زندگینامه <a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت امام موسی کاظم سلام الله علیه" class="text info">حضرت امام موسی کاظم سلام الله علیه</a>

امام موسی کاظم علیه السلام

امام کاظم علیه السلام

دورنمایی قدیمی از حرم کاظمین

امامان شیعه
امام علی · امام حسن · امام حسین · امام سجاد · امام باقر · امام صادق · امام کاظم · امام رضا · امام جواد · امام هادی · امام حسن عسکری · امام مهدی

موسی بن جعفر (۱۲۷ یا ۱۲۸-۱۸۳ق) معروف به امام موسی کاظم و ملقب به کاظم و باب الحوائج هفتمین امام شیعیان دوازده امامی است. وی در سال ۱۲۸ق، همزمان با انتقال قدرت از امویان به عباسیان متولد شد و در سال ۱۴۸ق پس از شهادت پدرش، امام صادق(ع)، به امامت رسید. دوران ۳۵ ساله امامت او با خلافت منصور، هادی، مهدی و هارون عباسی همزمان بود. او چندین بار از سوی مهدی و هارون عباسی زندانی شد و در سال ۱۸۳ق در زندان سندی بن شاهک به شهادت رسید. با شهادت او، امامت به فرزندش علی بن موسی(ع) منتقل شد.

دوره امامت امام کاظم(ع) با اوج قدرت خلافت عباسی همزمان بود و او در برابر حکومت وقت، تقیه می کرد و شیعیان را نیز به این کار سفارش می نمود؛ از این رو موضع گیری صریحی از امام هفتم شیعیان در برابر خلفای عباسی و قیام های علوی نظیر قیام شهید فخ گزارش نشده است. با وجود این، وی در مناظره و گفتگو با خلفای عباسی و دیگران تلاش می کرد از خلافت عباسیان مشروعیت زدایی کند.

مناظرات و گفتگوهایی از موسی بن جعفر با برخی عالمان یهودی و مسیحی در منابع تاریخی و حدیثی نقل شده که در پاسخ به پرسش های آنان بوده است. در کتاب مسند الامام الکاظم بیش از سه هزار حدیث از وی گردآوری شده که شماری از آنها را برخی از اصحاب اجماع روایت کرده اند.

امام کاظم(ع) برای ارتباط با شیعیان، سازمان وکالت را گسترش داد و در مناطق مختلف، افرادی را به عنوان وکیل تعیین کرد. از سوی دیگر، حیات امام کاظم(ع) همزمان با بروز انشعاباتی در شیعه بود و فرقه های اسماعیلیه، فطحیه و ناووسیه با آغاز امامت او و فرقه واقفیه پس از شهادت او شکل گرفت.

منابع شیعه و سنی، علم، عبادت، بردباری و بخشندگی وی را ستوده و او را کاظم و عبد صالح لقب داده اند. بزرگان اهل سنت به امام هفتم شیعیان به عنوان یک عالم دینی احترام می گذاشته و همچون شیعیان به زیارت قبر او می رفته اند. آرامگاه امام کاظم(ع) و آرامگاه نوه اش امام جواد(ع) در منطقه کاظمین در شمال بغداد، به حرم کاظمین شهرت دارد و زیارتگاه مسلمانان به ویژه شیعیان است.

محتویات

۱ زندگی نامه

۲ دوران امامت

۲٫۱ انشعاب در شیعه

۲٫۲ فعالیت غالیان

۳ فعالیت علمی

۳٫۱ روایات

۳٫۲ مناظر ه ها و گفتگوها

۴ سیره

۴٫۱ سیره عبادی

۴٫۲ سیره اخلاقی

۴٫۳ سیره سیاسی

۴٫۳.۱ امام کاظم(ع) و قیام های علویان

۵ زندان

۶ شهادت

۶٫۱ آرامگاه

۷ اصحاب و وکلا

۷٫۱ سازمان وکالت

۸ جایگاه نزد اهل سنت

۹ کتاب شناسی

۱۰ پانویس

۱۱ منابع

۱۲ پیوند به بیرون

زندگی نامه

[نمایش]

امام موسی کاظم (ع)

موسی بن جعفر در ذی الحجه ۱۲۷ق [۱] یا ۷ صفر ۱۲۸ق [۲] هنگامی که امام صادق(ع) و همسرش حمیده از حج بازمی گشتند، در منطقه ابواء به دنیا آمد.[۳] ولادت او را در سال ۱۲۹ق و در مدینه نیز گفته اند.[۴] در تقویم جمهوری اسلامی ایران، ولادت امام هفتم در ۲۰ ذی الحجه ثبت شده است.[۵] برخی منابع از علاقه فراوان امام صادق(ع) به او خبر داده اند.[۶] بنا بر روایت احمد برقی، امام صادق(ع) پس از ولادت فرزندش موسی، سه روز مردم را اطعام کرد.[۷]

نسب موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب با چهار واسطه به امام علی (ع) می رسد. پدر او امام صادق(ع)، ششمین امام شیعیان و مادرش حمیده بربریه است.[۸] کنیه او را ابوابراهیم، ابوالحسن اول، ابوالحسن ماضی و ابوعلی گفته اند. وی را به دلیل کنترل خشم خود در برابر بدرفتاری دیگران، کاظم[۹] و به سبب عبادت بسیار، عبد صالح لقب داده اند.[۱۰] باب الحوائج نیز از القاب اوست[۱۱] و مردم مدینه او را زین المجتهدین (زینت تلاش گران) می نامیدند.[۱۲]

موسی بن جعفر(ع) در دوران انتقال قدرت از امویان به عباسیان به دنیا آمد. در چهار سالگی وی، نخستین خلیفه عباسی به حکومت رسید. از زندگی امام کاظم(ع) تا پیش از امامت وی، اطلاعات چندانی در دست نیست، جز چند گفتگوی علمی در زمان کودکی از جمله گفتگو با ابوحنیفه [۱۳] و عالمان ادیان دیگر[۱۴] که در مدینه رخ داده است.

بر پایه روایتی که در مناقب آمده، وی به صورت ناشناس وارد یکی از روستاهای شام شده و در آنجا با راهبی گفتگو کرده که به مسلمان شدن او و همراهانش انجامیده است.[۱۵] همچنین گزارش هایی از سفرهای امام به مکه برای حج یا عمره وجود دارد.[۱۶] چند بار نیز امام از سوی خلفای عباسی به بغداد احضار شده است. جز این موارد، امام بیشتر عمر خود را در مدینه گذرانده است.

گاهشمار زندگی امام کاظم(ع)

۷ صفر ۱۲۸ق. | تولد
۱۴۵ق. | قیام نفس زکیه
۲۵ شوال ۱۴۸ق. | شهادت امام صادق(ع) و آغاز امامت امام کاظم(ع)
۱۱ ذی قعده ۱۴۸ق. | تولد امام رضا(ع)
اوائل محرم ۱۴۹ق. | وفات عبدالله افطح و بازگشت پیروان او به امامت امام کاظم(ع)[۱۷]
۱۶۰-۱۶۹ق | در دوره خلافت مهدی عباسی، امام دو بار به بغداد فراخوانده شد و مدت کوتاهی در بازداشت بود. امام در یکی از دیدارها با مهدی عباسی، فدک را از وی مطالبه کرد.[۱۸]
۱۶۹ق. | قیام فخ
ربیع الثانی ۱۷۰ق | امام در نامه ای به خیزران مادر هادی عباسی، مرگ او را تسلیت گفت.[۱۹]
۱۷۲ق. | تشکیل حکومت ادریسیان نخستین حکومت شیعی، در مغرب
۱۷۶ق. | یحیی بن عبدالله پس از قیام در طبرستان، به امام کاظم نامه نوشت و از همراهی نکردن ایشان گلایه کرد.[۲۰][۲۱]
شوال ۱۷۹ق. | هارون الرشید در رمضان این سال عمره گذارد و سپس به مدینه رفت و نزد قبر پیامبر(ص) با افتخار گفت: سلام بر تو ای پسر عمو. در این هنگام امام نزدیک آمد و خطاب به پیامبر گفت: سلام بر تو ای پدر.[۲۲][۲۳]
۲۰ شوال ۱۷۹ق. | به دستور هارون، امام از مدینه به عراق فرستاده شد.[۲۴]
۷ ذی الحجه ۱۷۹ق. | زندانی شدن موسی بن جعفر(ع) در بصره در خانه عیسی بن جعفر[۲۵]
اواخر ۱۸۰ق. | هارون در نامه ای به عیسی بن جعفر دستور قتل امام را داد ولی او نپذیرفت.[۲۶]
۲۲ رجب ۱۸۳ق. | مسموم شدن در زندان سندی بن شاهک [۲۷]
۲۵ رجب ۱۸۳ق. | شهادت [۲۸]

همسر و فرزندان

همچنین ببینید: فهرست فرزندان امام کاظم(ع)

تعداد همسران امام کاظم(ع) روشن نیست. نخستین آن ها، نجمه مادر امام رضا است.[۲۹] از تعداد فرزندان او نیز در منابع تاریخی گزارش های متفاوتی آمده است. به گزارش شیخ مفید، او ۳۷ فرزند (۱۸ پسر و ۱۹ دختر) داشته است. امام رضا(ع)، إبراهیم، شاهچراغ ، حمزه، إسحاق از جمله پسران و فاطمه معصومه و حکیمه از جمله دختران او هستند.[۳۰] نوادگان امام کاظم(ع) به سادات موسوی شهرت دارند.[۳۱]

دوران امامت

خلافت در دوره امام کاظم

خلفای دوران پیش از امامت
(۱۲۸-۱۴۸ق)

سال

۱۲۸-۱۳۲ق
۱۳۲-۱۳۶ق
۱۳۶-۱۴۸ق

خلیفه

مروان بن محمد
سفاح
منصور دوانیقی

خلفای دوره امامت
۱۴۸-۱۸۳ق

سال

۱۴۸-۱۵۸ق
۱۵۸-۱۶۹ق
۱۶۹-۱۷۰ق
۱۷۰-۱۸۳ق

خلیفه

منصور دوانیقی
مهدی عباسی
هادی عباسی
هارون عباسی

موسی بن جعفر، پس از شهادت امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ قمری. در ۲۰ سالگی به امامت رسید.[۳۲] دوران امامت او با خلافت چهار تن از خلفای عباسی هم زمان بود.[۳۳] حدود ۱۰ سال از امامت او در خلافت منصور (حکومت۱۳۶-۱۵۸ق)، ۱۱ سال در خلافت مهدی عباسی (حکومت۱۵۸-۱۶۹ق)، یک سال در خلافت هادی عباسی (حکومت۱۶۹-۱۷۰ق) و ۱۳ سال در خلافت هارون (حکومت۱۷۰-۱۹۳ق) سپری شد.[۳۴] مدت امامت موسی بن جعفر ۳۵ سال بود و با شهادت او در سال ۱۸۳ق امامت به فرزندش، امام رضا(ع) منتقل شد.[۳۵]

نصوص امامت

همچنین ببینید: امامت ائمه اثنی عشر

از دیدگاه شیعه، امام از جانب خدا تعیین می شود و از راه های شناخت او، نص (تصریح پیامبر(ص) یا امام قبلی به امامت امام پس از خود) است.[۳۶] امام صادق در موارد متعددی امامت موسی بن جعفر را به اصحاب نزدیک خود اعلام کرده بود. در هر یک از کتاب های کافی،[۳۷] ارشاد،[۳۸] اعلام الوری [۳۹] و بحارالانوار،[۴۰] بابی درباره نصوص امامت موسی بن جعفر(ع) وجود دارد که به ترتیب ۱۶، ۴۶، ۱۲ و ۱۴ روایت را در این باره نقل کرده اند[۴۱] از جمله:

در روایتی، فیض بن مختار می گوید از امام صادق(ع) پرسیدم امام پس از شما کیست؟ در این هنگام فرزندش موسی وارد شد و امام صادق(ع) او را امام بعدی معرفی کرد.[۴۲]

علی بن جعفر روایت کرده که امام صادق(ع) درباره موسی بن جعفر فرمود: « فإنه أفضل ولدی و من أخلف من بعدی و هو القائم مقامی و الحجة لله تعالی علی کافة خلقه من بعدی[۴۳]؛ او برترین فرزندان و بازماندگان من است و اوست که پس از من، در جایگاه من قرار می گیرد و پس از من، حجت خدا بر همه مخلوقات است.»

همچنین در عیون اخبار الرضا آمده است که هارون الرشید خطاب به فرزندش، موسی بن جعفر را امام بر حق و سزاوارترین فرد به جانشینی پیامبر(ص) خوانده و پیشوایی خود را ظاهری و با زور توصیف کرده است.[۴۴][یادداشت ۱]

وصیت امام صادق و سرگردانی برخی شیعیان

در منابع آمده است امام صادق(ع) با توجه به سخت گیری های عباسیان و برای حفظ جان امام کاظم(ع)، پنج نفر از جمله خلیفه عباسی را به عنوان وصی خود معرفی کرد.[۴۵] هر چند امام صادق، بارها امام پس از خود را به اصحاب خاصش معرفی کرده بود، اما این اقدام تا حدی وضع را برای شیعیان ابهام آلود کرد. در این دوره، برخی از اصحاب برجسته امام صادق مانند مؤمن طاق و هشام بن سالم نیز دچار تردید شده بودند. آنان ابتدا به سراغ عبدالله افطح، که ادعای امامت کرده بود، رفتند و از او درباره زکات پرسیدند. اما پاسخ های عبدالله آنها را قانع نکرد. آن دو سپس با موسی بن جعفر (ع) ملاقات کردند و با پاسخ های وی قانع شدند و امامت او را پذیرفتند.[۴۶]

انشعاب در شیعه

در دوره امامت موسی بن جعفر(ع)، فرقه های اسماعیلیه، فطحیه و ناووسیه شکل گرفت. هر چند در زمان حیات امام صادق(ع)، زمینه انشعاب در شیعه فراهم شده بود، اما انشعابی در میان آنان رخ نداد. ولی با شهادت امام صادق، و آغاز امامت موسی بن جعفر، شیعیان به فرقه های مختلفی منشعب شدند؛ گروهی از آنان، مرگ اسماعیل پسر امام صادق(ع) را انکار کرده، او را امام می دانستند. شماری از این گروه، که از حیات اسماعیل مأیوس شدند، پسر او محمد را امام دانستند. این گروه به اسماعیلیه شهرت یافتند. برخی دیگر عبدالله افطح را امام دانسته، به فطحیه مشهور شدند ولی پس از مرگ او که حدود ۷۰ روز پس از شهادت امام صادق رخ داد، به امامت موسی بن جعفر معتقد شدند. شماری نیز به پیروی از شخصی به نام ناووس در امامت حضرت صادق(ع) توقف کردند و عده ای به امامت محمد دیباج معتقد شدند.[۴۷]

فعالیت غالیان

در دوره امام کاظم(ع)، غالیان نیز فعال بودند. در این دوره فرقه بشیریه شکل گرفت که منسوب به محمد بن بشیر از اصحاب موسی بن جعفر بود. او در زمان حیات امام، دروغ هایی به آن حضرت می بست.[۴۸] محمد بن بشیر می گفت آن کسی که مردم به عنوان موسی بن جعفر می شناسند، آن موسی بن جعفری نیست که امام و حجت خداوند است[۴۹] و مدعی بود موسی بن جعفر حقیقی نزد وی است و می تواند امام را به آنها نشان دهد.[۵۰] او در شعبده بازی مهارت داشت و صورتی مانند صورت امام کاظم (ع) ساخته بود و آن را به عنوان امام کاظم(ع) به مردم نشان می داد و برخی نیز فریب او را خورده بودند.[۵۱] محمد بن بشیر و پیروانش قبل از شهادت امام کاظم (ع) در جامعه شایعه کرده بودند که امام کاظم(ع) زندان نرفته و زنده است و نمی میرد. [۵۲] امام کاظم محمد بن بشیر را نجس می شمرد و لعن می کرد و ریختن خون او را مباح دانست.[۵۳]

فعالیت علمی

از امام کاظم(ع) فعالیت های علمی متفاوتی گزارش شده است؛ متن این فعالیت ها در قالب روایات، مناظره و گفتگوی علمی در کتاب های حدیثی شیعه آمده است.[۵۴]

روایات

امام کاظم(ع) فرمود:

هرکه دنیادوست شود ترس آخرت از قلبش رخت بربندد، اگر به بنده ای علمی عطا شد و او محبتش به دنیا افزون گشت، از خدا دورتر می شود و خشم الهی بر او بیشتر خواهد شد.

ابن شعبه، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۳۹۹

احادیث فراوانی از امام کاظم(ع)، در منابع حدیثی شیعه روایت شده است؛ این روایات بیشتر در موضوعات کلامی چون توحید [۵۵]، بداء [۵۶] و ایمان [۵۷] و نیز موضوعات اخلاقی است.[۵۸] همچنین مناجات هایی از جمله دعای جوشن صغیر از وی نقل شده است. در اسناد این روایات از او با تعابیری چون الکاظم، ابی الحسن، ابی الحسن الاول، ابی الحسن الماضی، العالم [۵۹] و العبد الصالح یاد شده است. عزیزالله عطاردی ۳۱۳۴ حدیث از او در مسند الامام الکاظم گردآورده است.[۶۰] ابوعمران مروزی از عالمان اهل سنت نیز شماری از احادیث امام هفتم شیعیان را در مسند الامام موسی بن جعفر آورده است.[۶۱]

از موسی بن جعفر، آثار دیگری نیز روایت شده است:

علی بن جعفر، برادر امام کاظم (ع) کتابی با عنوان المسائل داشت که در آن مسئله هایی را که از امام کاظم (ع) پرسیده و جواب آن ها را دریافت کرده بود ثبت کرده بود.[۶۲] موضوع این کتاب مسائل فقهی است.[۶۳] این کتاب با عنوان مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها توسط موسسه آل البیت منتشر شده است.

رساله ای درباره عقل که خطاب به هشام بن حکم نوشته شده است.[۶۴]

رساله ای درباره توحید که در پاسخ به سؤالات فتح بن عبدالله است.[۶۵]

علی بن یقطین نیز مسائلی را که از موسی بن جعفر فرا گرفته بود، در کتابی با عنوان مسائل عن ابی الحسن موسی بن جعفر جمع آوری کرده است.[۶۶]

مناظر ه ها و گفتگوها

نوشتار اصلی: مناظرات امام کاظم (ع)

مناظرات و گفتگوهایی از امام کاظم(ع) با برخی از خلفای عباسی،[۶۷] دانشمندان یهودی[۶۸] و مسیحی،[۶۹] ابوحنیفه [۷۰] و دیگران گزارش شده است. باقر شریف قرشی هشت گفتگو از امام کاظم(ع)، تحت عنوان مناظرات آن حضرت گرد آورده است.[۷۱] امام کاظم(ع) با مهدی عباسی مناظره هایی درباره فدک و نیز حرمت خمر در قرآن انجام داده است.[۷۲] با هارون عباسی نیز مناظراتی داشته است. از آنجا که هارون می خواست خویشاوندی پیامبر(ص) با خود را نزدیک تر از نسبت او با موسی بن جعفر نشان دهد، امام کاظم(ع) در حضور هارون به نزدیک تر بودن انتساب خویش به پیامبر تصریح کرد.[۷۳] گفتگوهای موسی بن جعفر با عالمان ادیان دیگر نیز معمولا در پاسخ به پرسش های آنان صورت گرفته که در پایان به گرویدن آنان به اسلام انجامیده است.[۷۴]

سیره

سیره عبادی

بر اساس منابع شیعه و سنی، امام کاظم (ع) بسیار اهل عبادت بود؛ به همین دلیل، برای او از لقب عبد صالح استفاده می شود.[۷۵][۷۶] بر پایه برخی گزارش ها امام کاظم (ع) آن قدر عبادت می کرد که زندان بانان او نیز تحت تأثیر قرار می گرفتند.[۷۷] شیخ مفید موسی بن جعفر را عابدترین مردم زمان خود دانسته و گزارش کرده است که آن حضرت چنان از ترس خدا گریه می کرد که محاسنش از اشک خیس می شد. او دعای «عظم الذنب من عبدک فلیحسن العفو من عندک» را تکرار می کرد و دعای «اللهم إنی أسألک الراحة عند الموت و العفو عند الحساب» را در سجده می خواند.[۷۸] حتی هنگامی که به دستور هارون به زندان منتقل شد، خدا را سپاس می گفت که فرصتی برای عبادت یافته است: «خدایا همواره از تو فراغتی برای عبادتت طلب می کردم و تو آن را برایم فراهم کردی؛ پس تو را سپاس می گویم».[۷۹]

نقش انگشتری امام کاظم(ع) «حسبی الله حافظی»[۸۰] و «الملک لله وحده»[۸۱] بوده است.

سیره اخلاقی

در منابع شیعه و سنی، گزارش های مختلفی درباره بردباری [۸۲][۸۳] و سخاوت امام کاظم (ع) وجود دارد.[۸۴][۸۵] شیخ مفید او را بخشنده ترین مردم زمان خودش دانسته که شب ها برای فقیران مدینه آذوقه می برد.[۸۶] ابن عنبه درباره سخاوت موسی بن جعفر گفته است: او شب ها از خانه بیرون می رفت و کیسه هایی از درهم همراه داشت و به هر کس می رسید یا به کسانی که به احسان او چشم داشتند، می بخشید تا بدانجا که کیسه های پول او ضرب المثل شده بود.[۸۷] همچنین گفته شده موسی بن جعفر به کسانی که به او آزار می رساندند نیز بخشش می کرد و وقتی به او خبر می دادند فردی در صدد اذیت او بوده، برایش هدیه می فرستاد.[۸۸] همچنین شیخ مفید امام کاظم(ع) را کوشاترین فرد در صله رحم با خانواده و دیگر بستگان دانسته است.[۸۹]

دلیل ملقب شدن امام هفتم شیعیان به کاظم، این بود که خشم خود را کنترل می کرد.[۹۰][۹۱] گزارش های مختلفی در منابع آمده که امام کاظم(ع) خشم خود را در برابر دشمنان و کسانی که به او بدی می کردند، فرو می برد.[۹۲][۹۳] از جمله گفته شده مردی از نوادگان عمر بن خطاب در حضور امام کاظم، به امام علی(ع) توهین کرد. همراهان امام خواستند به او حمله کنند، اما امام مانع شد و سپس به مزرعهٔ آن مرد رفت. مرد با دیدن امام کاظم شروع به داد و بیداد کرد که محصولش را لگدمال نکند. امام به او نزدیک شد و با خوشرویی پرسید چقدر خرج کاشت مزرعه کرده ای؟ مرد گفت: ۱۰۰ دینار! سپس پرسید: امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد غیب نمی دانم. امام فرمود: گفتم امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد: ۲۰۰ دینار! امام ۳۰۰ دینار به او داد و گفت: این ۳۰۰ دینار برای توست و محصولت هم برایت باقی است. سپس به سوی مسجد رفت. آن مرد زودتر خود را به مسجد رساند و با دیدن امام کاظم برخاست و این آیه را بلند خواند: الله أعلم حیث یجعل ر سالته؛ خدا بهتر می داند رسالتش را کجا قرار دهد[ انعام–۱۲۴] [۹۴]

بشر حافی نیز که بعدها از مشایخ صوفیه گردید، تحت تأثیر سخنان و اخلاق او توبه کرد.[۹۵][۹۶]

سیره سیاسی

برخی منابع گفته اند امام کاظم به شیوه های مختلفی از جمله مناظره و عدم همکاری، بر عدم مشروعیت خلفای عباسی تأکید می کرد و می کوشید اعتماد مردم را نسبت به آنان سست کند.[۹۷] موارد زیر را می توان از نمونه های تلاش او برای بی اعتبار کردن عباسیان برشمرد:

حاکمان زمان امام موسی کاظم(ع)

هارون الرشید ۱۷۰-۱۹۳ق

هادی عباسی ۱۶۹ق

مهدی عباسی ۱۵۸-۱۶۹

منصور دوانیقی ۱۳۶-۱۵۸ق

امامت امام موسی کاظم(ع) ۱۴۸-۱۸۳ق

او در مواردی که خلفای عباسی با انتساب خود به پیامبر(ص) در صدد مشروعیت بخشی به حکومت خود بودند، نسب خود را مطرح می کرد و نشان می داد که او از عباسیان به پیامبر(ص) نزدیک تر است. از جمله در

گفت وگویی که میان او و هارون عباسی رخ داد، امام کاظم(ع) با تکیه بر آیاتی از قرآن از جمله آیه مباهله، انتساب خود به پیامبر را از طریق مادرش حضرت زهرا(س) اثبات کرد.[۹۸][۹۹]

هنگامی که مهدی عباسی رد مظالم می کرد، امام کاظم(ع) فدک را از او مطالبه کرد.[۱۰۰] مهدی از او خواست تا حدود فدک را مشخص کند و امام مرزهایی را تعیین کرد که با قلمرو حکومت عباسیان برابری می کرد.[۱۰۱]

امام هفتم شیعیان اصحاب خود را به عدم همکاری با عباسیان سفارش می کرد، از جمله صفوان جمال را از کرایه دادن شتران خود به هارون منع کرد.[۱۰۲] در عین حال از علی بن یقطین که در حکومت هارون الرشید، عهده دار وزارت بود، خواست تا در دربار بماند و به شیعیان خدمت کند.[۱۰۳]

با این وجود، از موسی بن جعفر(ع) مخالفت علنی در برابر حکومت وقت گزارش نشده است. او اهل تقیه بود و شیعیان را نیز به رعایت آن سفارش می کرد. به عنوان مثال، در نامه ای به خیزران مادر هادی عباسی، مرگ او را تسلیت گفت.[۱۰۴] بر پایه روایتی هنگامی که هارون او را احضار کرد، فرمود: «چون تقیه در برابر حاکم واجب است، پیش هارون می روم». او همچینن هدایای هارون را، برای ازدواج آل ابی طالب و جلوگیری از قطع نسل آنان می پذیرفت.[۱۰۵] حتی امام کاظم (ع) در نامه ای از علی بن یقطین خواست مدتی به شیوه اهل سنت وضو بگیرد تا خطری او را تهدید نکند.[۱۰۶]

امام کاظم(ع) و قیام های علویان

دوران زندگانی موسی بن جعفر با دوران قدرت گرفتن عباسیان، و قیام های متعدد از سوی علویان علیه آنان هم زمان بود. عباسیان با شعار طرفداری و حمایت از اهل بیت به قدرت رسیدند، ولی طولی نکشید به دشمنی سخت برای علویان تبدیل شدند و بسیاری از آنان را کشتند یا به زندان انداختند.[۱۰۷] سخت گیری حاکمان عباسی بر علویان سبب شد، تا شماری از علویان سرشناس دست به قیام بزنند. قیام نفس زکیه، تشکیل حکومت ادریسیان و قیام شهید فخ از آن جمله بود. قیام فخ در سال ۱۶۹ق در دوره امامت موسی بن جعفر و خلافت هادی عباسی به وقوع پیوست.[۱۰۸] امام در این قیام ها شرکت نکرد و موضع صریحی از او در تأیید یا رد آنها گزارش نشده است؛ حتی یحیی بن عبدالله پس از قیام در طبرستان، در نامه ای از همراهی نکردن وی گلایه کرد.[۱۰۹] در مورد موضع امام در قیام فخ که در مدینه رخ داد، دو دیدگاه وجود دارد:

عده ای معتقدند امام با این قیام موافق بوده است. استناد این گروه به این سخن امام خطاب به شهید فخ است: «پس در کار خویش جدی باش چراکه این مردم ایمان را اظهار می کنند ولی در نهان شرک دارند.»[۱۱۰][۱۱۱]

عده ای دیگر گفته اند این قیام ها مورد تایید امام نبوده است.[۱۱۲]

در هر صورت، هنگامی که امام سر شهید فخ را دید آیه استرجاع بر زبان جاری کرد و او را ستود.[۱۱۳] هادی عباسی دستور قیام فخ را به امام کاظم(ع) نسبت می داد و به همین دلیل او را به قتل تهدید کرد.[۱۱۴]

زندان

امام کاظم(ع)، در طول دوران امامتش چندین بار از سوی خلفای عباسی احضار و زندانی شد. نخستین بار در زمان خلافت مهدی عباسی، امام را به دستور خلیفه از مدینه به بغداد منتقل کردند.[۱۱۵] هارون نیز دو بار امام را زندانی کرد. زمان دستگیری و زندان اول در منابع ذکر نشده ولی دومین بار در ۲۰ شوال سال ۱۷۹ق در مدینه دستگیر[۱۱۶] و در ۷ ذی حجه در بصره در خانه عیسی بن جعفر زندانی شد.[۱۱۷] بنا به گزارش شیخ مفید، هارون در سال ۱۸۰ق در نامه ای به عیسی بن جعفر، از او خواست امام را به قتل برساند، ولی او نپذیرفت.[۱۱۸] امام را پس از مدتی به زندان فضل بن ربیع در بغداد منتقل کردند. امام کاظم(ع) سال های پایانی عمر خود را در زندان های فضل بن یحیی و سندی بن شاهک گذراند.[۱۱۹] در زیارتنامه امام کاظم(ع) با عبارت المعذب فی قعر السجون؛ کسی که در سیاهچال ها شکنجه می شد به او سلام داده شده است.[۱۲۰]

درباره دلیل دستگیر شدن امام هفتم شیعیان توسط خلفای عباسی و انتقال وی به زندان، گزارش های متفاوتی در منابع آمده است. بنا بر برخی گزارش ها دلیل دستگیری موسی بن جعفر به دستور هارون، حسادت یحیی برمکی و بدگویی علی بن اسماعیل بن جعفر از وی نزد هارون بوده است.[۱۲۱][۱۲۲][۱۲۳] گفته شده هارون به ارتباط شیعیان با امام کاظم حساس بود و از اینکه اعتقاد شیعیان به امامت آن حضرت باعث تضعیف حکومت [۱۲۴] وی شود، بیم داشت. همچنین بر پایه برخی گزارش ها دلیل زندانی شدن امام کاظم(ع) این بود که برخی از شیعیان همچون هشام بن حکم، با وجود اینکه امام دستور به تقیه داده بود، خواست امام را رعایت نمی کردند.[۱۲۵][۱۲۶] این گزارش ها مناظره های هشام بن حکم را از جمله اسباب زندانی شدن امام برشمرده اند.[۱۲۷][۱۲۸]

شهادت

مراسم شهادت امام کاظم(ع) در حرم کاظمین

واپسین روزهای عمر امام کاظم(ع) در زندان سندی بن شاهک سپری شد. شیخ مفید گفته است سندی، به دستور هارون الرشید امام را مسموم کرد و امام سه روز پس از آن به شهادت رسید.[۱۲۹] شهادت وی ۲۵ رجب سال ۱۸۳ قمری در بغداد رخ داده است.[۱۳۰] درباره زمان و مکان شهادت امام کاظم (ع) نظرات دیگری هم وجود دارد.[۱۳۱][۱۳۲]

پس از آنکه موسی بن جعفر(ع) به شهادت رسید، سندی بن شاهک می خواست این گونه جلوه دهد که امام به مرگ طبیعی از دنیا رفته است از همین رو عده ای از فقها و سرشناسان بغداد را حاضر کرد و پیکر امام را به آن ها نشان داد تا ببینند در بدن امام جراحتی وجود ندارد. هم چنین به دستور او پیکر امام را روی پل بغداد قرار دادند و اعلام کردند که موسی بن جعفر به مرگ طبیعی از دنیا رفته است.[۱۳۳] درباره چگونگی شهادت وی گزارش های متفاوتی وجود دارد؛ بیشتر تاریخ نویسان بر این باورند که یحیی بن خالد و سندی بن شاهک او را مسموم کرده اند[۱۳۴][۱۳۵] در گزارشی نیز گفته شده او را با پیچیدن در فرش، به شهادت رسانده اند.[۱۳۶] [یادداشت ۲]

برای قراردادن بدن امام کاظم(ع) در معرض دید عموم دو دلیل گفته شده: یکی اثبات این که او به مرگ طبیعی از دنیا رفته؛ دیگری باطل کردن باور کسانی که به مهدویت او اعتقاد داشته اند.[۱۳۷]

پیکر موسی بن جعفر(ع) را در منطقه شونیزیه در مقبره خانوادگی منصور که به مقابر قریش شهرت داشت، دفن کردند.[۱۳۸] مدفن او به حرم کاظمین مشهور است. گفته شده دلیل عباسیان برای این که بدن امام را در این مقبره دفن کردند، ترس از آن بود که مبادا مکان دفن او محل تجمع و حضور شیعیان شود.[۱۳۹]

آرامگاه

تصویر قدیمی حرم کاظمین

نوشتار اصلی: حرم کاظمین

آرامگاه امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)، در منطقه کاظمین در بغداد به حرم کاظمین مشهور و زیارتگاه مسلمانان به ویژه شیعیان است. بر پایه روایاتی از امام رضا(ع)، ثواب زیارت قبر امام کاظم(ع)، با زیارت قبر پیامبر اکرم(ص)، حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) برابری می کند.[۱۴۰]

اصحاب و وکلا

نوشتار اصلی: فهرست اصحاب امام کاظم (ع)

درباره اصحاب امام کاظم(ع) اطلاعات دقیقی در دست نیست و درباره تعداد آنها اختلاف وجود دارد:

شیخ طوسی تعداد آنان را ۲۷۲ نفر ذکر کرده است.[۱۴۱]

برقی آنها را ۱۶۰ نفر شمرده است.

قرشی سخن برقی که شمار آنان را ۱۶۰ تن ذکر کرده، مردود دانسته[۱۴۲] و خود از ۳۲۰ تن به عنوان صحابه او نام برده است.

علی بن یقطین، هشام بن حکم، هشام بن سالم، محمد بن ابی عمیر، حماد بن عیسی، یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی و صفوان جمال از اصحاب امام کاظم بودند، که برخی از آنان در شمار اصحاب اجماع ذکر شده اند.[۱۴۳] پس از شهادت امام کاظم، شماری از اصحاب او از جمله علی بن ابی حمزه بطائنی، زیاد بن مروان و عثمان بن عیسی امامت علی بن موسی الرضا (ع) را نپذیرفتند و در امامت موسی بن جعفر توقف کردند.[۱۴۴] این گروه، با عنوان واقفیه مشهور شدند. البته بعدها برخی از آنان امامت حضرت رضا(ع) را پذیرفتند.

سازمان وکالت

نوشتار اصلی: سازمان وکالت

امام کاظم(ع) برای ارتباط با شیعیان و تقویت توان اقتصادی آنان، سازمان وکالت را که در زمان امام صادق(ع) پایه گذاری شده بود، گسترش داد. او برخی از اصحاب خود را به عنوان وکیل، به مناطق مختلف می فرستاد. گفته شده در منابع به نام ۱۳ نفر از وکلای او اشاره شده است.[۱۴۵] بنابر برخی منابع، علی بن یقطین و مفضل بن عمر در کوفه، عبدالرحمان بن حجاج در بغداد، زیاد بن مروان در قندهار، عثمان بن عیسی در مصر، ابراهیم بن سلام در نیشابور و عبدالله بن جندب در اهواز وکالت او را بر عهده داشتند.[۱۴۶]

گزارش های مختلفی در منابع آمده است که شیعیان خمس خود را به امام کاظم یا نمایندگان او می رساندند. شیخ طوسی نیز دلیل پیوستن برخی از وکلای آن حضرت به واقفیه را، فریفته شدن به اموالی می داند که نزد آنان جمع شده بود.[۱۴۷] در گزارش علی بن اسماعیل بن جعفر به هارون که منجر به زندانی شدن امام کاظم شد، آمده است: «مال های فراوانی از شرق و غرب برای او فرستاده می شود و دارای بیت المال و خزانه ای است که سکه های مختلف به حجم بسیار در آن یافت می شود.»[۱۴۸]

نامه نگاری، شیوه دیگر ارتباط وی با شیعیان بود که در مورد مسائل فقهی، اعتقادی، وعظ و دعا و مسائل مربوط به وکلا انجام می گرفت. حتی نقل شده است که او از داخل زندان برای اصحاب خود نامه می نوشت[۱۴۹] و به مسائل آنان پاسخ می داد.[۱۵۰][۱۵۱]

جایگاه نزد اهل سنت

نام امام کاظم(ع) در مسجد النبی

اهل سنت به امام هفتم شیعیان، به عنوان یک عالم دینی احترام می گذارند. برخی از بزرگان آنان علم و اخلاق امام کاظم را ستوده[۱۵۲] و از بردباری، سخاوت، کثرت عبادت و دیگر ویژگی های اخلاقی او سخن گفته اند.[۱۵۳][۱۵۴][۱۵۵][۱۵۶][۱۵۷] همچنین مواردی از بردباری و عبادت امام کاظم(ع) در منابع اهل سنت گزارش شده است.[۱۵۸] برخی از عالمان اهل سنت مانند سمعانی، تاریخ نگار، محدث و فقیه شافعی قرن ششم هجری، به زیارت قبر امام کاظم می رفته[۱۵۹] و به او متوسل می شده اند. ابوعلی خلال، از علمای اهل سنت، گفته است هر گاه برایش مشکلی پیش می آمده به زیارت قبر موسی بن جعفر می رفته و به او توسل می کرده و مشکلش برطرف می شده است.[۱۶۰] از شافعی، از فقهای چهارگانه اهل سنت، نیز نقل شده که قبر او را «داروی شفابخش» توصیف کرده است.[۱۶۱]

کتاب شناسی

همچنین ببینید: فهرست کتاب های درباره امام کاظم

آثار زیادی درباره امام کاظم در قالب کتاب، پایان نامه، و مقاله به زبان های مختلف نوشته شده که تعداد آنها تا ۷۷۰ اثر شمرده شده است.[۱۶۲] کتاب های کتابنامه امام کاظم علیه السلام[۱۶۳] و کتاب شناسی کاظمین [۱۶۴] و مقاله کتاب شناسی امام کاظم علیه السلام [۱۶۵] به معرفی این آثار پرداخته اند. موضوع بیشتر این آثار ابعاد زندگی و شخصیت امام هفتم شیعیان است. همچنین همایشی با عنوان سیره و زمانه امام کاظم در بهمن ۱۳۹۲ش در ایران برگزار شد که مقالات آن با عنوان مجموعه مقالات همایش سیره امام کاظم(ع) منتشر شده است.[۱۶۶]

مسند الامام الکاظم، باب الحوائج الامام موسی الکاظم و حیاة الامام موسی بن جعفر از جمله آثاری است که درباره امام کاظم نوشته شده است.

پانویس

۱.

طبری، دلائل الإمامة، ص۳۰۳.

- طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶.

- مسعودی، اثبات الوصیة، ص۳۵۷-۳۵۶.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.

- شورای تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ش هجری شمسی، ص۸.

- شبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص۲۹۵.

- امین، سیره معصومان، ج۶، ص۱۱۳.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱۵.

- ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۲.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۶،۲۲۷.؛ طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶.؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۲۳.؛ قمی، الانوار البهیه، ص۱۷۷.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۵.

- کلینی، الکافی، ج۳، ص۲۹۷.؛ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۴۱۱-۴۱۲- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۷.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۲۷.؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۵.

- ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲.

- ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۱۲-۳۱۳.

- طوسی، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص ۵۲۵.

- جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم، ج۲، ص۴۴۶-۴۵۱.

- مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۳۴.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۶۷.

- جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم، ج۲، ص۴۷۸.

- ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.

- کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۵۳.

- نوبختی، فرق الشیعه، ص۸۴.

- صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۸۶.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۹.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۲.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱۵.

- شوشتری، رساله فی تواریخ النبی و الآل، ص۷۵.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۴.

- سمعانی، الانساب، ج۱۲، ص۴۷۸.

- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۸۵.

- طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۶.

- پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۴۱۳.

- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۷۹-۳۸۴.

- فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۳۳۷.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۰۷-۳۱۱.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱۶-۲۲۲.

- طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۷-۱۶.

- مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۲-۲۹.

- جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات سیره و زمانه امام کاظم، ج۲، ص۷۹، ۸۱.

- طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۱۰.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۲۰.

- صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۱.؛ عطاردی، مسند الامام الکاظم، ج۱، ص۷۵.

- پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۴۱۴.

- کشی، رجال، ص۲۸۲-۲۸۳.

- نوبختی، فرق الشیعه، ص۶۶-۷۹.

- ۱۴۱۱ق، التحریر الطاوسی، ص۵۲۴.

- طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۴۸۲.

- طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۴۸۰.

- طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۴۸۰.

- رک: حاجی زاده، «جریان غلو در عصر امام کاظم(ع)»، ص۱۱۲.

- کشی، رجال، ص۴۸۲.

- طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۸۵-۳۹۶.؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۳۴-۲۴۹.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۱.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.

- کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۸-۳۹.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۱۹۰-۲۷۸، ۲۹۷-۳۰۷.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۴۹.

- عطاردی، مسند امام الکاظم، ج ۱، مقدمه.

- مروزی، مسندالاامام موسی بن جعفر علیه السلام، ص۱۸۷-۲۳۲.

- شیخ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۶۴.

- نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۲.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۳-۲۰.؛ احمدی می‌انجی، مکاتیب الائمه، ج۴، ص۴۸۳-۵۰۱.

- احمدی می‌انجی، مکاتیب الائمه، ج۴، ص۳۵۷-۳۵۹.؛ قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۲۳۸.

- طوسی، الفهرست، ص۲۷۱.

- ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۱۲-۳۱۳.؛ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۸۴-۸۵.؛ کلینی، الکافی، ج۶، ص۴۰۶.

- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۵.

- ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲.

- کلینی، الکافی، ج۳، ص۲۹۷.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۱، ص۲۷۸-۲۹۴.

- کلینی، الکافی، ج۶، ص۴۰۶.؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۵، ص۳۰۱.

- صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۸۴-۸۵.؛ شبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص۲۹۵.؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۱-۲۴۲.

- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص۲۴۴-۲۴۵.؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۳۱۱-۳۱۲.؛ صدوق، توحید، ص۲۷۰-۲۷۵.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.

- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۱۴.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۳-۳۲.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۲-۲۳۱.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۰.

- طبرسی، مکارم الاخلاق، ۹۱.

- مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۱.

- ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.

- ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۲.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۰-۳۳.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۱۵۴-۱۶۷.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۲-۲۳۱.

- ابن عنبه، عمده الطالب، ص۱۷۷..

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۲.

- ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.

- ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۲.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۳.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۱۶۲-۱۶۰.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۰.

- حاج حسن، باب الحوائج، ص۲۸۱.

- حلی، منهاج الکرامه، ص۵۹.

- جعفریان، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ص۴۰۶.

- صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۸۴-۸۵.

- شبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص۲۹۵.

- طوسی، تهذیب الاحکام، ج۴، ص۱۴۹.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ص۴۷۲.

- کشی، رجال، ص۴۴۱.

- کشی، رجال، ص۴۳۳.

- مجلسی، بحارالانوار، ج۴۸، ص۱۳۴.

- صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۷۷.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۲۷-۲۲۸.

- الله اکبری، رابطه علویان و عباسیان، ص۲۲-۲۳.

- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۸۵-۳۸۴.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۶۷.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۶۶.

- مامقانی، تنقیح المقال، ج۲۲، ص۲۸۵.

- ر. ک. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۸۹.

- اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۳۸۰.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۱، ص۴۹۴-۴۹۶.

- ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۳.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۷۶.

- صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۸۶.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۹.

- قمی، الانوار البهیه، ص۱۹۲–۱۹۶.

- مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ص۱۷.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۳۷-۲۳۸.

- اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۶۰.

- اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۱۵-۴۱۴.

- صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۰۱.

- صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۳۶۱-۳۶۳.

- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۳۹۸-۴۰۰.

- کشی، ص۲۷۰ ۲۷۱.

- مامقانی، تنقیح المقال، ج۳، ص۲۹۸.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۲.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۱۵.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۵۱۶-۵۱۷.

- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۴۰۴.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۳.

- مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۲.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۵۰۸-۵۱۰.

- اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۱۷.

- اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۶۳.

- صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۹۹،۱۰۵.

- اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۱۷.

- کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۸۳.

- طوسی، رجال، ص۳۲۹-۳۴۷.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۲۳۱.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ۲۳۱-۳۷۳.

- طوسی، الغیبة، ص۶۵-۶۴.

- جباری، امام کاظم و سازمان وکالت، ص۱۶.

- جباری، سازمان وکالت، ص۴۲۳-۵۹۹.

- طوسی، الغیبة، ص۶۵-۶۴.

- قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۴۵۵.

- کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۱۳.

- امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۱۰۰.

- جباری، امام کاظم و سازمان وکالت، ص۱۶.

- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۵، ص۲۷۳.

- ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۷۷.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹.

- ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۱۲.

- ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص۱۶۴.

- شامی، الدرالنظیم، ص۶۵۱-۶۵۳.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۲۹-۳۳.

- سمعانی، الانساب، ج۱۲، ص۴۷۹.

- بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۳۳.

- کعبی، الامام موسی بن الکاظم علیه السلام سیره و تاریخ، ص۲۱۶.

- اباذری، کتاب شناسی کاظمین، ص۱۴.

- انصاری قمی، کتابنامه امام کاظم.

- اباذری، کتاب شناسی کاظمین.

- جمعی از نویسندگان و ۱۳۹۲ش، مجموعه مقالات همایش زمانه و سیره امام کاظم.
  *

۱- جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم، ج۱، ص۳۰-۳۱.

یادداشت ها

۱.

أنا إمام الجماعة فی الظاهر و الغلبة و القهر و موسی بن جعفر إمام حق و الله یا بنی إنه لأحق بمقام رسول الله ص منی و من الخلق جمیعا؛ «فرزندم! من پیشوای ظاهری مردم هستم که پیشوایی را از راه زور و غلبه به دست آورده ام، اما موسی بن جعفر امام و حجت خدا در زمین است. به خدا قسم که او از من و از همه مردم به جانشینی پیامبر(ص) سزاوارتر است.»
*

۱- حمدالله مستوفی بدون استناد به هیچ منبعی، به شیعیان نسبت داده که می گویند موسی بن جعفر با ریختن سرب گداخته در گلویش به شهادت رسیده است. مستوفی، تاریخ برگزیده، ص۲۰۴ به نقل از جعفریان، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۰۵.