به گزارش مشرق، حضرت آیت الله خامنه ای صبح پنج شنبه (۹۷/۱۲/۲۳) در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری، در تبیین موضوع «نوع مواجهه ی کشور و افراد مؤثر کشور با چالشها» فهرستی از دوگانه های بسیار مهمی را مطرح کردند که از نظر ایشان این سرفصل ها باید به وسیله ی اعضای مجلس خبرگان برای مردم تبیین بشود و به صورت گفتمان در بیاید: «شما آقایان با علمیتی که دارید، با مهارتی که دارید، با توانایی تجزیه و تحلیلی که دارید، تبیین بشود برای مردم و به صورت گفتمان دربیاید، به صورت فهم عمومی دربیاید. اینکه مردم ما در این زمینه، در مورد این مسئله ی خاص که حالا عرض میکنم، به یک فهم عمومی برسند، خیلی برای کشور مهم است.»

مطالبه ی گفتمان سازی از اعضای گرامی مجلس خبرگان، پیش از این نیز مورد تأکید رهبر انقلاب بوده است.

(نک : در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری؛ ۹۶/۶/۳۰)



صورتبندی دوگانه های گفتمانی

الگوهای دوگانه ی گفتمانی، کاربرد وسیعی در ساختار کلام رهبر انقلاب داشته اند؛ به عنوان نمونه، برخی از دوگانه های گفتمانی پرکاربرد بدین شرح است: خیر شر؛ نور ظلمت؛ پیشرفت عقب ماندگی؛ دوست دشمن؛ سلطه گر سلطه پذیر؛ استکبار مقاومت؛ آرمان گرایی واقع بینی؛ عوام خواص؛ وحدت تفرقه؛ امید یأس؛ استقلال استعمار؛ اعتماد به دشمن تقابل با دشمن؛ توجه به درون توجه به برون (کشور و نظام اسلامی).

رهبر انقلاب در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری (۹۷/۱۲/۲۳) فهرستی از دوگانه هایی را مطرح کرده اند که در مواجهه با چالشها، رخ میدهند، از جمله: فعال و ابتکاری انفعال و تبعی؛ امیدوارانه مأیوسانه؛ با دلیری و شجاعت از روی ترس؛ با حزم و تدبیر از سر سهل اندیشی و سهل انگاری؛ با نگاه توأم به فرصتها و تهدیدها با نگاه یک جانبه ی تهدید یا فرصت نگر؛ با شناخت واقعیتهای میدان بدون شناخت واقعیتهای میدان؛ با مهار احساسات با رها کردن احساسات؛ شرع مدارانه غیر شرع مدارانه؛ با بهره گیری از تجربه ها بدون توجه به تجربه ها؛ توجه به دشمن اصلی متهم کردن و مقصر دانستن یکدیگر.

در نگاهی فرانگر به منظومه ی فکری رهبر انقلاب، به طور کلی دوگانه های گفتمانی متنوعی مطرح شده اند که این صورتبندی ها را میتوان در دو گونه ی کلی بیان کرد: دوگانه های گفتمانی تقابلی و دوگانه های گفتمانی تعاملی (یا اشتدادی).



۱- دوگانه های گفتمانی تقابلی

منظور از دوگانه های گفتمانی تقابلی با استناد به مباحث معناشناسی رابطه ی معنایی میان دو مفهوم است که مؤلفه ی معنایی مشترک دارند ولی این دو مفهوم، همدیگر را نقض میکنند و در مقام تضعیف و نفی یکدیگر هستند. دوگانه هایی را که پیش از این و بر اساس بیانات اخیر رهبر انقلاب مطرح کردیم، از این زمره اند. دوگانه های گفتمانی تقابلی، وضعیت قطبی دارند و این دوگانه ها، قطبهای مثبت و منفی را در یک وضعیت معنایی تشکیل میدهند. وقتی جامعه در فضای انتخاب میان دوگانه های گفتمانی تقابلی قرار میگیرد، نمیتواند یک وضعیت میانه را برگزیند؛ چراکه انتخاب و ترکیب دوگانه هایی چون خیر و شر، خوبی و بدی و شایسته و ناشایست، بر اساس عقل و شرع، ناممکن است و حاکی از یک وضعیت متناقض و متضاد.



۲- دوگانه های گفتمانی تعاملی

دوگانه های گفتمانی تعاملی (اشتدادی) نیز حاکی از رابطه ی معنایی میان دو مفهوم است که با وجود دست کم یک مؤلفه ی معنایی مشترک، در مقام تقویت و معاضدت یکدیگر هستند و نه دفع و تعارض و تضاد. به عنوان نمونه، با توجه به اینکه در فضای گفتمانی یک جامعه، مردم یا نخبگان تا چه حد به مسائل و واقعیتها و حفظ وضع موجود جامعه گرایش داشته باشند یا به وضعیت آرمانی و ارزشی و شرایط مطلوب جامعه گرایش داشته باشند، میتواند حاکی از یک گفتمان واقع گرا یا یک گفتمان آرمان گرا باشد. این گفتمان هر چقدر که از وضعیت واقع گرایی به سمت آرمانها، هنجارها و ارزش ها تمایل پیدا کند، در حقیقت به وضعیت آرمان گرایی نزدیک و نزدیک تر میشود؛ اما بهترین وضعیت در این الگو «آرمان گرایی واقع بینانه» است. در این وضعیت ما با دوگانه ای روبرو هستیم که این دوگانه دیگر در یک وضعیت قطبی (با قطب مثبت و منفی) نیستیم، بلکه وضع و شرایط مطلوب گفتمانی جامعه، آنجاست که بتوانیم که یک حد میانه و ترکیب معقول و مطلوبی را از دو مقوله ی گفتمانی مثبت و همگرا به دست بیاوریم؛ و این مهم، بر اساس عقلانیت و حکمت به دست می آید.



منطق دوگانه های گفتمانی

در اندیشه ی رهبر انقلاب، گفتمانها در فضای کلی و فراگیر فرهنگ جامعه به وجود می آیند و اگر امکانی برای تغییر و هدایت فرهنگی قائل باشیم، قاعدتا می توانیم از مقوله ی گفتمان سازی نیز سخن بگوییم.

باور عمومی، نمود گفتمان جامعه است؛ گفتمان، شرایط و وضعیتی است که افراد جامعه میتوانند در آن تفاهم داشته باشند، شرایطی که در آن، نوعی توافق به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در میان افراد جامعه برقرار است که میتوانند چیزهایی را معنادار بدانند و به درک مشترکی از آنها رسیده باشند؛ بنابراین اگر امکان و شرایط فهم مشترک در جامعه وجود نداشته باشد، هر اقدام و گفتگو و ارتباطی در سطح جامعه غیرممکن خواهد بود؛ از این رو گفتمان را باید «شرایط تفاهم و مفاهمه در جامعه» بدانیم. بر این مبنا، باور عمومی، تجلی گاه گفتمان جامعه است؛ گفتمان یعنی آن وضعیتی که یک سخن (یک آرمان، یک معرفت و…) مورد تفاهم، قبول و پذیرش عموم مردم تلقی شود و مردم به آن توجه کنند؛ گفتمان جامعه، مفهوم و معرفتی است که در برهه ای از زمان در یک جامعه همه گیر میشود.

گفتمان سازی، فرآیند همه گیر کردن یک مفهوم و یک معرفت با استفاده از برنامه ریزی مداوم و دائمی تبلیغی و با هدف میانی رشد اندیشه، بینش و باور همراه با احساس مسئولیت و تعهد جامعه و با هدف نهایی رشد اعمال صالح در جامعه است؛ به سخنی دیگر، گفتمان سازی دینی، فرآیند تحقق اهداف تبلیغ دینی و اسلامی است.

منطق دوگانه های گفتمانی برخاسته از ماهیت و کنش گفتمانی است، بدین معنا که گفتمانها، فضا، موقعیت، اتمسفر و شرایطی هستند که مهم ترین ویژگی وجودی آن «جاذبه ی» درونی و معنایی است. در گفتمانها، شرایط معناداری پدیدارها محقق میشود و پدیدارها، نشانه ها و دال ها در درون گفتمان، قوام و انسجام می یابند. آنچه این اجزا را سامان و «معنا» میدهد، قوه ی جاذبه ای است که در درون گفتمان نهفته است؛ بر این اساس، اجزائی که به مرکز و هسته ی درونی گفتمان، نزدیک ترند، در شرایط قرابت و تأثیر معنایی بیشتری هستند تا اجزائی که دورترند؛ این وضعیت، خود ایجادکننده ی یک شرایط دوگانه در درون گفتمان است.

ما اگر حقیقت اسلام، توحید، ولایت، نبوت، امامت، ایمان و… را پذیرفتیم، نمیتوانیم نسبت به وضع مغایر این مبانی، بی تفاوت باشیم و گمان کنیم که میشود میتوان وضعیت میانه ای را میان ایمان و کفر را برگزید. بر همین اساس است که همواره در اندیشه و سخن رهبر انقلاب، «نظام اسلام ناب و انقلابی» با «نظام استکبار جهانی» قابل جمع نیستند و بر این اساس نیز میان «مقاومت» و «سازش» تنها باید یکی را برگزید.



کارکردهای دوگانه های گفتمانی تقابلی



هدایت

اصلی ترین کارکرد دوگانه های گفتمانی، طرحی است که در فضای آن، امکانی برای انتخاب راه خوب و پرهیز از راه بد و نادرست فراهم می آید. رهبر انقلاب با استناد به آیه ی شریف «إنا هدیناه السبیل إما شاکرا و إما کفورا» (سوره ی انسان، آیه ی ۳) فرموده اند: «اسلام و تمام ادیان برای این آمدند که انسانها با اندیشه و فکر و آگاهی خود و با تبعیت از این فکر و آگاهی را کمال را پیدا کنند؛ نه اینکه چیزی را بفهمند و از آن تبعیت نکنند.»

(در جلسه ی بیست و ششم تفسیر سوره ی بقره؛ ۷۱/۲/۲۳)

اهمیت کارکرد دوگانه های گفتمانی تقابلی در آنجا است که پیوسته «شناخت، مقدمه ی انتخاب و هدایت است».

(نک : طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن، جلسه ی ششم)



تقدیر جوامع

دوگانه های گفتمانی تقابلی، همواره حاکی از وضعیت های انتخاب ما در دوراهی ها هستند و به تعبیر رهبر انقلاب «تقدیر جوامع» در همین انتخابها رقم میخورد. از نظر ایشان: «اگر سر دو راهی برسیم، یک راه ما را به منزلگه مقصود میرساند؛ یک راه هم ما را به باتلاق یا به یک نقطه ی خطرناک میرساند؛ این دو تقدیر در مقابل شماست. شما باید از بین این دو تقدیر، یکی را انتخاب کنید.»

(در دیدار دانشجویان و اساتید دانشگاه های استان همدان؛ ۸۳/۴/۱۷)



شاخص سازی

عطف به کارکرد بنیادین هدایت الهی، در اندیشه ی رهبر انقلاب، در فرآیند دوگانه های گفتمانی، هدایت الهی با شاخص سازی محقق میشود.

«این گفتمان سازی برای چیست؟ برای این است که اندیشه ی دینی، معرفت دینی در مخاطبان، در مردم، رشد پیدا کند. اندیشه ی دینی که رشد پیدا کرد، وقتی همراه با احساس مسئولیت باشد و تعهد باشد، عمل به وجود میآورد و همان چیزی میشود که پیغمبران دنبال آن بودند. فرهنگ صحیح، معرفت صحیح، در مواردی بیدارباش، در مواردی هشدار؛ اینها کارکردهای تبلیغ است؛ آثار و نتائجی است که بر تبلیغ مترتب میشود. یک نمونه، همین تبلیغات ماه محرم است که به مناسبت عزاداری محرم انجام میگیرد. این، بهترین فرصت برای تبلیغ کردن است. از این فرصت باید استفاده کرد برای همان مطلبی که عرض شد؛ شاخص ایجاد بشود؛ مایز، شاخص سازی، معالم الطریق. اگر چنانچه سر دو راهی تابلوئی نباشد که نشان بدهد راه فلان جا از کجاست، طرف راست است یا طرف چپ است، این سیر کننده و رونده، به خطا خواهد افتاد. اگر چند راهی باشد، گمراه خواهد شد. شاخص باید معین کرد، انگشت اشاره را بایستی واضح مقابل چشم همه قرار داد تا بتوانند گمراه نشوند.»

(در دیدار با جمعی از طلاب و روحانیون؛ ۸۸/۹/۲۲)



ضلالت جامعه با طرح مغالطه آلود دوگانه ها

از کارکردهای دوگانه های گفتمانی در شکل معیوب و مغالطه آلود آن، طرح مسائل بر اساس یک دوگانه ی نادرست است. به عنوان نمونه، دوگانه ی مغالطه آلود نسبت ما در برابر دشمن، به دنبال وضعیتی است که ما را به تسلیم بکشاند.

«یک دوراهی ای را دشمن نشان میدهد به ما؛ میگوید یا بیایید تسلیم آمریکا بشوید و هر چه او میگوید گوش کنید، یا فشار و تحریم ادامه پیدا میکند؛ این یک دوراهی است که گفتیم غلط و دروغ است، اما یک دوراهی دیگری وجود دارد: یا بایستی مشکلات تحریم را تحمل کنیم یا ایستادگی کنیم به وسیله ی اقتصاد مقاومتی».

(در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی؛ ۹۵/۱/۱)



فرعی شدن امر اصلی

از کارکردهای مثبت دوگانه های گفتمانی تقابلی، برجسته کردن امر مهم در جامعه است که در نتیجه ی آن، نظام اولویتها نیز سامان می یابد. از سوی دیگر، اختلال در شناخت اینکه چه امری مهم و با اولویت است و کدام مسئله، فرعی است، همواره به مثابه ی یک آسیب و ضعف در مسیر هدایت جامعه مورد توجه بوده است. تعبیر «در بسیاری از اوقات» حاکی از تکرار این معضل گفتمانی در جامعه ما است.

«در بسیاری از اوقات، یک مسئله ی اصلی در کشور وجود دارد که همه باید همت کنند و به سراغ این مسئله ی اصلی بروند؛ باید مسئله ی کانونی کشور این باشد؛ اما ناگهان می بینیم از یک گوشه ای یک صدایی بلند میشود، یک مسئله ی حاشیه ای درست میکنند، ذهنها متوجه آن میشود. این مثل این میماند که در یک مسافرت مهمی، کاروانی، قطاری دارد حرکت میکند، هدفش رسیدن به یک نقطه ی خاص است؛ ناگهان ذهنها را مشغول کنند به یک چیز حاشیه ای در بیابان، از راه باز بمانند، احیانا امکان ادامه ی حرکت هم از آنها گرفته شود. مسائل حاشیه ای نباید به میان بیاید. مردم ما خوشبختانه قدرت تحلیل دارند، هوشمندند، هوشیارند؛ میتوانند مسائل فرعی و حاشیه ای را از مسائل اصلی جدا کنند. توجه شود مسائل حاشیه ای کانون توجه افکار عمومی قرار نگیرد.»

(در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی؛ ۹۰/۱/۱)