به گزارش خبرگزاری مهر، غلامرضا امیرخانی نامی آشنا برای اهالی کتاب و فعالان فرهنگی به ویژه حوزه ادبیات است. وی به عنوان فردی با تجربه در حوزه کتاب، کتابداری و کتابخوانی و با دارا بودن سابقه و تجربه ای ۲۵ ساله در حوزه های مختلف مدیریت فرهنگی از جمله در کتابخانه ملی؛ در این گفت وگو به ابعاد مختلف فعالیت ها و نقش سازمان اسناد و کتابخانه ملی در حوزه کتاب و اسناد (آرشیو) پرداخته است.

وی در ابتدای این گفت وگو با تاکید بر احتمال تغییرات بنیادین در حوزه های کتابداری و آرشیو به دلیل شرایطی که کرونا در دنیا ایجاد کرده است، درباره پدیده کتاب سازی و سرقت ادبی و مسئولیتی که کتابخانه ملی برعهده دارد، گفت: کتاب سازی و سرقت ادبی در مصادیق سابقه ای حدود هزار سال دارند. بطوریکه در ابتدای کتاب «کشف المحجوب» نیز نویسنده عنوان می کند که کتاب او دچار سرقت ادبی شده است.

وی ادامه داد: با توجه به رشد تکنولوژی و دسترسی بیشتر در حوزه اینترنت، متعاقبا کتاب سازی بسیار راحت تر شده است و به نوعی این رشد پیشرفت به مثابه شمشیر دولبه است و کتاب سازی نیز بسیار سریع تر آشکار می شود، بنابراین بسیاری معتقد هستند فضای مبادله اطلاعات را باید بیشتر گسترش داد مثلا محدودیت انتشار پایان نامه ها برای حفظ حقوق مولف برداشته شود.

امیرخانی افزود: نگاه دیگری نیز حکمفرما است، مبنی بر اینکه همه مبادلات اطلاعات آزاد شود تا دسترسی بهتر برای شفاف سازی و آگاهی بیشتر امکانپذیر باشد. ولی آنچه که در حوزه کتاب سازی و مقاله سازی رخ داده و متاسفانه به یک صنعت پرسود نیز مبدل شده؛ بحث پایان نامه ها است و افراد به دلایل مختلف از پایان نامه سازی ها که نمونه آن را به وفور روبروی دانشگاه تهران قابل مشاهده است، استفاده می کنند.

امیرخانی گفت: معتقدم با این معضل به جای برخورد سخت؛ همانطور که در فضای مجازی برخورد سخت جواب نمی دهد، بهتر است اشکالات کار بیشتر از طرف اساتید دانشگاه و اساتید مشاوره برطرف شود، زیرا اساتید به سهولت می توانند متوجه شوند که یک پایان نامه مسیر صحیحی را پیش رفته است یا خیر؛ متاسفانه برای برخی از اساتید اینگونه پایان نامه سازی ها به یک منبع مالی تبدیل شده است و فقط نگاه می کنند که اسم شان در کنار دانشجو باشد و یا برای ارتقای جایگاه چنین پایان نامه های را تایید کنند.

مشاور ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ادامه داد: در این زمینه کتابخانه ملی شاید در تولید علم آنچنان نقش مستقیمی نداشته باشد زیرا محل نگهداری و سرویس دهی دانش است، با این وجود یک نقش هایی را کتابخانه ملی به صورت ماهیتی ایفا می کند، مثلا کتاب ها قبل از چاپ از کتابخانه ملی فیپا دریافت می کنند و در اختلافات بین ناشر و نویسنده؛ فعالیت و منابع کتابخانه ملی قابل استناد است.

وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره ضرورت مقابله با قاچاق کتاب گفت: حتی در حوزه کتاب های قاچاق؛ کتابخانه ملی موظف است این کتاب ها را نیز تهیه کند نه برای مقابله با این معضل؛ بلکه هر آنچه که در ایران در قالب های فکری و مکتوب چاپ می شود باید کتابخانه ملی برای آیندگان تهیه و نگهداری کند تا ساماندهی و اطلاع رسانی آنها را انجام دهد.

امیرخانی افزود: بنابراین می توان با استفاده از استنادهای کتابخانه ملی برای کاهش کتاب سازی و پایان نامه سازی اقدام کرد؛ در زمینه کپی رایت نیز در اکثر کشورها؛ دفتر این موضوع بیشتر مواقع در کتابخانه ملی کشورها قرار دارد ولی ریشه پدیده کتاب سازی به نظام آموزشی کشور بر می گردد و بیشتر نقدها نیز به آموزش در دانشگاه ها و پایان نامه ها مربوط می شود.

وی گفت: حتی برخورد با برخی کتاب ها آنچنان ضرورت ندارد زیرا وقتی همه اطلاعات دردسترس افراد باشد، مردم دنبال بهترین منابع خواهند رفت و به مانند قانون عرضه و تقاضا؛ وقتی همه اطلاعات در دسترس باشد به سمتی خواهیم رفت که اصلا موسسات و افرادی که دنبال کتاب سازی و پایان نامه سازی هستند مشتری نداشته باشند.

دیجیتال سازی منابع کتابخانه ملی باعث تجدید نظر در برخی مفاهیم می شود

امیرخانی درباره یکی از مباحث کتابخانه ملی که نقد می شود چرا برای ورود به این سازمان باید افراد یک شرایط خاص تحصیلی داشته باشند، چون برخی معتقدند کتابخانه ملی نباید تبدیل به قرائت خانه شود، گفت: این بحث مطرح است که کتابخانه ملی نباید به قرائت خانه تبدیل شود ولی ایده آل بنده این است که کتابخانه ملی بدون توجه به مدارک افراد به روی همه باز باشد، شاید افرادی که دیپلم هم نداشته باشند ولی نیاز به مجله ای داشته باشند که ۶۰سال پیش چاپ شده و در کتابخانه ملی نگهداری می شود.

وی افزود: منتها اینکه چطور باید تشخیص دهیم چه افرادی به منابع کتابخانه ملی نیاز دارند یک بحث تخصصی است، بحث دیگر نیز این است که آیا کتابخانه ملی باید قرائت خانه باشد؟ که در این زمینه نکته این است که اگر به سمت و زمانی پیش برویم که هم اکنون نیز در آن مسیر هستیم که همه منابع دیجیتال و قابل دسترس باشد پس چه کسی به کتابخانه ملی مراجعه کند؟ و این یک سوال مهم است.

امیرخانی گفت: از طرفی هم نمی توان قرائت خانه شدن کتابخانه ملی را به طور کامل قبول کرد زیرا مطلوب است این نهاد؛ مکانی برای مراجعه پژوهشگران باشد، بنابراین در برخی مفاهیم باید تجدید نظر کرد زیرا حضور افراد در کتابخانه ملی نوعی ارزش افزوده است، حتی اگر این افراد برای مطالعه جهت گذارندن آزمون های متعدد اینجا بیایند. بنابراین در مقایسه با سایر کتابخانه های ملی دنیا نیز این مسئله مصداق دارد.

وی ادامه داد: با توجه به این موضوع که پژوهش در کشور ما ضعیف است، اگر ۱۰ سال پیش مطرح می شد کسانی که برای درس خواندن در مقاطع ارشد و دکتری می خواهند به کتابخانه ملی بیایند باید جلوی آنها گرفته شود؛ صد درصد قابل دفاع بود. زیرا ارزش کاراین است که از منابع موجود کتابخانه ملی استفاده شود ولی ۱۵ سال قبل منابع دیجیتال به مانند امروز در دسترس نبود بنابراین نمی توان بر این مسئله که کتابخانه در حال تبدیل به قرائت خانه است نقد وارد کرد.

کتابخانه ملی ایران در زمینه پژوهش علمی در دنیا استثنا است

امیرخانی درباره میزان ارتقای سطح کتابخانه ملی از سطوح کارهای اجرایی و خدماتی به سطوح پژوهشی و علمی عنوان کرد: کتابخانه های ملی در دنیا نهادهای خدماتی به حساب می آیند و کمتر پژوهشی و علمی هستند ولی کتابخانه ملی ایران در دنیا استثنا است و موارد علمی و پژوهشی در آن انجام می شود ولی در وهله نخست یک نهاد خدماتی است و باید به مراجعه کنندگان خدمات ارائه دهد زیرا در تمام دنیا کتابخانه های ملی، اساس کارشان ارائه خدمات است و پژوهش در مراحل بعدی تعریف می شود.

تساهل و تسامح در کتابخانه ملی

وی درخصوص وجود آثار مختلف در کتابخانه ملی که به نوعی به هم زیستی مصالحت آمیز ختم می شود، گفت: این همزیستی صلح آمیز دقیقا به دلیل ماهیت کتابخانه ملی است بطوریکه وقتی وارد این مجموعه می شوید کتاب خاطرات جنگ چرچیل در کنار کتاب «نبرد من» هیتلر نگهداری می شود و براساس طبقه بندی موضوعی، کتاب پهلوی دوم وجود دارد و از سوی دیگر کتاب حضرت امام (ره) نیز نگهداری می شود و این حس در کتابخانه ملی به مراجعه کننده تداعی می شود که همه ادیان و تفکرات در کنار همدیگر زندگی صلح آمیزی دارند و این فلسفه که کتابخانه ها بدون سانسور خدمات به مراجعه کنندگان ارائه دهند همان تایید مقوله تساهل و تسامح است که یاد بگیریم به عقاید یکدیگر احترام بگذاریم.

کامل ترین بانک فهرست نگاری کتاب های چاپ فارسی، متعلق به کتابخانه ملی

امیرخانی درباره چرایی نبود یک فهرست نگاری کامل برای تمام کتاب های فارسی چاپ شده از زمان ورود دستگاه چا‍پ به ایران افزود: این نقد همیشه وجود داشته، با این وجود در دهه ۴۰ شمسی، فردی به نام «خان بابا مشار» کاری کرد کارستان؛ و در زمانی که کامپیوتر وجود نداشت و با تلاش فردی خود، کتابی منتشر کرد با عنوان فهرست کتاب های چاپی فارسی. یعنی از ابتدای چاپ کتاب در دوران قاجار در ایران تا زمان خودش جمع آوری کرد و با وجود برخی نواقصی که دارد، کاری ارزشمند است.

وی ادامه داد: کتابخانه ملی نیز از دهه ۴۰ و ۵۰ - کتابشناسی ملی را به صورت سالیانه و ۶ ماه یکبار جمع آوری می کرد که چه کتاب های در ایران چاپ شده است، ولی مشخص شدن تمام مجموعه کتاب های چاپ شده در ایران؛ واقعا این فهرست نگاری نیاز مهمی است؛ با این وجود کامل ترین بانک فهرست نگاری کتاب های چاپ فارسی، مربوط به کتابخانه ملی است، که بالغ بر دو میلیون رکورد است و بخش مهمی از کتاب های چاپ شده در ایران را شامل می شود. ولی در این مقوله دو بحث مطرح است اول اینکه چه کتاب هایی در ایران و در چه مقطع تاریخی و زمانی چاپ شده است و یک بحث دیگر اینکه آن کتاب ها در کجا نگهداری می شود، زیرا کتاب های مهم در کلکسیون ها و جاهای مختلف نگهداری می شود و شناخته شده هستند، ولی بسیاری از کتاب های گمنام در دوره های مختلف و در شهرستان ها هیچ سرنخی از آنها وجود ندارد.

وی ادامه داد: در این راستا فعالیت هایی انجام شده است ولی متولی این کار، کتابخانه ملی است و تاکنون هر فعالیتی که صورت گرفته براساس موجودی کتابخانه ملی بوده و اگر سازمان بخواهد آنچه را که ندارد از خارج از کشور تهیه کند و در واقع متولی فهرست نگاری آن شود یک پروژه مهمی خواهد بود و می تواند کتابخانه های بزرگ با یکدیگر همکاری کنند و به سرانجام برسانند.

چرا عدم دسترسی به برخی اسناد در تمام دنیا رایج است؟

امیرخانی درباره تغییر برخی قوانین برای کاهش محدودسازی دسترسی به منابع از جمله در حوزه اسناد گفت: این مقوله بیشتر معطوف به اسناد می شود و کمتر این محدودیت ها مربوط به کتاب می شود حتی اگر استثناهایی هم وجود داشته باشد، ولی این قانون محدودیت زمانی برای عدم دسترسی به اسناد در تمام دنیا رایج است، بنابراین اسناد می تواند محرمانه تلقی شود و این مقوله فقط معطوف به نگاه سیاسی و فرهنگی نیست مثلا طبق استانداردهای رایج دنیا در پرونده های پزشکی نباید تا ۹۰ سال این اسناد در اختیار کسی قرار گیرد. حتی برخی اسناد به صورت دائم دچار عدم دسترسی می شوند ولی در برخی اسناد درنهایت حدود ۴۰ سال عدم دسترسی تعریف می شود اما تصور اشتباهی که در این مورد وجود دارد این است که برخی ها فکر می کنند که این محدودیت دسترسی برای همه اسناد است که اینگونه نیست.

پیشنهاد ثبت جایزه بین المللی نسخ خطی توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی

وی در بخش دیگری از این گفت وگو درباره ضرورت تعریف جایزه معتبری در حوزه کتاب و اسناد با محوریت کتابخانه ملی گفت: در حال حاضر مهمترین جایزه کتاب در ایران مربوط به جایزه «کتاب سال» است که متولی آن وزارت ارشاد است و هر ساله با حضور رئیس جمهور برگزار می شود. ولی کتابخانه ملی در این حوزه تقریبا در حاشیه بوده و حتی در جایزه «کتاب سال» نیز هیچ اسمی از کتابخانه ملی نیست و حتی نماینده ای نیز در بین داوران این جایزه ندارد.

امیرخانی ادامه داد: با این وجود، همایشی با عنوان همایش حامیان نسخ خطی از اواخر دهه ۷۰ شمسی، با محوریت کتابخانه مجلس به اجرا درآمد و از چند سال قبل این همایش به کتابخانه ملی منتقل شد و سعی شد عنوان این مراسم به آیین تجلیل و بزرگداشت حامیان نسخ خطی تبدیل شود و به سبک جوایز جایزه های کتاب گلشیری و جلال؛ عنوان جایزه به نام «استاد سید عبدالله انوار» نامگذاری شد، که در سال های ۹۵ و ۹۷ این جایزه برگزار شد و تلاش بود تا به سمت بین المللی شدن این جایزه پیش رویم، یعنی آثار و نسخ خطی با محوریت کتابخانه ملی چنین جایزه ای را دریافت کنند. همایش حامیان نسخ خطی شانزده دوره برگزار شد که دو دوره به نام «استاد سید عبدالله انوار» نامگذاری شده است.

وی تصریح کرد: البته پیشنهادی نیز داشتم تا جایزه ای با عنوان «فردوسی» به صورت بین المللی برگزار شود و حتی مصوب یونسکو را نیز دریافت کنیم تا سازمان اسناد و کتابخانه ملی متولی چنین جایزه ای در حوزه تحقیقات ایران شناسی و اسلام شناسی شود، البته در بخشی از جایزه «کتاب سال» جایزه جهانی کتاب جمهوری اسلامی نیز تعریف شده است، ولی معتقد هستم کتابخانه ملی به دلیل داشتن بخش های ایران شناسی و اسلام شناسی در مجموعه خود می تواند متولی این امر شود.

وجود کتابی با یک زبان ناشناخته تا نگهداری کتب به زبان های رایج دنیا

امیرخانی درباره اینکه در مخازن کتابخانه ملی، کتاب های نگهداری شده چند زبانه هستند، گفت: شاید قابل شمارش نباشد زیرا امکان دارد از یک زبان ناشناخته فقط یک نسخه داشته باشیم ولی بعد از زبان فارسی، کتاب ها به زبان های عربی، انگلیسی و زبان های فرانسه، آلمانی و روسی نگهداری می شوند و زبان های اسپانیایی و ایتالیایی نیز از دیگر زبان هایی است که کتاب هایی به این زبان ها در کتابخانه ملی نگهداری می شوند.

نگهداری کامل ترین سفرنامه های سرزمین ایران در کتابخانه ملی

وی درباره ویژگی های خاص سفرنامه های موجود در کتابخانه ملی گفت: به واقع در کتابخانه ملی، کامل ترین سفرنامه ها نگهداری می شود و این سفرنامه ها فوق العاده نفیس هستند و از ۴۰ و ۵۰ سال قبل نیز فهرست نگاری فرانسه، انگلیسی و آلمانی این سفرنامه ها در کتابخانه ملی نگاشته و تهیه شده است، از ۱۵ سال پیش نیز سفرنامه های نفیسی خریداری شد به خصوص سفرنامه ژان شاردن (جهانگرد فرانسوی) که در سال ۸۴ نیز مجموعه ۱۰ جلدی جیبی چاپ هلند در سال ۱۸۱۰ میلادی؛ برای کتابخانه ملی خریداری شد.

امیرخانی با تایید ضعف ایرانی ها در نوشتن سفرنامه ها افزود: در نوشتن سفرنامه، ایرانیان ضعیف عمل کردند، کما اینکه در بین جغرافیدانان و سیاحان مسلمان، خوب عمل شده از جمله ناصرخسرو قبادیانی، ابن فضلان، مسعودی و حتی ابن بطوطه که اهل شمال آفریقا بوده، ولی در عصر جدید نیز کمتر سفرنامه نویسی رایج بوده و خیلی از ایرانیان از دوره صفویه به بعد که به اروپا سفر کردند کمتر به سفرنامه نویسی اقدام کردند.

وی ادامه داد: ولی در بین غربی ها در زمینه سفرنامه نویسی کاملا برعکس ایرانیان اقدام شده یعنی همین شاردن فرانسوی در سفرنامه خود، بهترین شرح حال از دوران صفوی را نگاشته که حتی در آثار نویسندگان ایرانی نیز چنین توصیفات کاملی وجود ندارد زیرا برخی مطالب مهم کشور در متن های تاریخی به دلیل نگاه حکومت ها نگاشته نمی شد ولی سفرنامه ها از جمله بهترین منابع برای تشریح واقعی جزئیات و شرح احوالات روزگار ایران هستند.

نهادها باید اسناد خود را به آرشیو ملی ایران تحویل دهند

امیرخانی با تایید شناخت پایین نهادهای فرهنگی نسبت به فعالیت سازمان اسناد و کتابخانه ملی افزود: البته در چند سال اخیر و در دولت تدبیر و امید اتفاقات خوبی در این زمینه از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی صورت پذیرفته ولی معتقد هستم این مسئله ناشناخته بودن فعالیت های سازمان بیشتر به آرشیو ملی مرتبط می شود.

وی ادامه داد: حتی نهادهای دولتی نیز آرشیو ملی سازمان را کمتر می شناسند ولی کتابخانه ملی به نوعی آشنا است درحالیکه اسناد ملی دارای حمایت های قانونی است و نهادها و وزارتخانه ها باید اسناد خود را به آرشیو ملی ایران تحویل دهند با این وجود هنوز هم متاسفانه نهادهایی داریم که اصلا اطلاع جامعی برای تحویل دادن اسناد خود به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ندارند و وظایف خود را نیز در این زمینه نمی دانند و بدون اطلاع اسناد خود را امحا می کنند که جای افسوس دارد زیرا اسناد نهادها به نوعی تاریخ کشوربه شمار می رود.