به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری تسنیم، دریای سیاه و منطقه اروپای شرقی، به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی که برای بسیاری از کشورهای اروپایی، آسیایی، روسیه و ایالات متحده آمریکا دارد، درصورت تزاحم منافع هر یک از طرفین، قابلیت تبدیل شدن به کانون تنش و تحولات مختلف در جهان را دارد. مطمئنا یکی از عوامل و ریشه های بحران کنونی اوکراین و تهاجم روسیه به این کشور را می توان در اهمیت دریای سیاه و ناحیه پیرامونی آن جست وجو کرد.

علی بمان اقبالی زارچ، کارشناس مسائل اروپای شرقی، طی یادداشتی به بررسی رویکرد طرف های درگیر و ذیربط در این منطقه می پردازد.

از دیدگاه ژئوپلتیک، دریای سیاه کوچک و محدود از نظر منابع زیرزمینی و در عین حال ارزشمند از نظر گردشگری و ویژگی های زیست محیطی کشورهای حاشیه آن است و همواره محل مواجهه کاتولیک های غربی، ارتدکس های روسی، مسلمانان ترک و آوردگاه تمدن های بزرگ جهانی بوده است. بنابراین همواره و در طول تاریخ کنترل نظامی و استراتژیک آن اهمیت فوق العاده ای داشته و دارد. دریای سیاه پس از حوادث یازده سپتامبر اهمیت ویژه ای به خود گرفت و بی جهت نبود که رئیس جمهور آمریکا هنگام سخنرانی در میدان انقلاب بخارست در سال ۱۳۸۲ گفت که «شما می توانید به پیمان ما برای توسعه همکاری های در دریای سیاه کمک کنید و مهم این است که ۳ کشور رومانی، بلغارستان و ترکیه طرفدار تقویت ساختار امنیتی ناتو در دریای سیاه هستند.

از دیدگاه غربی ها ساختار ژئوپلتیک دریای سیاه دربرگیرنده دو عنصر اصلی ذیل است:

۱- کاهش نفوذ روسیه و افزایش نفوذ آمریکا در رقابت شدید با آلمان و فرانسه

۲- تبدیل شدن به محور غنی انرژی برای انتقال منابع نفت و گاز آسیای میانه و در دریای خزر به منطقه بالکان و اتحادیه اروپا .

مهم این است که در عرصه اقتصاد، به ویژه اقتصاد اروپا، منابع زیرزمینی هم چنان حرف اساسی را می زند و اگر اروپای امروز ۵۰٪ مواد اولیه انرژی خود را وارد کند این رقم در ۲۰۵۰ به ۷۵٪ خواهد رسید.

*سازمان همکاری دریای سیاه

سازمان همکاری دریای سیاه در سال ۱۳۷۱ به پیشنهاد ترکیه برای توسعه همکاری های اقتصادی و تجاری کشورهای حاشیه دریای سیاه شکل گرفت و در حال حاضر این سازمان ۱۲ عضو اصلی داشته و کشورهای زیادی اعضای ناظر آن هستند، هم چنین اجلاس پارلمانی آن در سال ۱۳۷۲ در ترکیه تشکیل شد و در حال حاضر دارای کمیسیون های تخصصی بین دولتی، پارلمانی، آکادمیک، مالی، تجاری و دانشگاهی است که مرکز هر یک از این کمیسیون ها در یکی از کشورهای عضو قرار دارد. برای نمونه، مرکز دانشگاهی در شهر بندری کنستانزای رومانی بوده که بیش از ۹۲ دانشگاه عضو وابسته دارد. وضعیت کلی کشورهای عضو دریای سیاه به شرح جدول ذیل است:

نام وسعت kM۲ جمعیت /میلیون مذهب ٪ صادرات میلیارد دلار واردات میلیارد دلار سهم صنعت ٪ سرانه GNI دلار آلبانی ۲۸۰۰۰ ۵/۳ ۷۰٪ مسلمان ۵/۲ ۵ ۱۵ ۵۲۲۰ ارمنستان ۲۹۰۰۰ ۳ ۹۴ ارمنی ۷/۱ ۵/۳ ۲۵ ۴۲۲۰ آذربایجان ۸۶۰۰۰ ۸/۷ ۹۲ مسلمان ۱۲ ۸ ۷ ۴۴۵۰ بلغارستان ۱۱۰۰۰ ۵/۷ ارتدکس۸۲ ۴۰ ۵۰ ۳۱ ۹۵۴۰ ترکیه ۷۸۰۰۰۰ ۶۹ ۹۹ مسلمان ۲۰۰ ۲۲۰ ۲۲ ۹۰۵۰ یونان ۱۳۲۰۰۰ ۱۱ ۹۸ ارتدکس ۲۵ ۴۵ ۲۰ ۱۹۷۱۰ اکراین ۶۰۳۰۰۰ ۴۸ ۹۹ارتدکس ۵۰ ۵۵ ۳۲ ۳۵۴۰ گرجستان ۶۹۰۰۰ ۴/۷ ۶۵ ارتدکس ۵/۴ ۱۰ ۲۰ ۴۲۹۰ ملداوی ۳۳۰۰۰ ۴/۴ ۹۸ارتدکس ۵/۳ ۶ ۱۴ ۴۵۷۰ روسیه ۱۷۰۰۰۰۰۰ ۱۴۳ ۹۰ارتدکس ۴۱۰ ۲۴۰ ۲۰ ۱۰۶۹۰ رومانی ۲۳۷۰۰۰ ۲۲ ۸۵ارتدکس ۸۵ ۱۰۰ ۲۷ ۱۲۵۷۰ صربستان ۷۷۴۷۴ ۱۰/۶ ۶۵ ارتدکس ۲۲ ۳۱ ۲۲ ۷۵۰۰

(منبع: بانک جهانی، ۲۰۲۰)

*حمل ونقل در دریای سیاه

یکی از مؤلفه های مهم دیگر اهمیت حمل و نقل در دریای سیاه است، این دریا که نیم میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد نقش حیاتی در واردات و صادرت کشورهای سی آی اس (همسود)، ترکیه و غیره دارد و تقریبا ۵۰٪ صادرات این کشور و یک چهارم صادرات کشورهای سی آی اس از راه دریای سیاه انجام می شود، هم چنین مهم ترین مسیر ترانزیت و مبادله کالا، نفت، ذغال سنگ و غیره بین کشورهای ساحلی و کشورهای هم سو است.

دریای سیاه را می توان مربعی فرض کرد که در چهار ضلع مربع چهار قدرت تعیین کننده در حال رقابت هستند. از یک طرف روسیه و در طرف دیگر ترکیه است. ترکیه مبتکر و طراح اصلی همکاری، در سازمان همکاری دریای سیاه نقش مهمی را دارد و ساختارها و نهادهای اصلی همکاری سازمان در ترکیه است، ترک ها نقش جدی و فعالی در این حوزه موردنظر دارند. ضلع دیگر قدرت در دریای سیاه روسیه است. کشورهای ساحلی دریای سیاه بیش از ۳۴۰ میلیون نفر جمعیت دارند و یکی از بزرگ ترین این کشورها، روسیه با ۱۴۰ میلیون جمعیت است. این کشور از بزرگ ترین ظرفیت های اقتصادی حاشیه دریای سیاه است و از نظر نظامی، از توان و ظرفیت بسیار بالای برخوردار است و جمعیت بسیاری از کشورهای ساحلی دریای سیاه مانند اوکراین، گرجستان، مولداوی، رومانی، صربستان و بلغارستان عمدتا ارتدکس هستند، این امر نقطه قرابت بین روسیه و کشورهای است. بنابراین روس ها از دیرباز نقش و سهم کلیدی در دریای سیاه داشته اند و همواره می خواهند روزبه روز این نقش را توسعه دهد، اما این نقش در تعارض با اهداف و نیات آمریکایی ها است.

ضلع دیگر اهداف در دریای سیاه را باید اهداف و نیات آمریکایی ها دانست. آمریکای ها از ۲۰ سال پیش اهداف و برنامه ای جدی در این دریا شروع کرده اند و از سال ۲۰۰۰ میلادی در اجلاس های مهم دریای سیاه، حضور هیأت آمریکایی بسیار گسترده و چشم گیر بوده و آن ها تلاش گسترده ای دارند تا از راه بلغارستان، رومانی، آلبانی، گرجستان، اوکراین و حتی ترکیه، اهداف و برنامه های خود را در دریای سیاه دنبال کنند. مهم ترین هدف واشنگتن، مقابله با توسعه نفوذ روسیه در این منطقه و پیشگیری و مقابله با تروریسم و موضوع انرژی است.

ضلع دیگر دریای سیاه را باید اتحادیه اروپا بدانیم که در بین کشورهای عضو بیشترین نقش را آلمان بازی می کند. چراکه آلمان دارای یکی از بزرگ ترین صنایع اروپا است و از مصرف کننده های عمده انرژی به ویژه نفت و گاز است و دریای سیاه را از گزینه های جدی برای تنوع بخشیدن به منابع انرژی واردات می دانند و اروپایی ها به غیر از انرژی به مسائل مهم مانند تروریسم، مقابله با مهاجرت از طریق دریای سیاه توجه جدی دارند. اروپا کشورهای همکاری مهمی با کشورهای رومانی، بلغارستان در قالب اتحادیه دارند و ترکیه هم سال ها است در حال تلاش برای عضویت است.

دو کشور رومانی و بلغارستان دو پایگاه مهم هوایی در اختیار آمریکا قرار داده و به زودی نیروهای آمریکایی از آلمان به حاشیه دریای سیاه در این دو کشور منتقل می شوند و این اقدام به معنای نزدیک شدن آمریکا به منطقه حساس و مهم آسیای میانه و خاورمیانه برای اجرای طرح های بلندمدت خود است. در واقع، جهت گیری ژئوپلتیک کشورهای رومانی، بلغارستان، اوکراین، آلبانی و گرجستان، همگرایی با اتحادیه اروپا در بعد اقتصادی و همگرایی در ناتو در بعد امنیتی است.

*دریای سیاه و ایالات متحده آمریکا

اهمیت دریای سیاه برای آمریکا، به نقل از بروس پی جکسون در سنای آمریکا عبارت است از:

۱- اهمیت به اصطلاح فرایند دموکراتیزه کردن منطقه تا غرب آسیا

۲- ذخایر انرژی خزر و آسیای مرکزی و راه انتقال آن به غرب

۳- جلوگیری از همگرایی کامل دریای سیاه با اتحادیه اروپا

۴- پیگیری ادامه تغییرات در جمهوری های مشترک المنافع به ویژه در روسیه سفید.

۵- مقابله با ظهور و بروز روسیه قدرتمند جدید.

*دریای سیاه و اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا تلاش می کند که دریای سیاه به عنوان دریای داخلی اتحادیه محسوب شود. البته اتحادیه اروپا در بخش مبارزه با ظهور روسیه جدید همراه آمریکا است. اما در بلندمدت به دنبال تسلط کامل بر این دریا و پذیرش کشورهای حوزه دریای سیاه است. اتحادیه اروپا خوب می داند که منافعش در دهه های آینده هرچه بیشتر در گرو کشورهای آسیایی و اروپایی خواهد بود.

*دریای سیاه و آلمان

در این راستا آلمان نیز سندی راهبردی در مورد دریای سیاه تدوین کرده است. در این سند که توسط بوندس تاگ آلمان تهیه شده، نوشته شده: قفقاز جنوبی از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است. از این رو باید این منطقه را با امضای پیمان ثبات به اتحادیه اروپا پیوند زد. زیرا اروپا نمی تواند برای مدتی نامعلوم شاهد منطقه ای بی ثبات در مرزهای خود باشد. قفقاز جنوبی نقطه تلاقی منافع ژئوپلیتیک سیاسی، انرژی و منطقه تضاد کشورهای آمریکا، روسیه، ترکیه و ایران است.

*روسیه و دریای سیاه

روسیه سعی دارد اهرم فشار اقتصادی بر جمهوری های شوروی سابق را با عوامل جدید جایگزین کند. روسیه پس از تحولات اوکراین و گرجستان با تقویت بنیه اقتصادی خود سعی در ایجاد فصل جدید اعتمادسازی با جمهوری های مشترک المنافع دارد.

به طورکلی، در راهبرد جدید سیاست خارجه روسیه چند محور مورد توجه و تأکید است که مهم ترین آن ها امنیت روسیه است. بعد از آن، مقابله با تروریسم است که از نظر روس ها همه گروه های تروریستی به ویژه داعش و تکفیری به شدت مورد نظر هستند. موضوع بعدی مقابله با جنایات سازمان یافته و قاچاق مواد مخدر است، بحث انرژی در این استراتژی مورد توجه قرار گرفته است، تنش زدایی منطقه ای و گسترش روابط دو و چندجانبه در وهله اول با همسایگان و بعد در حوزه CIS، در مرحله بعد هم با کشورهای مختلف نیز از موارد مهم آن است. در واقع در این راهبرد، وضعیت و جایگاه تمام کشورها و سیاست اتخاذی روسیه برای همکاری با تمامی جهان به دقت تعریف و تبیین شده است.

در آخرین مورد ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور فدراسیون روسیه در مصاحبه با یک شبکه خبری آلمانی ضمن مخرب دانستن توسعه ناتو به شرق اعلام کرد که رهبران غربی باید فکر پذیرش اوکراین در ناتو را از سر بیرون کنند. همزمان با تداوم گسترش ناتو به سمت شرق حلقه محاصره و محدودیت روس ها تنگ تر شده است. در دوره ۲۰۰۲ میلادی تا ۲۰۰۷ ده کشور اردوگاه کمونیسم سابق به عضویت ناتو و اتحادیه اروپا درآمدند و حرکت رو به جلوی غربی ها و آمریکا ادامه دارد.

*روسیه و موقعیت ویژه اوکراین

اوکراینهمواره از اهمیت تاریخی برای سرزمین مام اسلاوها برخوردار بوده و اگر لنین روسیه بدوناوکراینرا پیکری بدون سر تعبیر کرده بود، پوتیناوکراینرا سرزمین اصلی روس تبارها دانسته و معتقد است اضمحلال اردوگاه کمونیسم بزرگترین اشتباه تاریخ معاصر است و روسیه باید از هر فرصتی برای احیاء و تقویت قدرت و دایره نفوذ در اروپا، به ویژه در منطقه شوروی سابق بهره گیرد. غربی ها سعی در محدودیت روسیه و انتقال خط مقابله با قدرت تزاری در مرزهای مستقیم و حتی فروپاشی روسیه داشته و دارند.

این سرزمین با وسعت ۶۰۳۷۰۰ کیلومترمربع در همسایگی رومانی، روسیه، بلاروس، مجارستان، لهستان، اسلوواکی و مولداوی، به عنوان سومین صادرکننده غلات دنیا و با ۳/۱۷۶ میلیارد دلارGDPو ششمین کشور دارنده منابع معدنی، از اهمیت ویژه اقتصادی برای جهان به ویژه اروپا، به دلیل نقش ویژه در انتقال انرژی از شرق به غرب قاره کهن برخوردار است. اوکراینصاحب کهن ترین مراکز دانشگاهی و قدیمی ترین قانون اساسی قاره اروپا است.

واقعیت این است که دریای سیاه با قرار گرفتن در چهارراه اروپا-آسیا و خاورمیانه می خواهد به یکی از مراکز ساختار جهانی مدرن، به ویژه در دو موضوع حیاتی انتقال انرژی و مبارزه با تروریسم تبدیل شود. البته این منطقه بحران های نهفته زیادی ازجمله ترانس نیستر، آلبانی تبارها، اوستیای جنوبی، قره باغ و غیره در درون دارد که پدیده جدایی طلبی را در منطقه تقویت کرده است و رسیدگی به این بحران ها و دستیابی به راه حل درازمدت از اولویت های مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا است.

انتهای پیام/