اهمیت و جایگاه دحوالارض در تعالیم اسلامی از منظر <a href="/fa/dashboard/ ir/آیت الله العظمی مکارم" class="text info">آیت الله العظمی مکارم</a>

اهمیت و جایگاه دحوالارض در تعالیم اسلامی از منظر آیت الله العظمی مکارم

حضرت آیت الله مکارم شیرازی به اهمیت و جایگاه «دحوالارض» در تعالیم اسلامی پرداخته اند که به این شرح است:

بیست و پنجم ماه ذی القعده طبق روایتی از امام رضا علیه السلام روز دحوالأرض است.[۱]،[۲] به یقین هر چه انسان درباره نظام جهان آفرینش و شگفتی های آن، چه در مورد آغاز خلقت و چه در ادامه راه می اندیشد، حیران تر می شود؛ حیرتی آمیخته با عشق آفریننده این دستگاه با عظمت و حیرتی توأم با شناخت و معرفت ذات پاک او.[۳] در این میان «دحو الارض؛گسترش زمین » و سر بر آوردن خشکی ها از زیر آب ها از جمله وقایع حیرت انگیز به شمار می آید.[۴]

دحوالارض چه روزی است؟

«دحو الأرض» اشاره به زمانی است که خشکی ها تدریجا از زیر آب بیرون آمدند و گسترش یافتند؛[۵] زیرا در آغاز تمام کره زمین را آب فرا گرفته بود ، تدریجا آبها در گودال های زمین قرار گرفت، خشکی ها سر بر آورد و گسترده شد، که از آن تعبیر به «دحو الارض» می شود.[۶]

دحوالارض در قرآن

در کلام آسمانی می خوانیم: «و الارض بعد ذلک دحاها[۷]؛و زمین را بعد از آن گسترش داد»، «دحا» از ماده «دحو» (بر وزن محو) به معنای گستردن است، بعضی نیز آن را به معنای تکان دادن چیزی از محل اصلیش تفسیر کرده اند، و چون این دو معنا لازم و ملزوم یکدیگرند به یک ریشه باز می گردد.[۸]

که منظور از «دحو الارض» در این فراز قرآنی این است که در آغاز تمام سطح زمین را آبهای حاصل از بارانهای سیلابی نخستین فرا گرفته بود این آبها تدریجا در گودالهای زمین جای گرفتند و خشکیها از زیر آب سر برآوردند و روز به روز گسترده تر شدند تا به وضع فعلی درآمد و این مسأله بعد از آفرینش زمین و آسمان روی داد.[۹]

هم چنین در آیه دیگر قرآن کریم می خوانیم:« و الأرض مددناها[۱۰]؛زمین را گسترش و توسعه دادیم» لغت «مد» بمعنی کشش و توسعه می آید. این جمله ممکن است اشاره به کشیده شدن و گسترش تدریجی خشکیها از زیر آب باشد، چه اینکه به هنگام وقوع بارانهای سیلابی در صدها میلیون سال قبل تمام روی زمین را آب فرا گرفته بود، ولی تدریجا آبها در نقاط پست قرار گرفته و دریاها را[۱۱]تشکیل دادند و خشکیها تدریجا از آب سر بر آوردند.[۱۲]،[۱۳]

دحوالارض؛ روز گسترش زمین از کعبه؛ روزی که کعبه از زیر آب سر برآورد

باید دانست در آغاز بر اثر بارانهای سیلابی تمام سطح کره زمین از آب پوشیده بود، آبها تدریجا فرو نشستند و در نقاط پست زمین قرار گرفتند و خشکیها تدریجا از زیر آب، سر بر آوردند، طبق روایات اسلامی نخستین نقطه ای که از زیر آب سر بر آورد، سرزمین مکه بود.[۱۴]

لذا اگر به مکه «ام القری» می گویند به خاطر این است که اصل و آغاز پیدایش تمام خشکیهای روی زمین است در روایات متعددی می خوانیم، خشکیهای زمین از زیر خانه کعبه گسترده شدند و از آن به نام «دحو الارض» (گسترش زمین) یاد شده است. بنابراین وقتی در قرآن می خوانیم: « و لتنذر أم القری و من حولها[۱۵]؛ آن را فرستادیم تا ام القری (مکه) و تمام آنها که در گرد آن هستند، انذار کنی» و به مسؤولیتها و وظایفشان آگاه سازی منظور از «و من حولها؛کسانی که پیرامون آن هستند» تمام مردم روی زمین را شامل می شود.[۱۶]

حال اگر ارتفاع این سرزمین در حال حاضر بلندترین ارتفاع زمینهای دنیا نیست هیچگونه منافاتی با این سخن ندارد، زیرا از آن روز صدها میلیون سال می گذرد و تا کنون وضع نقاط روی زمین به کلی دگرگون شده، بعضی از کوه ها در اعماق اقیانوسها قرار گرفته و بعضی از اعماق اقیانوسها تبدیل به قله کوه شده است و این از مسلمات علم زمین شناسی و جغرافیای طبیعی است.[۱۷]

«دحو الارض»؛روزی که «کعبه» بنا شد

کعبه که نام دیگرش بیت الله الحرام است، اولین خانه توحید است که برای انسانها قرار داده شد: «إن أول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا[۱۸]؛ نخستین خانه ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است، که پر برکت، و مایه هدایت جهانیان است.».[۱۹]

طبق روایات در محاذی آن در آسمانها، مرکز عبادتی است که فرشتگان بر گرد آن می گردند، حتی گفته شده که محل خانه کعبه اولین نقطه خشکی بود که سر از زیر آب در آورد[۲۰] و حقیقت «دحو الارض» نیز اشاره به همین معنی است که در آغاز، مجموعه روی زمین بر اثر بارانهای سیلابی زیر آب بود، آبها کم کم در مناطق پایین تر جای گرفتند و خشکیها از زیر آب سر بر آوردند و اولین نقطه، همین محل خانه کعبه بود.[۲۱]

لذا مطابق روایات [۲۲] بنای کعبه به زمان حضرت آدم (ع) بر می گردد.[۲۳] او نخستین کسی بود که خانه را بنا کرد و بر گرد آن طواف نمود، سپس در طوفان نوح ویران شد و ابراهیم به کمک فرزندش اسماعیل، طبق آیات صریح قرآن [۲۴] بار دیگر آن را بنا کرد و حج خانه خدا به جا آورد ؛[۲۵] در باره عظمت و اهمیت خانه کعبه روایات فراوان وارد شده است، از جمله در حدیثی از امام باقر (ع) می خوانیم: «ما خلق الله عز و جل بقعة فی الارض احب الیه منها ثم اومأ بیده نحو الکعبة و لا اکرم علی الله عز و جل منها؛ خداوند هیچ نقطه ای در زمین را نیافریده که محبوبتر به سوی او از آن باشد؛ سپس با دست خود به سوی کعبه اشاره کرد؛ و نه هیچ نقطه ای نزد خداوند گرامیتر از آن است».[۲۶]

جالب این که «زرارة» که از بزرگان اصحاب امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) بود روزی که خدمت امام صادق (ع) عرض کرد: «جعلنی الله فداک أسألک فی الحج منذ اربعین عاما فتقتینی، فدایت شوم از چهل سال قبل تاکنون در باره احکام حج از تو سؤال می کنم و به من پاسخ می گویی (و هنوز تمام نشده است)»، امام در پاسخ او فرمود: «یا زرارة بیت یحج الیه قبل آدم بالفی عام ترید ان تفنی مسائله فی اربعین عاما، ای زرارة! خانه ای که از دو هزار سال قبل از خلقت آدم (ع)، حج آن بجا آورده می شده است، می خواهی مسائلش در چهل سال پایان گیرد»![۲۷] از این حدیث به خوبی استفاده می شود که حتی قبل از آدم، خانه کعبه مورد توجه فرشتگان یا مخلوقاتی بوده که قبل از وی در زمین زندگی می کرده اند.[۲۸]

دحوالارض و دکترین ام القری؛ تجلی قرآنی جهان شمولی آئین اسلام

بی شک دین اسلام دینی جهانی است و اختصاص به قوم و نژاد خاصی ندارد؛ پیروان این دین گویا از آغازین لحظات ایمانشان معتقدند که باید در جهت عرضه اسلام و گسترش آن در جهان تلاش کنند، چنانکه خود پیامبر اسلام در آغاز، سپس پیروان وی همان وظیفه را انجام دادند و سر از چین و هند درآوردند. بر خلاف بسیاری از ادیان و آیینها که رنگ قومی و جغرافیایی داشته و پیروان آن درصدد جهان شمول شدن دینشان نیستند.[۲۹]

لذا در پاسخ به این شبهه که آیا از جمله« لتنذر أم القری و من حولها[۳۰]؛ آن را فرستادیم تا ام القری (مکه) و تمام آنها که در گرد آن هستند، انذار کنی » استفاده نمی شود که هدف از نزول قرآن انذار مردم مکه و اطراف آن است؟ آیا این تعبیر با جهانی بودن اسلام تضاد ندارد؟! باید گفت: کلمه« ام القری»که یکی از نامهای مکه است از دو واژه ترکیب یافته« ام»که در اصل به معنی اساس و ابتدا و آغاز هر چیزی است، و مادر را هم به همین جهت« ام» می گویند که اساس و اصل فرزندان است.[۳۱]

و« قری» که جمع« قریه» به معنی هر گونه آبادی و شهر است، اعم از شهرهای بزرگ و کوچک یا روستاها، و شواهد زیادی نیز در قرآن بر این معنی وجود دارد.[۳۲]

لذا باید تأمل نمود که چرا«مکه» را« ام القری» نامیده اند؟ (مادر و اصل همه آبادیها)؛روایات اسلامی تصریح می کند که همه زمین نخست زیر آب غرق بود و خشکیها تدریجا سر از آب بیرون آوردند (علم امروز نیز این معنی را پذیرفته است)؛ این روایات می گوید: نخستین نقطه ای که از زیر آب سر برآورد«کعبه» بود، و سپس خشکیهای زمین از کنار آن گسترش یافت که از آن به عنوان دحو الارض (گسترش زمین) یاد شده است.[۳۳]

با توجه به این تاریخچه روشن می شود که«مکه» اصل و اساس و آغاز همه آبادیهای روی زمین است، بنا بر این هر گاه گفته شود« ام القری و من حولها»پیداست که تمام مردم روی زمین را شامل می شود[۳۴] ،[۳۵]

از سوی دیگر می دانیم اسلام تدریجا گسترش یافت؛پیامبر (ص) نخست مامور بود بستگان نزدیک خود را انذار کند، چنان که کلام وحی می خوانیم: «و أنذر عشیرتک الأقربین [۳۶]، تا هسته بندی اسلام محکم شود، و آماده گسترش گردد.

سپس در مرحله دوم پیامبر مامور شد ملت عرب را تبلیغ و انذار کند، چنان که در قران آمده است:« قرآنا عربیا لقوم یعلمون[۳۷]؛ این قرآنی است عربی برای قومی که می فهمند و درک می کنند»و در آیه دیگر که می خوانیم:« و إنه لذکر لک و لقومک ؛[۳۸] این قرآن مایه تذکر تو و قوم تو است».[۳۹]

هنگامی که پایه های اسلام در میان این قوم قوی و مستحکم شد پیامبر( ص) ماموریت گسترده تری یافت، و مامور انذار جهانیان شد، چنان که در آیه اول سوره فرقان می خوانیم: «تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا؛ جاوید و پر برکت است خداوندی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد تا همه جهانیان را انذار کند» (و آیات فراوان دیگر).[۴۰]

و به خاطر همین ماموریت بود که پیامبر (ص) نامه به سران بزرگ جهان آن روز در خارج از جزیره عربستان نوشت، و کسراها و قیصرها و نجاشیها را به اسلام دعوت کرد.[۴۱]

و نیز بر اساس همین خط و برنامه بود که پیروانش برای تبلیغ اسلام بعد از او به همه جهان گام نهادند، و تعالیم اسلام را در دنیا منتشر ساختند.[۴۲]

فضیلت شب و روز دحوالارض و اعمال آن

روز بیست و پنجم ذی القعده، روزی است که نخستین خشکی ها از زیر آب سربرآورد، و سپس گسترش یافت. برای این روز[۴۳]اعمالی نقل شده است:

در روایتی از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده است: اول رحمتی که از آسمان به زمین نازل شد، روز بیست و پنجم ذی القعده بود؛ بنابراین اگر کسی آن روز را روزه بگیرد، و آن شب را به عبادت بپردازد، پاداش عبادت یکصد سال را دارد.[۴۴]

همچنین آن حضرت در فرازی دیگر فرمود: در آن روز، اگر گروهی به ذکر خدا بپردازند، خداوند حاجتشان را پیش از آن که متفرق شوند برآورده سازد؛ خداوند در این روز هزار هزار رحمت نازل می کند که قسمتی از آن شامل کسانی است که جمع گردند و به ذکر خدا بپردازند و روزش را روزه بدارند و شبش را عبادت کنند.[۴۵]،[۴۶]

لذا مستحب است در آغاز روز (هنگامی که آفتاب کمی بلند شود) دو رکعت نماز بجا آورد و در هر رکعت، بعد از سوره حمد پنج مرتبه سوره والشمس را بخواند و پس از سلام نماز، این دعا را بخواند:«لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم …[۴۷]پناهگاه و نیرویی جز از سوی خداوند بلندمرتبه و باعظمت نیست …» [۴۸]

در این زمینه «شیخ طوسی» فرمود: مستحب است در این روز، این دعا را بخواند:اللهم داحی الکعبة، وفالق الحبة، وصارف اللزبة، وکاشف کل کربة …[۴۹] خدایا ای گسترنده خانه کعبه و شکافنده دانه و برطرف کننده سختی …»[۵۰]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت دحو الارض از نقطه ی کعبه شروع شد، لذا این زمین ها از نعمت های خدا است و چون اولین طلیعه ی این نعمت در این روز بود، این روز در روایات ما به عنوان روز مبارکی معرفی شده است و دستورهایی در این روز به ما داده شده است تا فراموش نکنیم که این زمین همواره به این شکل نبوده است. اعمال این روز برای شکرانه ی این نعمت بزرگ الهی است.[۵۱]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

[۱] بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۲۱۷، ح ۲۹.

[۲] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۸۲۹.

[۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج ۶ ؛ ص۲۱۹.

[۴] همان.

[۵] همان ؛ ج ۳ ؛ ص۱۷۷.

[۶] لغات در تفسیر نمونه ؛ ص۳۵۴.

[۷] سوره نازعات؛آیۀ۳۰.

[۸] لغات در تفسیر نمونه ؛ ص۲۲۳.

[۹] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج ۵ ؛ ص۴۰۰.

[۱۰] سورۀ حجر؛آیۀ۱۹.

[۱۱] قرآن و آخرین پیامبر : تجزیه و تحلیل مستدل و گسترده ای درباره عظمت و اعجاز قرآن از دریچه های گوناگون ؛ ص۱۶۳.