حق اهل بیت چیست و چرا واجب است؟

مشرق | فرهنگی و هنری | دوشنبه، ۰۱ فروردین ۱۴۰۱ - ۲۰:۳۰

امام سجاد علیه السلام در فرازی از صلوات شعبانیه دو حقی که مردم نسبت به امام بر گردن دارند، بیان می کند.

به گزارش مشرق، صلوات شعبانیه یکی از ادعیه منسوب به امام سجاد علیه السلام است.
آنچه در صلوات شعبانیه آمده، بیشتر تأکید بر جایگاه اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و سر نهادن به طاعت و ولایت ایشان شده است.
در فرازی از این دعا می خوانیم «اللٰهم صل علیٰ محمد وآل محمد الطیبین الأبرار الأخیار، الذین أوجبت حقوقهم و فرضت طاعتهم وولایتهم.» یعنی خدایا، بر محمد و خاندان محمد صلی الله علیه و آله صلوات فرست، آن پاکان و نیکان و خوبان که حقوقشان را بر همه واجب کردی و پیروی ولایتشان را بر همگان فرض کردی.
امام سجاد علیه السلام در این فراز از دعا در واقع دو حقی که مردم نسبت به امام بر گردن دارند، بیان می کند؛ اول اینکه خداوند حقوق عترت را واجب کرده است.
دوم اینکه طاعت و ولایت عترت را فرض و واجب قرار داد.
نکته ای که باید در این فراز بر آن توجه داشت، شناخت حقوق پیامبر و اهل بیت وحی صلوات الله علیهم است؛ پس مقدمه ادای حقوق این انوار مقدس، شناخت حقوق ایشان است.
وقتی شناخت نباشد، ادای حق ممکن نیست.
حقوق اهل بیت
یکی از حقوقی که خداوند بر ما نسبت به عترت فرض کرده است، مودت است؛ خداوند در آیه۲۳ سوره شوری می فرماید « …
قل لا أسئلکم علیه أجرا إلا المودة فی القربی»؛ یعنی یا رسول الله، بگو من از شما اجر (رسالتم) نمی خواهم جز اینکه نسبت به خویشاندانم (عترت) مودت بورزید.» مودت هم فراتر از محبت است؛ در یک تعریف کلی، حب آرمانی، مودت نامیده می شود؛ حبی که همراه با عمل باشد که یک جلوه عالی آن، تبعیت است.
دومین مورد از حقوقی که نسبت به امام معصوم می توان فرض گرفت، مقدم داشتن فرامین و اوامر ایشان بر خواسته های فردی و اجتماعی است.
رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی فرمود «إن الله تعالی جعل ذریة کل نبی من صلبه و جعل ذریتی من صلب علی بن أبی طالب علیه السلام… فقدموهم ولا تتقدموا علیهم، فإنهم أحلمکم صغارا وأعلمکم کبارا، فاتبعوهم فإنهم لا یدخلونکم فی ضلال ولا یخرجونکم من هدی.» یعنی «خدای متعال ذریه هر پیامبری را از پشت خود او قرار داده است، اما ذریه مرا از پشت علی بن ابی طالب … پس آنان را پیشرو قرار دهید و از ایشان جلو نیفتید؛ زیرا آنان در خردسالی، بردبارترین شما هستند و در بزرگی، داناترین تان.
بنابراین، از آنها پیروی کنید؛ چرا که ایشان شما را به گمراهی نمی کشانند و از راه راست بیرونتان نمی برند.» (الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین ع (ابن شاذان قمی) ص۱۷۹) این مضمون روایت نبوی را در فرازی از همین صلوات شعبانیه به این شکل می خوانیم «المتقدم لهم مارق، والمتأخر عنهم زاهق، واللازم لهم لاحق؛ پیش افتاده از آن ها از دین خارج است و عقب مانده از آنان نابود است و همراه آنان ملحق به حق است.»
آنچه در این فراز از سخنان نبی مکرم صلی الله علیه و آله دیده می شود، تقدم داشتن اهل بیت علیهم السلام نسبت به هواهای نفسانی و بیان علت این امر است.
آن حضرت تأکید دارند «زیرا آنان در خردسالی، بردبارترین شما هستند و در بزرگی، داناترین تان.» و تأکید دارند از ایشان تبعیت کنید، چرا که «شما را به گمراهی نمی کشانند و از راه راست بیرونتان نمی برند.»
چرا حق اهل بیت واجب است
بنابراین درباره علت اینکه چرا حقوق عترت بر همگان فرض و واجب دانسته شده، چند گزاره را می توان بیان کرد:
اول اینکه برگزیدگان الهی که در رأس ایشان اهل بیت وحی قرار دارند، جز خواست و منویات خداوند را بیان نمی کنند و در اصل، مجرای خدایی خداوند در عالم هستند.
از این جهت ادای حقوق ایشان همان ادای حق خداوند و اطاعت از آن بزرگواران، اطاعت از خداوند است؛ در آیه۸۰ سوره نساء می خوانیم «من یطع الرسول فقد أطاع الله …»؛ یعنی هرکه رسول الله را اطاعت کند، قطعا خدا را اطاعت کرده است.
مضاف بر اینکه طبق قرآن، خداوند اراده کرده تا این خاندان را پاک و مطهر قرار دهد؛ لذا پیروی از کسانی که از هر رجسی پاکند و در عین حال دارای علمی الهی اند، پشتوانه عقلی و فطری دارد؛ از این جهت است که امام سجاد علیه السلام قبل از اینکه به مسئله وجوب حق عترت بپردازند، می فرماید «الطیبین الأبرار الأخیار»؛ یعنی آنها پاکان، ابرار و برگزیدگان الهی هستند.
دومین علت درباره علت واجب بودن حقوق عترت، جلوگیری از اختلاف و فساد است.
پر واضح است که مهم ترین عامل انحراف در ملت ها و امت ها، عدم تبعیت از خوبانی است که خداوند آنها را بر ملت ها برگزیده است؛ لذا در صدر اسلام به دنبال تضییع حق امامت و ولایت امیر مؤمنان علیه السلام از سوی سردمداران اسلام، جامعه به سرعت به سوی عمق رذالت پیش رفت و فرقه های متعددی در بدنه دین شکل گرفت.
از این جهت حضرت زهرا سلام الله علیها در همان زمان ها که حق خلافت و امامت امیر مؤمنان غصب شد، طی خطبه ای فرمود « …
طاعتنا نظاما للملة و إمامتنا أمانا للفرقة»؛ یعنی اطاعت ما مایه نظام ملت و امامت ما ایمنی از اختلاف و فرقه فرقه شدن است.
(دلایل الأمامه شیخ مفید، ص۱۱۳) امام رضا علیه السلام در سخنانی به صورت مبسوط تر به این موضوع اشاره کرده، فرمود
« …
پس اگر بگوید که چرا خلق به اقرار به خدا و به فرستادگان خدا و به حجت های خدا و آنچه از خدا رسیده، مأمور شدند، باید جواب گفته شود که به جهت علت های بیشمار است؛ بعضی از آنها اینست که کسی که به خدا و به فرستادگان او و به حجت های او و به آنچه از نزد او رسیده است، اقرار نکند، معصیت های او را اجتناب نکرده و قبول نهی از ارتکاب گناهان کبیره او نکرده و از عذاب خدا نترسیده در آنچه شهوات او اقتضا کرده است و از ظلم و فساد لذت برده است و چون مردم مرتکب اینگونه افعال شوند و هر انسانی متحمل شود آنچه میل کند و متابعت هوای نفس کند، بدون ترس از احدی در این کردار ایشان فساد تمامی خلق و باختن بعضی ایشان بر بعضی دیگر است؛ پس فروج را غصب کنند و خونریزی و مال مردم و اسیر کردن عیال مردم را مباح دانند و بعضی ایشان بعضی دیگر را بدون حق و جرمی به قتل رسانند پس خرابی دنیا و هلاکت خلق و فساد دین مردم بر آن مترتب شود.» (عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج۲ ص۹۹)
سوم اینکه در یک لایه بالاتر، هر انسانی که بخواهد مسیر رشد و معنویت را طی کند، باید از مسیری که پیامبر و عترت تعیین کردند، عبور کند که مقدمه آن، معرفت به حق آن انوار مقدس است.
بدون کسب رضایت امام منسوب از جانب خداوند، مسیر رشد بر همگان بسته است؛ از این جهت در فرازی از دعای ندبه اینگونه از خداوند درخواست داریم که « …
و أعنا علی تأدیة حقوقه إلیه، و الاجتهاد فی طاعته، و اجتناب معصیته، و امنن علینا برضاه؛ خداوندا، … ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی عج الله تعالی فرجه)، تلاش در تبعیت از او و دوری از مخالفت او یاری کن و با خشنودی او بر ما منت گذار.» یا امام صادق علیه السلام در روایتی فرمود «إن الله عز و جل أوضح بأئمة الهدی من أهل بیت نبینا عن دینه و أبلج بهم عن سبیل منهاجه و فتح بهم عن باطن ینابیع علمه فمن عرف من أمة محمد (ص) واجب حق إمامه وجد طعم حلاوة إیمانه و علم فضل طلاوة إسلامه.» یعنی خداوند عزوجل به وسیله امامان هدایت از خاندان پیامبر ما، دینش را آشکار و به وسیله ایشان راهش را روشن کرد و به واسطه آنان چشمه های پنهان دانش خود را گشود.
پس، از امت محمد صلی الله علیه و آله و هرکس که حق واجب امامش را بشناسد، مزه ایمانش را بچشد و به ارزش دل پذیری اسلام خود پی برد.»