به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ملی شدن صنعت نفت یکی از نقاط درخشان مبارزات ملت ایران علیه استعمار و استبداد است. این نهضت با رهبری عناصر مذهبی و ملی توانسته بود دست دولت انگلستان را از نفت ایران کوتاه کند اما به ناگاه با کودتای آمریکایی انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ متوقف شد. نهضت ملی به نوعی تکرار تجربه مشروطه بود. در هر دو نهضت ائتلاف روحانیون و روشنفکران به پیروزی انجامید و با بروز اختلاف و تفرقه زمینه شکست آن ها فراهم شد.



برای کشف واقعیت های تاریخی، ارزش گذاری مجدد و عبرت آیندگان، بازخوانی این جنبش ضداستعماری بر مبنای مستندات تاریخی ضروری به نظر می رسد. از این رو در نوشتار حاضر به ۴ اشتباهی که منجر به شکست نهضت ملی نفت شد اشاره می شود.



۱- منزوی کردن نیروهای مذهبی

تبیین منازعه بین آیت الله کاشانی و دکتر مصدق بر سر رهبری سیاسی نهضت ملی، و منازعه نیروهای ملی و مذهبی بر سر رهبری اخلاقی فکری جامعه موجب شکل گیری زمینه های منازعه هژمونیک علنی تر و به تبع آن نابودی سیاسی جبهه ملی شد. حمایت گسترده مردمی از جنبش ملی شدن صنعت نفت به دلیل حمایت آیت الله کاشانی پدید آمد. اهمیت، نقش و وزن سیاسی آیت الله کاشانی تا بدان حد بود که در خرداد ۱۳۲۹ دکتر مصدق شخصا پیام او را در مجلس قرائت کرد: «بدون تردید، اگر حمایت ایشان نبود هیچگاه جنبش ملی شدن صنعت نفت نمی توانست ابعاد گسترده بیابد.»

در این میان اقدامات مصدق مانند تمدید اختیارات فوق العاده برخی از عزل و نصب ها و… از موارد مورد اعتراض روحانیون بود. سپهر ذبیح در این مورد می گوید: «مصدق معتقد بود که روحانیت باید به طور کامل در بسیج مردم برای حمایت از حکومت جبهه ملی شرکت کند، اما طالب کسب قدرت خصوصا در قدرت اجرایی نباشد.»

در این راستا دکتر عبدالحمید دیالمه می نویسد: «… اگر خاطرتان باشد امام چندی قبل فرمودند که ملت ما برای نفت قیام نکرد، نهضت ما برای نفت نبود ولی اینان تاکید دارند که با جلوگیری از عملکرد روحانیت مخصوصا آیت الله کاشانی مسئله را منحصرا بصورت مسئله نفت بیان نمایند چرا؟ برای اینکه انگیزه های مذهبی و اسلامی نهضت را حذف نموده تا بتوانند نقش مذهب و رهبران مذهبی را از ذهن ها بزدایند …»

مصدق با منزوی کردن نیروهای مذهبی که نقش بی بدیلی در مردمی کردن نهضت و پیروزی آن داشتند، نقش مهمی در شکست نهضت ملی داشت. به تعبیر حجت الاسلام والمسلمین حسینیان: «با همه ی حسن نیتی که آیت الله کاشانی از خود نشان داد، باند فریبکار مصدق به تخریب چهره ی این مجاهد نستوه پرداختند و همان طور که مصدق گفته بود، شروع به لجن مال کردن آیت الله نمودند. مردی را که می توانست در مواقع بحرانی، کشتی طوفان زده ی نهضت را به سر منزل نجات هدایت کند، چنان از کارایی انداختند که دیگر هواداران او حتی جرأت دفاع کردن از خود را نیز نداشتند.» و این چنین بود که مصدق با انزوای نیروهای مذهبی، نهضت نفت را به سمت سقوط هدایت کرد.



۲- جدایی نهضت از پایگاه اجتماعی و مردمی

یکی از تاکتیک های اشتباه دکتر مصدق که موجب شد ملی شدن صنعت نفت دچار مشکل شود، جدایی او از پایگاه اجتماعی و مردمی خود و اختلاف با آیت الله کاشانی بود. دکتر مصدق تصور می کرد که خود به تنهایی دارای پایگاه اجتماعی است و فراموش کرده بود مردمی که از او حمایت می کردند به واسطه حمایت آیت الله کاشانی از نهضت و دکتر مصدق بوده است. در حقیقت این سخن گزافی نیست که جنبش های اجتماعی در ایران تنها زمانی حمایت مردمی و شکل و دوام پیدا خواهند کرد که روحانیت شیعی در رهبری آن قرار داشته باشد. نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز از این قاعده مستثنی نبود و شاهد مدعا آنکه بعد از اختلاف بین آیت الله کاشانی و دکتر مصدق، و کناره گیری آیت الله کاشانی، نهضت ملی نیز دچار فرسایش شد.

هر چند آیت الله کاشانی این فرجام را برای جنبش و دکتر مصدق پیش بینی می کرد و به همین علت درست یک روز قبل از کودتای ۲۸ مرداد در نامه تاریخی خود به وی چنین می نویسد: «…عرض می شود گرچه امکانی برای عرایضم نمانده ولی صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است و علیرغم غرض ورزی ها و بوق و کرنای تبلیغات شما، خودتان بهتر از هر کس می دانید که هم و غمم در نگهداری دولت جنابعالی است که خودتان به بقا آن مایل نیستید. از تجربیات روی کار آمدن قوام و لجبازی های اخیر بر من مسلم است که می خواهید مانند سی ام تیر یک بار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید…»



به گفته حجت الاسلام فلسفی: «بعد از اینکه نفت ملی شد، مصدق توهم کرد که می تواند به اتکای گروهی روشنفکر و ادامه حمایت بی دریغ مردم، روی پای خود بایستد و همین باعث جدایی مصدق از آیت الله کاشانی شد و بعد هم مسأله ۲۸ مرداد پیش آمد». وی با اشاره به رخدادهای تیر سال ۱۳۳۱ و حمایت آیت الله کاشانی از مصدق ادامه می دهد: «مصدق در این مقطع تصور کرد قیام مردم مسلمان و بازگشت وی به قدرت، نه به دلیل لبیک به دعوت آیت الله کاشانی و احساس تکلیف دینی، بلکه به خاطر شخص او بوده است. او هرگز فکر نکرد که مردم مسلمان این مملکت او را برای چه دوباره بر سر کار آورده اند و آیت الله کاشانی چرا و چقدر نقش مؤثری در بازگشت او داشته است. پس از ۳۰ تیر دکتر مصدق از شئون دینی فاصله گرفت و رفته رفته دچار ضعف تدبیر و فاقد پشتوانه ملی شد».

با این حال دکتر مصدق که گویا تصور می کرد همچنان دارای حمایت مردمی است، در جوابی متکبرانه به آیت الله کاشانی پاسخ می دهد: «مرقومه حضرت آقا بوسیله حسن آقای سالمی زیارت شد. اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت هستم والسلام.»

مصدق در این توهم بود که از پشتیبانی ملت برخوردار است. دیگر علاقه ای به حفظ مشروعیت های دینی و سنتی نشان نمی داد، نتیجه این امر چیزی جز افتادن از چشم همان مردمی شد که تصور می کرد «مستظهر به آنها است». دکتر مصدق به دلیل وابستگی به طبقه اشراف، هرگز قدرت واقعی مردم را درک نکرد.

۳- اعتماد به دولت آمریکا

یکی از عناصر اصلی و اساسی اشتباه نهضت ملی اعتماد به دولت های خارجی بود. مصدق بر آن بود که برای مقابله با دو قدرت سنتی انگلیس و روسیه، به قدرت سوم یعنی امریکا گرایش پیدا کند. حتی آنقدر خوش خیال و خوشبین بود که به «آیزنهاور» نامه نوشته و از او درخواست کمک و مساعدت کرد. وی در نامه خود چنین می نویسد: «ملت ایران امیدوار است که با کمک و مساعدت دولت آمریکا موانع به وجود آمده در کار فروش نفت ایران برطرف گردیده و چنانچه دولت آمریکا قادر نیست چنین موانعی را مرتفع سازد، می تواند کمک های اقتصادی را در اختیار ایران قرار دهد…، توجه مساعد و مثبت آن جناب را به وضعیت خطرناک کنونی ایران جلب نموده و اطمینان دارم که جنابعالی نسبت به کلیه نکات این پیام توجه لازم را مبذول خواهید داشت».

مصدق گویا تا آخرین لحظات دولتش، همچنان به آمریکا امیدوار بود. همین امر موجب سقوط دولت مصدق و کودتا علیه نهضت ملی شد به طوری که بعد از گذشت شصت سال از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ایالات متحده اسناد دخالت خود در کودتا علیه دولت دکتر مصدق را منتشر ساخت.

استراتژی دولت آمریکا نسبت به نهضت ملی شدن صنعت نفت از ثبات خاصی برخوردار نبود و ابتدا به شکل حمایت، میانجیگری و در نهایت به شکل براندازی رخ می نماید. در واقع به نظر می رسد دولت آمریکا در آن زمان مایل به چانه زنی با ملت ها در قالب ساختار دمکراتیک و زیر چتر قانون نبود در این مقطع، مطبوعات آمریکا در حمایت از دکتر مصدق، نخست وزیر وقت، مطالب زیادی را منتشر می کردند. روزنامه نیویورک تایمز در این زمان نوشت: «اگر ایالات متحده از مصدق پشتیبانی نکند، حیثیت آمریکا در ایران و سراسر خاورمیانه به خطر می افتد.» اما در پایان کار، آنچه از سوی آمریکا عاید نهضت نفت شد، تحمیل قرارداد کنسرسیوم نفتی بود که رسما از نفت ایران ملی زدایی کرد.

۴- انحلال مجلس هفدهم

یکی دیگر از اشتباهات مهم و تأثیر گذار دکتر مصدق در مسیر خاموشی نهضت ملی انحلال مجلس هفدهم بود. در پی اختلاف دکتر محمد مصدق نخست وزیر وقت با نمایندگان مجلس هفدهم، دولت تصمیم به برگزاری همه پرسی جهت انحلال هفدهمین دوره مجلس شورای ملی گرفت.

این رفراندوم از روز ۱۲ مرداد ۱۳۳۲ در تهران و ۱۹ مرداد در سراسر کشور برگزار شد. دکتر مصدق انحلال مجلس را اعلام کرد و ۲۱ مرداد از شاه درخواست کرد مجلس را منحل کند. انحلال مجلس نه تنها مصدق را از چشم آزادیخواهان انداخت که آینده را نیز از یک مجلس نیم بند محروم کرد.

با این که کودتاچیان عمل مصدق را در انحلال مجلس، غیر قانونی اعلام کرده بودند، پس از به قدرت رسیدن حاضر نشدند همان مجلس را تجدید کنند، عمل مصدق را بهانه قرار دادند و مجددا انتخاباتی برگزار کردند و افراد مورد نظر خود را به مجلس فرستادند تا بتوانند مساله نفت را همانطوری که استعمارگران می خواهند به تصویب برسانند.

در واقع دکتر مصدق به جای استفاده از ظرفیت های موجود در مجلس، از ابتدای به قدرت رسیدن خود به تضعیف و بی اهمیت جلوه دادن مجلس پرداخت و گفت هرجا که مردم هستند، مجلس همانجاست. به این ترتیب با اتکا به افکار عمومی و حمایت غیر متشکل توده مردم قصد داشت تا برنامه های خود را عملی کند اما این اشتباه بزرگ از عوامل مهم سقوط وی و شکست نهضت ملی بود.

عباس میلانی در رابطه با انحلال مجلس هفدهم به وسیله دکتر مصدق می نویسد: «رفراندوم و انحلال مجلس هفدهم یکی از مهم ترین اشتباه های مصدق است که در نهایت به جای اینکه به قدرت سیاسی نخست وزیر بیفزاید، بیشتر زمینه سقوطش را فراهم کرد… رفراندوم هم بر تعداد مخالفین مصدق افزود و هم فکر می کرد در دوران فترت شاه جرأت عزلش را نخواهد داشت…»