صلح <a href="/fa/dashboard/ ir/امام حسن مجتبی سلام الله علیه" class="text info">امام حسن مجتبی سلام الله علیه</a> در منظرگاه مدیریتی <a href="/fa/dashboard/ ir/ویکی شیعه" class="text info">ویکی شیعه</a>

صلح امام حسن علیه السلام

صلح امام حسن(ع)، قرارداد صلحی میان امام حسن(ع) دومین امام شیعیان و معاویه فرزند ابوسفیان، که در سال ۴۱ قمری بسته شد. این توافقنامه بعد از جنگی صورت گرفت که بر اثر زیاده خواهی معاویه و خودداری او از بیعت با امام حسن(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان روی داد. گفته اند که خیانت برخی سرداران سپاه امام حسن(ع)، حفظ مصلحت مسلمانان، حفظ جان شیعیان و خطر خوارج از دلایل تن دادن امام حسن(ع) به این صلح بوده است. بنابر این صلح نامه ، حکومت از امام حسن(ع) به معاویه واگذار می گشت. صلح چند شرط داشت که از مهم ترین آنها منع معاویه از تعیین جانشین پس از خود، خودداری از توطئه علیه امام حسن(ع) و حفظ جان مسلمانان بود. با این حال، معاویه به هیچ یک از شرط ها عمل نکرد.

محتویات

۱ پیشینه

۱٫۱ خلافت امام حسن

۱٫۲ آیا امام از آغاز در اندیشه صلح بود؟

۱٫۳ اعزام سپاه به مسکن

۱٫۴ حمله به امام حسن در مدائن

۱٫۵ از هم پاشیدن لشکر عراق و پذیرش صلح از سوی امام

۲ قرارداد صلح و مفاد آن

۲٫۱ مکان و زمان آشتی نامه

۳ ناخشنودی برخی شیعیان از صلح

۴ دلایل صلح امام حسن(ع) با معاویه

۴٫۱ نظر منابع اهل سنت

۵ بی اعتنایی معاویه به پیمان نامه صلح

۶ واکنش ها و پیامدها

۷ آثار درباره صلح امام حسن(ع)

۸ مطالعه بیشتر

۹ پانویس

۱۰ منابع

۱۱ پیوند به بیرون

پیشینه

خلافت امام حسن

نوشتار اصلی: امام حسن(ع)

بعد از شهادت امام علی(ع) مردم عراق با امام حسن(ع) به عنوان خلیفه بیعت کردند و بزرگان صحابه پیامبر(ص) که در کوفه حضور داشتند و نیز مردم مدینه و حجاز خلافت وی را پذیرفتند در حالی که معاویه بن ابی سفیان همچنان بر شام و مصر فرمان می راند و حاضر به پذیرش خلافت حسن بن علی(ع) نبود. با رسیدن خبر خلافت حسن بن علی به معاویه، او افرادی را برای جاسوسی و تحریک مردم به عراق فرستاد. امام حسن در نامه هایی معاویه را به اطاعت از خودش دعوت کرد و در این نامه ها او را تهدید به جنگ کرد و در مقابل نیز معاویه خود را شایسته خلافت خواند.[نیازمند منبع]

آیا امام از آغاز در اندیشه صلح بود؟

برخی از گزارش های تاریخی، از تمایل امام حسن(ع) به صلح از همان آغاز امر خلافت خبر داده اند و امام حسن(ع) را فردی صلح جو معرفی می کنند که تمایلی به جنگ با معاویه نداشته است. گزارش مذکور در کتاب تاریخ طبری نقل شده و مستند به روایات ابن شهاب زهری تاریخ نگار متمایل به امویان است. بر اساس این گزارش مردم عراق مایل به جنگ با معاویه بودند و امام حسن مجبور شد به خواسته آنان تن دهد در حالی که خود تمایلی به جنگ نداشت.[۱] بر اساس گزارشی دیگر امام حسن از همان آغاز با گروهی از یارانش که طرفدار جنگ با معاویه بودند مخالف بود. به نقل از طبری نخستین کسی که با حسن بن علی(ع) بیعت کرد، قیس بن سعد بن عباده بود. او دست پیش آورد و گفت با تو بر قرآن و سنت و جنگ با منحرفان بیعت می کنم. امام حسن(ع) به او گفت: بیعت کن بر قرآن و سنت که همه چیز در همین دو است [و تلویحا شرط بعدی قیس را نپذیرفت]. قیس بیعت کرد و دیگر هیچ نگفت.[۲] بر پایه این گزارش، امام در جهت عملی کردن نیت خود فرماندهی سپاه عراق را به عبیدالله بن عباس سپرد و نه به قیس بن سعد بن عباده که به شدت با معاویه دشمنی داشت و بر جنگ با او راسخ بود.[۳]

در برابر، گزارش های دیگری که بیشتر مورد تایید شیعیان است، از تصمیم امام برای جنگ با معاویه خبر می دهد و علت پذیرش صلح از سوی آن حضرت را نه تمایل خود آن حضرت بلکه سستی مردم عراق در جنگ و توطئه معاویه در تطمیع سران سپاه می داند. نقل است که امام در اجتماعی مردم عراق را برای جنگ با سپاه معاویه که به سوی عراق پیشروی می کرد فراخواند، اما کسی پاسخ او را نداد تا اینکه با سخنان برخی از وفاداران به آن حضرت مانند عدی بن حاتم و بزرگان قبیله طی و قیس بن سعد بن عباده دوازده هزار تن از عراقیان برای نبرد آماده شدند.[۴]

اعزام سپاه به مسکن

منابع تاریخی درباره شمار سپاه امام حسن (ع) اختلاف دارند. بر اساس روایتی سپاه امام دوازده هزار تن بوده است و فرماندهی آن را عبیدالله بن عباس بر عهده داشته است و قیس بن سعد بن عباده و سعید بن قیس مشاوران او بودند. بر اساس گزارش های دیگر، سپاه امام چهل هزار تن بودند و مقدمه آن به فرماندهی قیس بن سعد بن عباده به مسکن رهسپار شدند.[۵]

نیروهای سپاه کوفه به مسکن رفتند در حالی که امام خود به مدائن رفت و قرار بود بعدا به سپاه بپیوندد. علت حرکت امام به مدائن به روشنی دانسته نیست؛ به نظر می رسد امام برای جمع آوری نیرو به این شهر رفته باشد.[۶] بر اساس گزارشی، معاویه بخشی از نیروهای تحت فرمان خود را به سوی مدائن فرستاده بود و امام برای مقابله با آنان به مدائن سفر کرد.[۷]

حمله به امام حسن در مدائن

در حادثه ای در مدائن، به امام حمله شد و خیمه وی غارت و خودش مجروح شد. درباره علت این واقعه گزارش های مختلفی در منابع نقل شده است. بر اساس گزارش برخی منابع تاریخی امام حسن(ع) در جمع مردم در مدائن سخنانی ایراد کرد و تلویحا به تمایل خود به عدم درگیری با معاویه اشاره کرد. این منابع به علت طرح چنین سخنانی از سوی امام حسن اشاره نکرده اند.[۸] سخنان امام حسن عده ای را خشمگین کرد و بعد از سخنان امام گروهی به شیوه خوارج امام را کافر خواندند و یکی از آنان به امام حمله و با خنجری او را زخمی کرد. در این گزارش به علت اینکه چرا امام چنین سخنانی را به زبان آورده اشاره نشده است.[۹]

برخی از پژوهشگران با طرح این پرسش که اگر امام تصمیم به جنگ نداشت چرا باید سپاه عراق را جمع آوری کرده و به سوی میدان جنگ فرستاده باشد، از این روایت انتقاد کرده و علت طرح صلح از سوی امام را سستی مردم در جنگ با معاویه از یک سو و شایعه های طرح شده از سوی سپاه شام از سوی دیگر دانسته اند که امام را ناچار از پذیرش صلح کرد.[۱۰]

گزارش های دیگر ماجرای حمله به امام را نتیجه عواملی دیگر دانسته اند. بر اساس گزارشی، پذیرش صلح از سوی امام از زبان امام مطرح نشد بلکه شایعه ای بود که عوامل معاویه در مدائن شایعه کردند؛ به این شرح که معاویه مغیره بن شعبه و عبدالله بن عامر را برای مذاکره با حسن(ع) به مدائن فرستاد و هنگامی که آنان از خیمه امام خارج می شدند شایعه کردند که حسن(ع) صلح با معاویه را پذیرفته است و در پی این واقعه گروهی از مردم خشمگین شدند.[۱۱]

بر اساس گزارش دیگر حمله به امام هنگامی صورت گرفت که برخی در بین سپاه حاضر در مدائن شایعه کردند که قیس بن سعد بن عباده در جنگ با معاویه شکست خورده است. این وضعیت به آشفتگی سپاه انجامید و مردم شروع به فرار کردند و گروهی خیمه امام را غارت کردند. در این گزارش به طرح پیشنهاد صلح از سوی امام اشاره ای نشده است.[۱۲]

از هم پاشیدن لشکر عراق و پذیرش صلح از سوی امام

چنان که گفته شد برخی گزارش ها عبیدالله بن عباس را فرمانده سپاه دوازده هزار نفری عراقیان در مسکن می دانند. بر اساس این گزارش ها در همان روزی که امام در مدائن مورد حمله قرار گرفت، درگیری مختصری بین عراقیان و شامیان در مسکن روی داد. شب هنگام معاویه به عبیدالله بن عباس پیغام داد که حسن بن علی در مدائن صلح را پذیرفته و به اطاعت من درآمده و اگر تو نیز اکنون به من بپیوندی یک میلیون درهم به تو می دهم. عبیدالله این پیشنهاد را پذیرفت و نیمه شب به اردوگاه معاویه پیوست. قیس بن سعد بن عباده رهبری مردم را پس از عبیدالله عهده دار شد. با رسیدن خبر قطعی پذیرش صلح از سوی امام لشکریان همراه با قیس به سوی کوفه بازگشتند.[۱۳]

منابعی که فرمانده سپاه عراق را نه عبیدالله بن عباس بلکه قیس بن سعد بن عباده دانسته اند، ماجرا را به شکل دیگری گزارش می کنند. بنابر این گزارش، بین سپاه عراق به فرماندهی قیس و سپاه شام درگیری هایی روی داد اما با شنیدن خبر حمله به امام، قیس موقتا جنگ را متوقف کرد تا اخبار درست به دستش برسد اما در این زمان بسیاری از سپاهیان کوفه به سوی لشکر شام فرار کردند. قیس با دیدن این وضع پیغامی به امام فرستاد و حسن(ع) در جمع مردم به سخن ایستاد و از رفتار دوگانه عراقیان با او و پدرش علی(ع) گلایه کرد و در پایان از تصمیم خود برای واگذاری خلافت به معاویه خبر داد.[۱۴]

قرارداد صلح و مفاد آن

درباره مفاد قرارداد صلح در منابع تاریخی اختلافات فاحش و مهمی وجود دارد. بنابر برخی گزارش ها حسن بن علی(ع) با شرایطی مانند اینکه امام حسن پنج میلیون درهمی را که در خزانه کوفه است برای خود نگه دارد، درآمد سالانه دارابگرد فارس به او اختصاص یابد، امام علی در حضور امام حسن مورد لعن و شتم قرار نگیرد و مردم عراق و همه دوستان و پیروان علی مورد عفو عمومی قرار گیرند.[۱۵]

در کتاب الفتوح نوشته ابن اعثم کوفی گزارش دیگری از محتوای قرارداد صلح آمده که با شرایط پیش گفته تفاوت های مهمی دارد و برخی از پژوهشگران شیعه آن را صحیح ترین گزارش در این باره دانسته اند.[۱۶]

بر اساس گزارش ابن اعثم، امام حسن در ابتدا عبدالله بن نوفل بن حارث را برای مذاکره صلح نزد معاویه فرستاد و به معاویه پیام داد که به شرطی با او صلح می کند که شیعیان علی در امنیت باشند و آزاری نبینند. عبدالله هنگامی که نزد معاویه رفت علاوه بر شرط امام شروط دیگری را مطرح کرد از جمله پنج میلیون درهم خزانه از آن امام حسن باشد و خراج سالانه داربگرد برای امام حسن باشد و خلافت بعد از معاویه به امام حسن برسد. معاویه نیز با همه شروط موافقت کرد و کاغذ سفیدی را امضا کرد و به عبدالله بن نوفل داد تا امام هر شرطی را خواست در آن بنویسد. اما امام حسن با شرایطی که عبدالله مطرح کرده بود مخالفت کرد و شروط دیگری را در کاغذ صلح نامه نگاشت که هیچ یک مالی نبودند. این شروط چنین بود:

۱- معاویه باید بر اساس کتاب خدا، سنت پیامبر و روش خلفای راشدین رفتار کند.
۲- معاویه کسی را ولیعهد و جانشین خود نکند و انتخاب خلیفه را به شورای مسلمین واگذارد.
۳- همه مردم هر جا هستند در امنیت باشند
۴- شیعیان و اصحاب علی بر جان و مال خود و خانواده خود ایمن باشند.
۵- معاویه علیه حسن و برادرش حسین و سایر اهل بیت هیچ دسیسه ای به کار نبرد و به آنان آزاری نرساند.

بدین ترتیب در این صلح نامه امام معاویه را از انتخاب جانشین و ایجاد خلافت موروثی بر حذر داشته بود و امنیت شیعیان علی و مردم عراق را تضمین می کرد.[۱۷]

مکان و زمان آشتی نامه

قرارداد صلح در ناحیه مسکن امضا شد و با حضور گروهی عظیم از مردم شام، مقررات صلح اعلام و اجرا شد.[۱۸] باقر شریف قرشی در کتاب حیاة الحسن می نویسد: درباره زمان صلح اختلاف وجود دارد، چنان که موقع عقد و اجرای صلح را هم ربیع الاول سال ۴۱ هجری، هم ربیع الاخر و هم جمادی الاولی ذکر کرده اند.[۱۹]

ناخشنودی برخی شیعیان از صلح

بخشی از سپاهیان امام حسن و مردم عراق از تصمیم آن حضرت برای صلح ناخشنود بودند و گروهی به شیوه خوارج، امام را به دلیل پذیرش صلح گناهکار دانستند. مخالفت با صلح تنها از سوی خوارج ابراز نشد بلکه برخی از شیعیان بزرگ امام نیز ناخشنودی خود را از پذیرش صلح ابراز کردند. از جمله این افراد می توان به حجر بن عدی، عدی بن حاتم، مسیب بن نجبه، مالک بن ضمره، سفیان بن ابی لیلی، بشیر همدانی، سلیمان بن صرد، ابو سعید عقیصا و قیس بن سعد از یاران امام حسن(ع)، اشاره کرد.[۲۰] با این حال برخلاف خوارج اعتراض این گروه به نافرمانی آنان از امام حسن منجر نشد.[۲۱]

بنابر برخی از گزارش های تاریخی امام حسین نیز به دلیل پذیرش صلح به برادرش اعتراض کرد و صلح با معاویه را مخالفت با سیره پدرش امام علی و تایید عملکرد معاویه دانست.[۲۲] نویسندگان شیعه با یادآوری این موضوع که امام حسین حتی بعد از وفات امام حسن نیز به معاهده او پایبند بود و هیچ گاه بر خلاف اراده برادرش اقدامی نکرد این گونه گزارش ها را نادرست ارزیابی کرده اند.[۲۳] بنابر روایات تاریخی بعد از قرارداد صلح گروهی از شیعیان نزد امام حسین رفته و از او خواستند رهبری آنان را بپذیرد اما امام آنان را به اطاعت از برادرش حسن فراخواند.[۲۴]

دلایل صلح امام حسن(ع) با معاویه

نویسندگان شیعه در تحلیل چرایی صلح امام حسن(ع) و هدف آن حضرت از صلح، دلایل مختلفی را مطرح کرده اند که از آن میان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

حفظ جان خود و شیعیان

شیعیان خاص امیرالمؤمنین علی(ع) اغلب در جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان به شهادت رسیده، گروه اندکی از آنان باقی مانده بودند و اگر جنگی به وقوع می پیوست، با توجه به ضعف مردم عراق، قطعا امام حسن(ع) و شیعیان خسارت های جبران ناپذیری را تحمل می کردند؛ زیرا معاویه در این صورت آنان را به شدت سرکوب می کرد. در برخی از سخنانی که از امام حسن(ع) باقی مانده به این دلیل اشاره شده است.[۲۵]

عدم حمایت مردم از امام حسن(ع) و نبود نیروهای جنگی کارآمد.

بسیاری از منابع تاریخی به سستی مردم در جنگ با معاویه به عنوان علت اصلی پذیرش صلح از سوی امام اشاره کرده اند.[۲۶] بر اساس برخی گزارش ها آنان از آغاز علاقه ای به جنگ نداشتند. چنان که پیشتر اشاره شد در هنگام جنگ نیز بخشی از سپاه عراق با تطمیع معاویه به سپاه شام پیوستند. شرایط اجتماعی عراق و خستگی مردم از جنگهای متوالی از علل عدم رغبت آنان به نبرد بود. امام نیز در برخی از سخنانش به نبود یارانی برای جنگ با معاویه اشاره کرده است.[۲۷] همچنین آن حضرت در پاسخ شخصی که به صلح اعتراض کرد، چنین فرمود: «من به این علت حکومت را به معاویه واگذار کردم که یارانی برای جنگ با او نداشتم. اگر یارانی داشتم، شبانه روز با او می جنگیدم تا کار یکسره شود».[۲۸] از سوی دیگر لشکر عراقیان نامتوازن بود و از گروههای مختلف عقیدتی تشکیل شده بود و این از دلایل آسیب پذیری این سپاه بود.[۲۹]

جلوگیری از خونریزی

پرهیز از خونریزی و حفظ جان مسلمانان از دیگر اهداف امام حسن(ع) بود. به همین دلیل نیز هنگامی که معاویه او را برای جنگ با خوارج دعوت کرد امام فرمود:اگر می خواستم با کسی از اهل قبله جنگ کنم، اول با تو نبرد می کردم؛ ولی من از تو دست برداشتم و برای صلاح امت اسلام و حفظ خون مسلمانان با تو کنار آمدم».[۳۰]

حفظ دین

به نظر برخی از نویسندگان جامعه اسلامی در شرایطی قرار داشت که ممکن بود جنگ با معاویه، اصل دین را از بین ببرد. به دلیل اختلافات داخلی خطر شکست در برابر لشکر روم بیشتر شده بود. از سوی دیگر خستگی مردم از اختلافات درونی و جنگهای پی در پی ممکن بود به پایبندی آنان به اسلام لطمه بزند.[۳۱]

خطر خوارج

ابوبکر محمد بن عبدالله بن عربی، نویسنده کتاب احکام القرآن می گوید: «یکی از علل صلح امام حسن مجتبی(ع) این بود که وی می دید خوارج اطرافش را احاطه کرده اند و دانست اگر جنگ با معاویه را ادامه دهد و مشغول آن معرکه شود، خوارج بر سرزمین های اسلامی دست می یازند و بر آنها چیره می شوند و اگر وی به جنگ با خوارج بپردازد و مشغول دفع آنان گردد، معاویه بر سرزمین های اسلامی و مناطق تحت حکومت وی چیره می شود».[۳۲]

نظر منابع اهل سنت

چنان که گفته شد بسیاری از منابع اهل سنت امام حسن را فردی صلح طلب می دانستند که از آغاز تمایل به صلح با معاویه داشت. این منابع امام را به جهت پذیرش صلح و در نتیجه پایان دادن به جنگ داخلی طولانی مدت بین مسلمانان ستوده اند و سال انعقاد صلح را عام الجماعه می نامند. روایتی از پیامبر اکرم در منابع اهل سنت نقل می شود که در آن پیامبر از اتحاد مسلمانان به دست امام حسن خبر داده است.[نیازمند منبع]

بی اعتنایی معاویه به پیمان نامه صلح

در بسیاری از منابع آمده است که معاویه به مفاد صلح نامه عمل نکرد[۳۳] و بسیاری از شیعیان امام علی(ع) از جمله حجر بن عدی [۳۴] را به قتل رساند و پسرش یزید را به ولایتعهدی خود گماشت.[۳۵] نقل شده است معاویه پس از صلح وارد کوفه شد و برای مردم خطبه خواند و گفت: هر شرطی که کردم، پس می گیرم و هر وعده ای که دادم زیر پا می گذارم.[۳۶] همچنین گفت: من با شما نجنگیدم تا نماز و روزه و حج انجام دهید، بلکه جنگیدم تا بر شما حکمرانی کنم.[۳۷] معاویه حتی شرط پرداخت خراج دارابگرد به امام را که در برخی منابع قید شده، جامه عمل نپوشانید و بنابر روایاتی مردم بصره از واگذاری خراج به امام جلوگیری کردند.[۳۸]

واکنش ها و پیامدها

امام حسن(ع):

ای مردم! اگر از مشرق تا مغرب را بگردید، جز من و برادرم کسی را نخواهید یافت که جدش رسول خدا باشد. همانا معاویه در چیزی (خلافت) که حق من است، با من به نزاع برخاست و من برای مصلحت امت و حفظ خون مردم، از آن چشم پوشیدم.

ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق،ج۴، ص۳۴.

در گزارش ها آمده است پس از صلح امام حسن، گروهی از شیعیان ابراز تأسف و ناخشنودی می کردند[۳۹] و حتی عده ای امام را سرزنش کردند و او را «مذل المؤمنین»(خوار کننده مومنان) خواندند.[۴۰] امام در پاسخ پرسش ها و اعتراض ها، بر ضرورت التزام به تصمیم «امام» تاکید کرد و علت صلح خود را همان علت صلح حدیبیه خواند و حکمت این کار را از سنخ حکمت کارهای خضر (ع) در ماجرای همسفر شدن با موسی(ع) دانست.[۴۱]

به گفته برخی محققان، در بخشی از اخباری که از سوی امویان و عباسیان گسترش یافت، چنین وانمود شده که خود امام حسن(ع) هیچ حقی برای خود در خلافت قائل نبود،[۴۲] ولی در روایاتی آمده است که حسن بن علی خلافت را حق خود می دانست و تصریح می کرد که تنها از روی اجبار آن را به معاویه واگذار کرده است.[۴۳]

در قرن های بعد، صلح امام حسن از بعد کلامی مورد بحث قرار گرفت. سید مرتضی از علمای امامیه به شبهات مطرح درباره علت صلح امام با معاویه با وجود فاسق بودن او و مسائلی همچون خلع از امامت، بیعت با معاویه، دریافت عطا و هدیه از او پاسخ داده است. [۴۴] سید بن طاوس با توجه به این سخن پیامبر(ص) که خداوند به واسطه او (امام حسن) بین دو گروه مسلمان صلح برقرار می کند،[۴۵] صلح امام حسن را یکی از تدبیرهای آینده نگرانه پیامبر(ص) با استناد به علم الهی دانسته که موجب حفظ اسلام و بقای نسل پیامبر گردید.[۴۶] قاضی نعمان [۴۷] و ابویعقوب سجستانی [۴۸] از علمای اسماعیلیه نیز به تبیین ماجرای صلح و دفاع از اقدام امام مجتبی پرداخته اند.