداشتند، و گفتند: این همه سر و صدای بی نتیجه چه فائده دارد، مقصود خلاصی شیخ بود که حاصل شد، حال که شیخ را خلاص کرده و بر منبر نشانده اید به حرفش گوش دهید بشنویم چه دستور می دهید، و چه باید بکنیم. سکوت مسجد را فرا گرفته و صداها قطع شد. ( خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۶۰)

آخرین تکه از روایت سعید تشکری در این فصل را ببینید.

« بر منبر ایستادم و بلند حرف زدم.

اونقدر بلند که تمام اون هایی که در مسجد بودند بشنون.

حرف دلم رو گفتم.

گفتم:

دوست نداشتم اینگونه می شد و کاش برای آزادی من پیش رئیس شهربانی یا استانداری می رفتید اما حالا که به ماموران شهربانی تاخته اید و یکی را کتک زده اید و مجروح کرده اید، اگر شما و من کوتاه بیاییم، آن ها کوتاه نمی آیند. پس تا آزادی آیت الله قمی وظیفه ی ما حاضر شدن برای جهاد دینی است. دست از جان بشویید و کمرها را ببندید که وقت عمل است. یا همه کشته می شویم یا به مقصد که براندازی این اوضاع است می رسیم.

بعد هم از مردم خواستم تا به خونه هاشون برن و صبح فردا دوباره بیان. ازشون خواستم به اندازه ی هفته ای مایحتاج خونه هاشون رو فراهم کنن و بی نگرانی از زن و بچه و شوهر، بیان تا هفته ای به تحصن و مبارزه و حتی درگیری مرادمون که مقابله با فرامین شاه و آزادی روحانیون بود، حاصل بشه. قرار ما با مردم شد فردا اول طلوع.

خیلی از مردم رفتن و خیلی هم موندن.

خیلی ها هم رفتن و مسلح شدن و شبانه برگشتن.

[نظرتون چیه یه سری هم بزنیم به آقا صادق که اومده بود صحن گوهرشاد برای پیدا کردن عاقد؟ دوباره برمی گردیم به خاطرات شیخ بهلول] (اوسنه گوهرشاد، فصل ۳۶، صفحه های ۱۲۶ و ۱۲۷)

آیا این متن، لحن و ادبیات سخنرانی یک سخنران حرفه ای است؟ که می تواند اینهمه آدم را برای جنگ سازماندهی کند؟ حرف دلم رو گفتم؟ یحتمل مابقی اش هم اینو جواب شنفتم باشد!. آیا در روایت بهلول انقدر مساله شخصی و نه حتا فردی است که « دوست نداشتم اینگونه می شد»؟ آیا کار نویسنده در داستانی با موضوع تاریخی خلاصه کردن به معنای ضعیف تر کردن از اصل ماجراست؟ «دست از جان بشویید و کمرها را ببندید که وقت عمل است. یا همه کشته می شویم یا به مقصد که …» همین؟ یعنی بهلول انقدر ضعیف و مبتذل و عام و تیپیکال حرف زد؟ نکته اول درباره این صحنه اینکه بهلول در روایتش وقتی آماده ی سخنرانی ای می شود، که قبلش مردم روی دست او را آورده اند و گذاشته اند روی منبر، و آنجا مردم در حال شعارها بودند، و او سر روی زانو گذاشته بود و بالاخره تصمیم گرفت و نقشه کشید و …، آن مکان را یکبار برای مای مخاطب با یک یادآوری خودش، بازسازی و متعین می کند، بهانه اش هم اینکه آن لحظه آنجا به چیزی مثل بلندگو نیاز نداشته:

«صدای بنده از ایوان مقصوره در دارلسیاده به خوبی شنیده می شد، و این مطلب برایم تجربه شده بود، بارها در ایوان مقصوره سخن رانی کرده بودم و مادرم در دارلسیاده نشسته و تمام صحبت را شنیده، و حاصل مطلب را برایم شرح داده بود.

بنده به مستمعین خطاب کرده» ( خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۶۰)

حال چگونه سخنرانی می کند و چه می گوید؟ تازه اینها که پیش روی ماست متریال های بهلول است. متین و غیر متین را ببینید. بهلول اساسا و همزمان سخنرانی و جمع بندی حسیک و پولتیک می کند. درباره ی وضعیت و نظم و شورش و اصلاح و کاری که اتفاق افتاده صحبت می کند. اول وضعیتی که در آن قرار گرفته اند را فرموله می کند و از پس آن است که می گوید کمرها را ببندند و دست از جان بشویند. خیلی وقت ها یک کلمه یا جمله تیپیک اگر بدون فضا استعمال بشود همان تیپیک است و وقتی به درستی در یک بافت درست دراماتیزه یا فرموله قرار می گیرد، کارکرد تیپیکالش از بین می رود و خودش بخشی از شخصیت در آن موقعیت می شود. این ها کار نویسنده است. ببینیم بهلول چطور سخنرانی کرده

«برادرها خوب کاری نکردید که نظم را برهم زدید، ما این را نمی خواستیم، لازم بود شما به جای این شورش و بی نظمی عاقلانه و به آرامی پیش استاندار یا رئیس شهربانی می رفتید و آزادی مرا می خواستید، اگر این کار را می کردید آستاندار و رئیس شهربانی برای اینکه این حالت موجوده پیش نیاید خواهش شما را قبول می کردند، و من آزاد می شدم لیکن کاری که نمی بایست به شود شد، و شورش و بی نظمی صورت گرفت و اکنون ما هر قدر پیش مامورین دولت عجز و کوچکی نشان دهیم، دولت ظالم و جانی از ما دست برداشتنی نیست. و انتقام رئیس اطلاعات شهربانی را از ما گرفتنی است، اکنون کار از اصلاح گذشته، و جنگ حتما روی کار شدنی است لهذا وظیفه ما این است که کمرها را محکم بسته و دست از جان شسته برای جهاد دینی حاضر شویم، و بکوشیم آیت الله العظمی قمی را از زندان تهران نجات دهیم، یا همه کشته می شویم یا دولت موجوده را براندازیم.» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، صفحه ۶۰ و ۶۱)

نکته مهم دیگری که تشکری آن را اینجا تحریف می کند این است که بهلول در این سخنرانی چون می داند دیگر قرار است به جنگ و محاربه با دولت وقت برود اینجا حالا دیگر از براندازی «دولت موجوده» حرف می زند، اما تشکری از جانب بهلول می نویسد «براندازی این اوضاع». بهلول تبعاتش را حالا دیگر می داند و بخاطر همین است که بعد به قونسولگری های خارجی قول می دهد اگر پیروز شد، زیر قراردادهای دولت قبلی نزند. اینها سیاست است که اوسنه گوهرشاد مطلقا متوجه اش نیست.

«اکنون معطل شدن شما در این مسجد بی فایده و ضایع کردن وقت است، زوار هر کار می کنند مختارند، اما اهل مشهد فورا به خانه های خود بروند و مایحتاج اهل و عیال خود را حداقل برای یک هفته، تهیه کنند که تا یک هفته از طرف خانه خود خاطرجمع باشند، زیرا کاری که در پیش رو داریم در کمتر از یک هفته، ختم نمی شود، و فردا صبح اول طلوع آفتاب هرکسی با ما یار است با هر سلاحی که در اختیار خود دارد به مسجد حاضر شود تا بببینیم چه باید کرد.» (صفحه۶۱)

«ادامه ی فصل ۳۶

[خاطرات یک راوی …]

[چطور ادامه ی خاطرات ایشون رو با لهجه ی یه کم رسمی تر بخونیم؟]

مردم برگشتند.

یکی با قمه، یکی با چوب، یکی با تبر، یکی بی سلاح و چندنفر هم با تفنگچه.

شب عجیبی بود. حس می کردم شباهت زیادی به عاشورای حسینی دارد این شب.» ( اوسنه صفحه۱۳۲)

برای اینکه تصور نشود منظور این است که هرچه راوی می گوید حتما و لزوما دقیق و راست است، این تکه از حرف بهلول را هم می آورم. دارد داستانش را بعد از انقلاب اسلامی داخل ایران تعریف می کند، چندین جا هم حرکت و انقلاب نافرجام خودش را با حرکت و انقلاب موفق امام خمینی ( آیت الله العظمی خمینی) مقایسه می کند، دور از ذهن نیست که چندتااز اعدادی که در اصل ماجرایی که دارد تعریف می کند را به نفع اعداد مهم رند( رند رندانه) کند. مثلا بهلول در کتاب خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه می گوید: «جمعی از مشهدی هم تماشاچی و بی کار، و بعضی جوانان و پسران حساس فداکار بغرض محافظت ما از دشمن خود را وقف کردند، آنها را بنده از این نشانی شناختم که همان شب رفتند و مسلح شدند و به مسجد برگشتند، آنها پنجاه وهفت نفر و بنده نام آنها را همان شب نوشتم و در جیب خود گذاشتم که در وقت حاجت از آنها کار بگیرم.» (خاطرات سیاسی بهلول در زمان رضاشاه، فصل ۱۲، در شب و روز جمعه چه گذشت؟، صفحه۶۲)

چندجا هم مکرر به نفع خودش عدد هفت را می آورد و دوجا در سمت طرف مقابلش عدد هشت و شیش. در ادامه همین صحنه بهلول اینطور نچرال روایت می کند:

«اسلحه آنها قمه و شمشیر و چوب و تبر بود و هفت نفر تفنگچه آورده بودند، من برای اینکه خواب در مسجد مکروه است، از مسجد به صحن نو رفتم ولی در آنجا هم بسیار نخوابیدم، در همان روی منبر یک ساعت خوابیدم و فورا احتلام دست داد بیدار شدم و غسل کردم و لباس پاکی که همراه داشتم پوشیدم، و تا صبح به خواندن دعاها