زندگینامه و شخصیت <a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت امام حسین سلام الله علیه" class="text info">حضرت امام حسین سلام الله علیه</a> در منظرگاه مدیریتی ویکی شیعه دانشنامه حوزوی



ابزارها



* * * * * * * * * * * * *



ظاهر



متن




  • کوچک



استاندارد



بزرگ



عرض




  • استاندارد



پهن



رنگ (آزمایشی)





روشن



تیره



امام حسن مجتبی علیه السلام دومین امام شیعیان



آخرین خلیفه از خلفای نخستین اهل سنت



بقعه ائمه بقیع، آرامگاه امام حسن قبل از تخریب، ۱۳۰۸ قمری بقعه ائمه بقیع، آرامگاه امام حسن قبل از تخریب، ۱۳۰۸ قمری
نام | حسن
نسب | بنی هاشم • قریش
کنیه | ابومحمد و ابوالقاسم
لقب | مجتبی (لقب) • کریم اهل بیت • ریحانة نبیّ الله • سبط النبی • ادامه...
زادروز | ۱۵ رمضان، سال ۳ق
زادگاه | مدینه
محل زندگی | مدینه، کوفه
شهادت | ۲۸ صفر، ۵۰ق
قاتل | توسط جعده دختر اشعث به تحریک معاویه
محل شهادت | مدینه
آرامگاه | مدینه، قبرستان بقیع
طول عمر | ۴۸ سال
والدین | امام علی (ع) • حضرت فاطمه زهرا (س)
همسران | ام بشیر • خوله • ام اسحاق • جعده • سایر...
فرزندان | زید • حسن • عمر • قاسم • عبدالله • ابوبکر • فاطمه...
آغاز امامت | ۲۱ رمضان، ۴۰ق
پس از | امام علی علیه السلام
پیش از | امام حسین علیه السلام
مدت امامت | ۱۰ سال (۴۰-۵۰ق)
نقش | صحابی، نخستین نوه پیامبر اسلام، آخرین خلیفه از خلفای راشدین نزد اهل سنت
فضایل | یکی از پنج تن • اصحاب کساء • همراهی با پیامبر در مباهله • آیه اطعام • آیه مودت • آیه تطهیر...
مدت حکومت | ۶ الی ۸ ماه
حضور در جنگ ها | جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ با معاویه
حوادث | رحلت پیامبر(ص) • شهادت حضرت فاطمه(س) • قتل عثمان • حکومت امام علی(ع) • شهادت امام علی(ع) • صلح با معاویه
مخالفان | معاویه
یاران برجسته | عمرو بن حمق خزاعی • جاریة بن قدامه • حجر بن عدی • رشید هجری • حبیب بن مظاهر • ادامه...
آثار مرتبط | سریال تنهاترین سردار • سریال الاسباط • الحیاة السیاسیة للامام الحسن • بلاغة الامام الحسن علیه السلام • کنگره بین المللی امام حسن مجتبی(ع)
آیین مرتبط | سفره امام حسن(ع) • آیین گَرگیعان
وابسته | الحسن و الحسین امامان قاما او قعدا • الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنة • تشییع امام حسن(ع) • حسنین • سادات حسنی
امامان شیعه
امام علی • امام حسن مجتبی • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام حسن عسکری • امام مهدی



حسن بن علی بن ابی طالب(ع) مشهور به امام حسن مجتبی (۳-۵۰ق) دومین امام شیعیان که ۱۰ سال (۴۰-۵۰ق) امام و حدود هفت ماه خلیفه مسلمانان بود. اهل سنت او را آخرین خلیفه از خلفای نخستین می دانند.



حسن بن علی نخستین فرزند امام علی(ع) و فاطمه(س) و نخستین نوه پیامبر(ص) است. بنابر گزارش های تاریخی، نام «حسن» را پیامبر(ص) برای او برگزید و او را بسیار دوست داشت. او هفت سال از عمر خود را با پیامبر(ص) همراه بود و در بیعت رضوان و ماجرای مباهله با مسیحیان نجران حضور داشت.



فضایل امام حسن(ع) در منابع شیعه و اهل سنت آمده است. او یکی از اصحاب کسا است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شد و شیعیان آنان را معصوم می دانند. آیه اطعام، آیه مَوَدَّت، و آیه مُباهله نیز درباره او و پدر و مادر و برادرش نازل شده است. او دو بار تمام دارایی اش را در راه خدا بخشید و سه بار نیمی از اموالش را به نیازمندان داد. گفته اند به سبب همین بخشندگی ها، او را «کریم اهل بیت» خوانده اند. او ۲۰ یا ۲۵ بار پیاده به حج رفت.



از زندگی او در دوران ابوبکر و عمر بن خطاب خبر چندانی در دسترس نیست. به دستور عمر به عنوان شاهد، در شورای شش نفره تعیین خلیفه سوم حاضر بود. گزارش هایی نیز از شرکت او در برخی جنگ ها در دوره عثمان وجود دارد. او در شورش های اواخر خلافت عثمان، به دستور امام علی(ع) به محافظت از خانه خلیفه پرداخت. در دوره خلافت امام علی(ع) همراه او به کوفه رفت و در جنگ های جمل و صفین از فرماندهان سپاه بود.



حسن بن علی در ۲۱ رمضان سال ۴۰ قمری، و پس از شهادت امام علی(ع)، به امامت رسید و در همان روز، بیش از چهل هزار نفر با او برای خلافت بیعت کردند. معاویه، خلافت او را نپذیرفت و با لشکری از شام به سوی عراق حرکت کرد. امام مجتبی(ع) سپاهی به فرماندهی عبیدالله بن عباس به سمت معاویه فرستاد و خود به همراه یک گروه دیگر به ساباط رفت. معاویه تلاش کرد با طرح شایعاتی میان سپاهیان امام حسن(ع)، زمینه را برای برقراری صلح فراهم کند. در این شرایط، امام حسن(ع) مورد سوءقصد یکی از خوارج قرار گرفت و زخمی شد و برای مداوا به مدائن انتقال یافت. همزمان، گروهی از سران کوفه به معاویه نامه نوشتند و قول دادند حسن بن علی را به وی تسلیم کنند یا به قتل برسانند. معاویه نیز نامه های کوفیان را برای حسن بن علی(ع) فرستاد و به او پیشنهاد صلح داد. امام مجتبی(ع) صلح و واگذاری خلافت به معاویه را پذیرفت به این شرط که معاویه بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) عمل نماید و برای خود جانشین تعیین نکند و همه مردم از جمله شیعیان علی(ع) در امنیت باشند. بعدها معاویه به هیچ یک از این شرط ها عمل نکرد. صلح با معاویه، نارضایتی شماری از یاران امام حسن(ع) را در پی داشت و حتی برخی، او را «مُذلّ المؤمنین» (خوارکننده مؤمنان) خواندند.



او پس از ماجرای صلح در سال ۴۱ قمری، به مدینه بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ماند. او در مدینه مرجعیت علمی را بر عهده داشت و بنابر برخی گزارش ها از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار بود.



وقتی معاویه تصمیم گرفت برای ولایتعهدی پسرش یزید بیعت بگیرد، صد هزار درهم برای جَعده همسر امام حسن(ع) فرستاد تا امام را مسموم کند. گفته اند حسن بن علی(ع) ۴۰ روز پس از مسموم شدن به شهادت رسید. بنابر نقلی، او وصیت کرده بود کنار قبر پیامبر(ص) دفن شود ولی مروان بن حکم و عده ای از بنی امیه مانع این کار شدند. پیکر او در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.



مجموع سخنان و مکتوبات امام مجتبی(ع) و نام ۱۳۸ نفر از کسانی که از او روایت کرده اند، در کتاب مسند الامام المجتبی(ع) گردآوری شده است.



آشنایی اجمالی



حسن بن علی بن ابی طالب نخستین فرزند امام علی(ع) و فاطمه(س) و نخستین نوه پیامبر اسلام(ص) است.[۱] نسب او به بنی هاشم و قریش می رسد.[۲]




  • نام، کنیه، القاب



مقالهٔ اصلی: فهرست کنیه ها و لقب های امام حسن مجتبی(ع)



واژه «حَسَن» به معنای نیکو است. این نام را پیامبر(ص) برای او برگزید.[۳] در روایاتی آمده است، این نامگذاری به فرمان الهی انجام شد.[۴] نام های حسن و حسین معادل شَبَّر و شَبیر (یا شَبّیر)،[۵] نام پسران هارون است[۶] که قبل از اسلام نزد مردم عرب سابقه ای نداشت.[۷]



کنیه او را «ابومحمد» و «ابوالقاسم» گفته اند[۸] و برای او القابی همچون مجتبی (برگزیده) و سَیّد (سرور) و زَکیّ (پاکیزه) برشمرده اند.[۹] القابی نیز مشترک میان حَسَنَین است از جمله «سیّد شباب اهل الجنة» و «ریحانة نبیّ الله»[۱۰] و «سبط».[۱۱] در روایتی از پیامبر(ص) آمده است: «حسن یکی از اسباط است».[۱۲] واژه سبط را در روایات و برخی آیات قرآن به معنای امام و نَقیبی دانسته اند که از طرف خداوند برگزیده شده و از نسل پیامبران است.[۱۳]







امام حسن مجتبی (ع)



| | | | | | | | | | | | | | | پیامبر اکرم | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---
| | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | حضرت فاطمه | | | | امام علی |
| | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | امام حسن مجتبی | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| خوله | | | | | | ام بشیر | | | | | | ام اسحاق | | | | | | نَفیله | | | | سایر همسران |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | |
| حسن مثنی | | | | | | | | | | | حسین | | طلحه | | فاطمه | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| حسن | | زید | | ام الحسن | | ام الحسین | | | | | | عمر | | قاسم | | عبدالله | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| علی | | حسن | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| صاحب فخ | | نفیسه | | | | ابوبکر | | ام عبدالله | | عبدالرحمن | | فاطمه | | ام سلمه | | رقیه



امامت



حسن بن علی دومین امام شیعیان است. او بعد از شهادت امام علی(ع) در ۲۱ رمضان سال ۴۰ق، به امامت رسید و به مدت ۱۰ سال این مقام را بر عهده داشت.[۱۴] شیخ کلینی (درگذشته ۳۲۹ق) در کتاب الکافی مجموعه روایات مربوط به نصب حسن بن علی به امامت را گردآوری کرده است.[۱۵] بر اساس یکی از این روایات، امام علی(ع) پیش از شهادت و در حضور فرزندان خود و بزرگان شیعه، کتاب و سلاح (از ودایع امامت) را به فرزندش حسن داد و اعلام کرد که پیامبر به او فرمان داده که حسن را وصیّ خود قرار دهد.[۱۶] بنابر روایتی دیگر، امام علی(ع) هنگام حرکت به سوی کوفه برخی از ودایع امامت را نزد اُم سَلمه امانت گذاشت و امام حسن(ع) پس از بازگشت از کوفه، آنها را از وی تحویل گرفت.[۱۷] شیخ مفید (درگذشته ۴۱۳ق) نیز در کتاب ارشاد گفته است حسن(ع) وصیّ پدرش در میان فرزندان و اصحاب وی بوده است.[۱۸] برای وصایت امام مجتبی به حدیث دوازده خلیفه[۱۹]نیز استدلال شده است.[۲۰] امام حسن(ع) در چند ماه اولیه دوران امامت، ساکن کوفه و عهده دار منصب خلافت بود.



دوران کودکی و جوانی



بنابر قول مشهور،[۲۱] ولادت امام حسن(ع)، ۱۵ رمضان سال سوم هجری است. کلینی و شیخ طوسی تولد وی را سال دوم هجرت دانسته است.[۲۲] او در مدینه به دنیا آمد[۲۳] و پیامبر در گوش راستش اذان و در گوش چپ او اقامه گفت[۲۴] و در هفتمین روز ولادتش، گوسفندی را برای او عقیقه کرد.[۲۵]



بر اساس پاره ای از گزار ش های اهل سنت، امام علی(ع) پیش از آنکه پیامبر(ص) نام حسن را برای فرزند او انتخاب کند، نام حمزه[۲۶] یا حرب[۲۷] را برای او در نظر گرفته بود ولی وقتی پیامبر از نام او پرسید، گفت در نامگذاری فرزندش، بر رسول خدا پیشی نمی گیرد.[۲۸] باقر شریف قرشی از پژوهشگران شیعه دلایلی در رد این گزارش ها برشمرده است.[۲۹]



آیین گرگیعان



آیین گَرگیعان از آیین های سنتی جنوب ایران است که همه ساله در شب ۱۵ رمضان و هم زمان با ولادت امام حسن(ع) در جنوب ایران برگزار می شود.[۳۰] گفته شده این آیین از دوران پیامبر(ص) به جا مانده است که با تولد امام حسن(ع) و خوش حالی رسول خدا برای تولد اولین نوه اش، مردم برای عرض تبریک به امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) به درِ خانه شان می رفتند و کم کم به صورت مناسبتی هر ساله در میان مسلمانان رواج یافت.[۳۱]



دوره کودکی



از دوره کودکی و نوجوانی حسن بن علی(ع) اطلاع چندانی در دست نیست.[۳۲] او کمتر از هشت سال از عمرش را در دوران پیامبر سپری کرد و از این جهت نام او در زمره آخرین طبقهٔ صحابه ذکر شده است.[۳۳] گزارش های مربوط به محبت بسیار پیامبر(ص) به او و برادرش حسین(ع) در بیشتر منابع شیعه و اهل سنت آمده است.[۳۴]



از مهم ترین حوادث این دوره، حضور او به همراه پدر و مادر و برادرش در ماجرای مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران است. او و برادرش، مصداق واژه «أَبْنَاءَنَا» در آیه مباهله بودند.[۳۵] به گفته سید جعفر مرتضی او در بیعت رضوان نیز حضور داشت و با پیامبر بیعت کرد.[۳۶] آیاتی از قرآن درباره او و دیگر اصحاب کساء نازل شده است.[۳۷] گفته اند او در هفت سالگی در مجلس پیامبر(ص) حضور می یافت و آنچه بر پیامبر وحی می شد را برای مادرش بازگو می کرد.[۳۸]



از سُلَیم بن قَیس (درگذشته اواخر قرن اول هجری) نقل شده است پس از رحلت رسول خدا(ص) که ابوبکر خلافت را به دست گرفت، حسن بن علی به همراه پدر، مادر و برادرش، شبانه به درِ خانه انصار می رفتند و آنان را به یاری امام علی(ع)، فرامی خواندند.[۳۹] همچنین گفته اند او به نشستن ابوبکر بر منبر پیامبر اعتراض داشت.[۴۰]



دوره جوانی



گزارش های مربوط به دوره جوانی امام حسن(ع) محدود است، از جمله در الامامة و السیاسة آمده است که به دستور عمر بن خطاب، حسن بن علی در شورای شش نفره تعیین خلیفه به عنوان شاهد حضور داشت.[۴۱]



در برخی منابع اهل سنت آمده است که حسنین در جنگ افریقیه در سال ۲۶ق[۴۲] و جنگ طبرستان در سال ۲۹ق یا ۳۰ق[۴۳] حضور داشته اند. این گونه روایات، موافقان و مخالفانی داشته است. جعفر مرتضی عاملی با توجه به اشکالات سندی آنها و نیز مخالفت امامان(ع) با شیوه فتوحات، آنها را ساختگی دانسته و اجازه ندادنِ امام علی(ع) به حسنین برای ورود به میدان جنگ در صفین را تاییدی بر آن شمرده است.[۴۴] ویلفرد مادلونگ بر این باور است که امام علی(ع) احتمالاً می خواسته فرزندش حسن را در سن جوانی با امور جنگی آشنا کند و به تجربیات جنگی اش بیفزاید.[۴۵] از دیگر گزارش های مربوط به این دوره آن است که هر گاه مردم از عثمان نزد علی(ع) شکایت می بردند، او فرزندش حسن را نزد عثمان می فرستاد.[۴۶] بنابر نقل بلاذری، در ماجرای شورش مردم در اواخر خلافت عثمان، که به محاصره خانه او و بستن آب بر او و در نهایت کشته شدنش انجامید، حسن بن علی و برادرش، به دستور امام علی(ع)، در کنار عده ای دیگر به محافظت از خانه عثمان پرداختند.[۴۷] به گفته قاضی نعمان مغربی (درگذشته ۳۶۳ق) و نویسنده دلائل الامامة، پس از آنکه شورشیان آب را بر عثمان بستند، امام مجتبی(ع) به دستور پدر، به خانه عثمان آب رسانده است.[۴۸] گزارش هایی از زخمی شدن حسن بن علی در این ماجرا حکایت دارد[۴۹] ولی برخی علمای شیعه همچون علامه امینی این گزارش ها را ساختگی دانسته اند.[۵۰] سید مرتضی پس از تردید در اینکه امام علی(ع)، حسنین(ع) را برای دفاع از عثمان فرستاده باشد، علت این اقدام را جلوگیری از قتل عمدی خلیفه و رساندن آب و غذا به خانواده او می داند، نه جلوگیری از برکناری او از خلافت، چرا که او به جهت کارهای ناروایش مستحق خلع شدن از خلافت بود.[۵۱]



همچنین ببینید: قتل عثمان



همسران و فرزندان



مقالهٔ اصلی: همسران امام حسن(ع)



گزارش ها درباره شمار همسران و فرزندان حسن بن علی(ع) متفاوت است. با وجود آنکه منابع تاریخی، حداکثر نام ۱۸ همسر برای امام حسن(ع) ذکر کرده اند،[۵۲] ارقامی مانند ۲۵۰،[۵۳]۲۰۰،[۵۴]۹۰[۵۵]و ۷۰[۵۶] برای تعداد همسران وی ذکر شده است.



برخی منابع با اشاره به کثرت ازدواج و طلاق وی، او را «مِطلاق» (بسیار طلاق دهنده) خوانده اند.[۵۷]افزون بر آن گفته اند حسن بن علی(ع) کنیزانی داشته و از برخی آنها صاحب فرزند شده است.[۵۸]



بحث مِطْلاق بودن امام حسن(ع) در برخی منابع کهن و معاصر مورد نقد تاریخی، سندی و محتوایی قرار گرفته است.[۵۹] به گفته مادلونگ نخستین کسی که شایع کرد امام حسن(ع) ۹۰ همسر داشته، «محمد بن کلبی» بوده و این عدد را نیز «مدائنی» (درگذشته ۲۲۵ق) ساخته است. در عین حال خود کلبی تنها از یازده زن نام برده که ازدواج پنج نفر از آنان با امام حسن(ع) مشکوک است.[۶۰] قرشی این اخبار را برساخته عباسیان با هدف مقابله با سادات حسنی دانسته است.[۶۱]



در تعداد فرزندان امام مجتبی(ع) نیز اختلاف است. شیخ مفید تعداد فرزندان او را ۱۵ تن ذکر کرده است.[۶۲]



همسران و فرزندان همسر | فرزندان
---|---
جعده | -
ام بشیر | زید، ام الحسن و ام الحسین
خوله | حسن مثنی
ام اسحاق | حسین، طلحه و فاطمه
نَفیله یا رَمله | عمر، قاسم و عبدالله
چند همسر دیگر | عبدالرحمن، ام عبدالله، فاطمه، ام سلمه و رقیه



طبرسی فرزندان امام حسن(ع) را ۱۶ نفر دانسته و ابوبکر را نیز از فرزندان وی برشمرده است که در واقعه عاشورا به شهادت رسید.[۶۳]





مقالهٔ اصلی: سادات حسنی



نسل امام حسن (ع) از حسن مثنی، زید، عمر و حسین اثرم ادامه یافت. نسل حسین و عمر پس از مدتی از بین رفت و تنها نسل حسن مثنی و زید بن حسن باقی ماند.[۶۴] فرزندان او را سادات حسنی می نامند.[۶۵] بسیاری از آنها در طول تاریخ تحرکات اجتماعی و سیاسی داشته و در سده دوم و سوم، قیام هایی بر ضد حکومت عباسی انجام داده و حکومت هایی در نقاط مختلف کشورهای اسلامی بر پا کرده اند. این سلسله از سادات در برخی مناطق همچون مراکش به شُرَفاء معروف اند.[۶۶]



سکونت در کوفه، خلافت امام علی(ع)



امام مجتبی در دوره پنج ساله خلافت امام علی(ع) در همه مراحل در کنار پدر حضور داشت.[۶۷] بنابر نقل کتاب الاختصاص حسن بن علی(ع) پس از بیعت مردم با امام علی(ع)، به درخواست پدر بر منبر رفت و برای مردم سخن گفت.[۶۸] از گزارش وقعة صفین در مورد نخستین روزهای ورود امام علی(ع) به کوفه برمی آید که حسن بن علی نیز همراه پدر، در کوفه اقامت گزیده است.[۶۹]





در برخی گزارش ها آمده است، پس از شورش ناکثین و حرکت امام علی(ع) و سپاهیانش برای مقابله با آنها، حسن بن علی در میانه راه از پدر خواست که از این جنگ بپرهیزد.[۷۰] بنابر نقل شیخ مفید (درگذشته ۴۱۳ق)، امام حسن(ع) از سوی پدر مامور شد به همراه عمار بن یاسر و قیس بن سعد مردم کوفه را برای پیوستن به سپاه امام علی(ع) بسیج کند.[۷۱] او در کوفه برای مردم خطبه ای خواند و پس از بیان فضایل امام علی(ع) و پیمان شکنی طلحه و زُبَیر، آنان را به یاری امام علی(ع) فراخواند.[۷۲]



در جنگ جمل، وقتی عبدالله بن زبیر امام علی(ع) را به کشتن عثمان متهم کرد، حسن بن علی خطبه ای خواند و به نقش زبیر و طلحه در کشتن عثمان اشاره کرد.[۷۳] امام مجتبی(ع) در این جنگ فرماندهی جناح راست سپاه را بر عهده داشت.[۷۴] ابن شهرآشوب روایت کرده است امام علی(ع) در این جنگ نیزه خود را به محمد بن حنفیه داد و از او خواست شتر عایشه را از پا درآورد ولی او موفق نشد، سپس حسن بن علی نیزه را گرفت و توانست شتر را زخمی کند.[۷۵] نقل شده است پس از جنگ جمل، امام علی(ع) بیمار شد و اقامه نماز جمعه با مردم بصره را به عهده فرزندش حسن گذاشت. او در خطبه نماز، بر جایگاه اهل بیت و عاقبت سوء کوتاهی در حق آنان تاکید کرد.[۷۶]




  • جنگ صفین



در جنگ صفین وقتی امام علی(ع) با خبر شد که امام حسن(ع) به میدان رفته، فرمود:




این جوان را نگه دارید [تا قصد جنگ نکند] و پشت مرا نشکند. دریغم آید که این دو (حسن و حسین) را مرگ در رسد و با کشته شدن آنان دودمان رسول خدا(ص) به سر رسد.




نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۲۴۰.



به گفته نصر بن مزاحم (درگذشته ۲۱۲ ق) حسن بن علی پیش از حرکت سپاه امام علی(ع) به سوی صفین، خطبه ای خواند و مردم را به جهاد ترغیب کرد.[۷۷] بر اساس پاره ای اخبار، او در جنگ صفین به همراه برادرش حسین بن علی(ع) فرماندهی جناح راست لشکر را بر عهده داشت.[۷۸] در گزارش اسکافی (درگذشته ۲۴۰ ق) آمده است وقتی حسن بن علی در میان جنگ با یکی از بزرگان سپاه شام روبه رو شد، او از جنگیدن با امام حسن(ع) خودداری کرد و گفت من رسول خدا را دیده بودم در حالی که سوار بر شتری می آمد و تو جلوی او سوار بودی. من نمی خواهم در حالی رسول خدا را ملاقات کنم که خون تو بر گردنم باشد.[۷۹]



در کتاب وقعة صفین آمده است عبیدالله بن عمر (فرزند عمر بن خطاب) در اثنای جنگ با حسن بن علی(ع) ملاقات کرد و به وی پیشنهاد داد که به جای پدرش خلافت را بر عهده گیرد، چرا که قریش، علی(ع) را دشمن می دارند. امام حسن(ع) در پاسخ گفت: به خدا سوگند هرگز چنین نخواهد شد. سپس به او گفت: گویا می بینم که امروز و فردا کشته خواهی شد و همانا شیطان تو را فریفته است. بنابر نقل وقعه صفین، عبیدالله بن عمر در آن جنگ کشته شد.[۸۰] پس از پایان جنگ و پیش آمدن حکمیت، حسن بن علی به درخواست پدر برای مردم سخنرانی کرد.[۸۱]



در مسیر بازگشت از صفین، امام علی(ع) نامه ای با محتوای اخلاقی-تربیتی خطاب به فرزندش امام حسن (ع) نوشته است[۸۲] که در نهج البلاغه غالبا به عنوان نامه ۳۱ آمده است.[۸۳]



در کتاب «الاستیعاب» آمده است حسن بن علی(ع) در جنگ نهروان نیز حضور داشته است.[۸۴] نیز در برخی اخبار آمده است امام علی(ع) در آخرین روزهای عمر خود که برای رویارویی دوباره با معاویه لشکرآرایی می کرد، فرزندش حسن را به فرماندهی سپاهی ده هزار نفری گماشت.[۸۵]



دوران کوتاه خلافت



امام مجتبی(ع) از ۲۱ رمضان سال ۴۰ق[۸۶] به مدت ۶ الی ۸ ماه خلیفه مسلمانان بود.[یادداشت ۱] اهل سنت او را با توجه به حدیثی منسوب به پیامبر(ص)، آخرین خلیفه از خلفای راشدین دانسته اند.[۸۷] خلافت او با بیعت مردم عراق و همراهی سایر سرزمین های اطراف آغاز شد.[۸۸] اهالی شام به رهبری معاویه با این خلافت مخالفت کردند.[۸۹] معاویه با همراهی سپاهیانی از شام به جنگ اهل عراق آمد.[۹۰] این جنگ در نهایت به صلح و واگذاری خلافت به معاویه، نخستین خلیفه اموی انجامید.[۹۱]



بیعت مسلمانان و مخالفت اهل شام



بنا بر نقل منابع شیعه و اهل سنت، پس از شهادت امام علی در سال ۴۰ق. مردم با حسن بن علی(ع) برای خلافت بیعت کردند.[۹۲] به گفته بلاذری (درگذشته ۲۷۹ق)، عبیدالله بن عباس پس از دفن پیکر امام علی(ع)، به میان مردم آمد و خبر شهادت امام را به آنان داد و گفت: او جانشینی شایسته و بردبار به جا گذاشته است. اگر دوست دارید با او بیعت کنید.[۹۳] در کتاب الارشاد آمده است صبح جمعه ۲۱ رمضان حسن بن علی در مسجد، خطبه ای خواند و شایستگی ها و فضائل پدر خویش را برشمرد و بر پیوند خود با پیامبر(ص) تاکید کرد و با اشاره به امتیازات خود، به آیاتی از قرآن درباره موقعیت خاص اهل بیت(ع)، استناد نمود.[۹۴] پس از سخنان او، عبدالله بن عباس برخاست و به مردم گفت: با فرزند پیامبرتان و وصیّ امام تان بیعت کنید. مردم نیز با او بیعت کردند.[۹۵] منابع، تعداد بیعت کنندگان را بیش از چهل هزار نفر شمرده اند.[۹۶] بنابر نقل طبری، قیس بن سعد بن عباده فرمانده سپاه امام علی(ع) نخستین کسی بود که بیعت کرد.[۹۷]



به گفته حسین محمد جعفری در کتاب تشیع در مسیر تاریخ، بسیاری از اصحاب پیامبر(ص) که پس از ساخت کوفه در این شهر ساکن شده یا در دوره خلافت امام علی(ع)، همراه او به کوفه آمده بودند، در بیعت با امام حسن(ع) شرکت کردند یا خلافت او را پذیرفتند.[۹۸] جعفری با تکیه بر قرائنی معتقد است اهالی مکه و مدینه نیز با خلافت حسن بن علی موافق بودند و مردم عراق او را تنها گزینه برای این مقام می دانستند.[۹۹] به گفته جعفری مردم یمن و فارس نیز نسبت به این بیعت، تایید ضمنی داشته یا حداقل، اعتراض و مخالفتی نکرده اند.[۱۰۰]



در برخی منابع آمده است هنگام بیعت، شروطی مطرح شد؛ از جمله در الامامة و السیاسة آمده است حسن بن علی به مردم گفت: آیا بیعت می کنید که فرمانم را اطاعت کنید و با هر کس جنگیدم بجنگید و با هر کس صلح کردم، صلح کنید؟ آنها با شنیدن این سخن به تردید افتادند و نزد حسین بن علی(ع) رفتند تا با او بیعت کنند، ولی او گفت: به خدا پناه می برم که تا حسن زنده است با شما بیعت کنم. آنان بازگشتند و با حسن بن علی بیعت کردند.[۱۰۱] طبری (درگذشته ۳۱۰ق) گفته است قیس بن سعد هنگام بیعت با او شرط کرد که بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر عمل کند و با کسانی که خون مسلمانان را حلال می شمرند، بجنگد؛ ولی امام حسن(ع)، تنها کتاب خدا و سنت پیامبر را پذیرفت و هر شرط دیگری را برگرفته از همین دو شرط دانست.[۱۰۲] عده ای از این گونه گزارش ها چنین نتیجه گرفته اند که امام حسن(ع) فردی صلح طلب و جنگ گریز بوده و سیره و منش او با پدر و برادرش تفاوت داشته است.[۱۰۳]



رسول جعفریان معتقد است که این شرط ها، به این معنا نبود که حسن بن علی از آغاز قصد جنگ نداشته، بلکه هدف اصلی وی، حفظ حوزه اقتدار خود به عنوان پیشوای جامعه برای آزاد بودن در تصمیم گیری بوده است و حتی اقدامات بعدی او نشان می دهد که بر جنگ اصرار داشته است.[۱۰۴] به گفته ابوالفَرَج اصفهانی یکی از نخستین اقدامات حسن بن علی(ع) پس از خلافت، افزایش صد در صدی دستمزد سربازان بود.[۱۰۵]



بخشی از نامه امام حسن(ع) به معاویه




وقتی او (پیامبر) وفات یافت، عرب بر سر جانشینی او به نزاع پرداختند. قریش گفتند: ما عشیره و خویشان اوییم و روا نیست که شما بر سر حکومت او با ما نزاع کنید. عرب این حجت را از قریش پذیرفت... آن گاه ما به قریش همان را گفتیم که قریش به عرب گفته بود، ولى آنها بر خلاف عرب، با ما به انصاف رفتار نکردند... ولى امروز جا دارد که همه، از دست ‏اندازى تو (معاویه) به این منصب در شگفت فرو روند چراکه تو شایسته آن نیستى.. تو فرزند حزبی از احزاب [دشمن اسلام] و فرزند دشمن ترین فرد قریش با رسول خدا هستی.. وقتى على(ع) وفات یافت.. مسلمانان خلافت را به من سپردند... پس، از پافشاری در باطل دست بردار و در بیعت من وارد شو و تو می دانی که من نزد خدا برای این امر سزاوارترم.




ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۶۴.



بخشی از نامه معاویه به امام حسن(ع)




اگر می دانستم که تو در مردم داری، هواداری از امت، سیاست، توانایی در فراهم آوردن مال و برخورد با دشمن از من قوی تر هستی، با تو بیعت می کردم اما من حکومتی طولانی داشته ام، تجربه بیشتری دارم، از تو سیاست مدارترم و از نظر سنی نیز از تو بزرگترم. پس سزاوار است که تو حاکمیت مرا بپذیری.




ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۶۷.



جنگ و صلح با معاویه



مهمترین رویداد سیاسی در زندگی حسن بن علی(ع)، جنگ با معاویه است که به صلح انجامید.[۱۰۶] همزمان با بیعت مردم عراق با حسن بن علی، و تایید ضمنی آن از سوی مردم حجاز و یمن و فارس،[۱۰۷] اهالی شام با معاویه بیعت کردند.[۱۰۸] معاویه در سخنرانی های خود و در نامه نگاری هایی که با امام حسن(ع) داشت، بر تصمیم جدی خود برای به رسمیت نشناختن این بیعت تاکید کرد.[۱۰۹] او که از زمان مرگ عثمان خود را برای خلافت، آماده کرده بود[۱۱۰] با لشکری به سوی عراق حرکت کرد.[۱۱۱] بر اساس برخی گزارش ها، امام حسن(ع) تا حدود پنجاه روز پس از شهادت پدر و بیعت مردم، هیچ اقدامی در زمینه جنگ یا صلح نکرد.[۱۱۲] او وقتی از حرکت سپاه شام باخبر شد، با لشکریانش از کوفه خارج شد و سپاهی به فرماندهی عبیدالله بن عباس به سمت معاویه فرستاد.[۱۱۳]



جنگ میان دو سپاه



پس از برخوردی که میان دو سپاه رخ داد و به شکست شامیان انجامید، معاویه شبانه به عبیدالله پیغام داد که حسن بن علی به من پیشنهاد صلح داده و کار خلافت را به من واگذار خواهد کرد. معاویه به او وعده پرداخت یک میلیون درهم داد و او به معاویه پیوست. پس از آن، قیس بن سعد فرماندهی سپاه امام را بر عهده گرفت. [۱۱۴] بنابر نقل بلاذری (درگذشته ۲۷۹ق) پس از پیوستن عبیدالله به سپاه شام، معاویه با این گمان که سپاه امام حسن(ع) ضعیف شده، دستور داد با تمام توان به آنها حمله کنند، ولی سپاه امام به فرماندهی قیس، شامیان را شکست دادند. معاویه درصدد برآمد قیس را نیز با وعده ای شبیه آنچه به عبیدالله وعده داده بود، از سر راه بردارد، ولی موفق نشد.[۱۱۵]



موقعیت امام حسن(ع) در ساباط



از سویی امام حسن(ع) با لشکریان خود به ساباط رفت. به گفته شیخ مفید امام حسن(ع) برای آنکه یاران خود را بیازماید و فرمان بری آنها را بسنجد، خطبه ای خواند و گفت: «وحدت و همدلی برایتان بهتر از تفرقه و جدایی است...؛ همانا تدبیری که من برای شما می اندیشم برای شما بهتر از تدبیری است که برای خودتان دارید..» پس از سخنان او، مردم با یکدیگر گفتند او قصد دارد با معاویه صلح کند و خلافت را به او واگذارد. عده ای به خیمه او هجوم بردند و وسایل او را غارت کردند و حتی سجاده او را از زیر پایش کشیدند.[۱۱۶] ولی بنابر نقل یعقوبی (درگذشته ۲۹۲ق) علت این حادثه آن بود که معاویه چند نفر را برای گفتگو نزد حسن بن علی فرستاد. آنها وقتی از نزد وی برمی گشتند، با صدای بلند به گونه ای که مردم بشنوند، با یکدیگر می گفتند: خدا توسط پسر رسول خدا، خون مسلمانان را حفظ و فتنه را خاموش کرد؛ او صلح را پذیرفت. سپاهیان امام با شنیدن این سخنان برآشفتند و به خیمه او حمله کردند.[۱۱۷] پس از این ماجرا یاران نزدیک امام حسن(ع) به محافظت از او پرداختند، ولی در تاریکی شب یکی از خوارج[۱۱۸] به او نزدیک شد و گفت: ای حسن مشرک شدی همان گونه که پدرت مشرک شد؛ سپس با خنجری به ران او زد و امام که سوار بر اسب بود بر زمین افتاد.[۱۱۹] حسن بن علی(ع) را بر روی تختی به مدائن بردند و در خانه سعد بن مسعود ثقفی منزل دادند تا درمان شود.[۱۲۰]



جنگ میان معاویه و امام حسن(ع)، در نهایت به امضای قرارداد صلح انجامید. به گفته رسول جعفریان دلایلی از جمله سستی مردم، شرایط زمانه و حفظ شیعیان سبب شد امام مجتبی(ع) صلح را بپذیرد.[۱۲۱] بر اساس این قرارداد خلافت به معاویه واگذار شد.[۱۲۲]



ماجرای صلح با معاویه



مقالهٔ اصلی: صلح امام حسن(ع)



امام حسن(ع) در خطبه ای با حضور معاویه فرمود:




معاویه بن صخر پنداشته است که من او را شایسته خلافت دانسته و خود را سزاوار آن ندیده ام. معاویه دروغ می گوید. به خدا سوگند ما در کتاب خدا و در سخنان رسول خدا سزاوارترین مردم به مردم هستیم، ولی ما اهل بیت از زمانی که رسول خدا از دنیا رفت، همواره بیمناک و ستمدیده بوده ایم. خدا میان ما و آنان که بر ما ستم کردند داوری کند.




طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۸۸.



هم زمان با رویارویی دو سپاه عراق و شام امام حسن(ع) مورد سوء قصد قرار گرفت و مجروح شد و برای مداوا به مدائن رفت.[۱۲۳] در حالی که امام حسن(ع) در مدائن به مداوا مشغول بود، گروهی از سران قبائل کوفه پنهانی به معاویه نامه نوشتند و اعلام فرمانبرداری کردند. آنها معاویه را به آمدن به سوی خود ترغیب کردند و قول دادند حسن بن علی را به وی تسلیم کنند یا به قتل برسانند.[۱۲۴] به گفته شیخ مفید (درگذشته ۴۱۳ق)، امام حسن(ع) وقتی این خبر و همچنین خبر پیوستن عبیدالله بن عباس به معاویه را شنید و از سویی سستی و بی رغبتی یاران خویش را مشاهده کرد، دریافت که تنها با عده ای اندک از شیعیانش، نمی تواند در برابر لشکر انبوه شام مقاومت کند.[۱۲۵] زید بن وهب جهنی نقل کرده است که امام حسن(ع) در مدت مداوای خود در مدائن به او گفت: «به خدا سوگند اگر با معاویه بجنگم، مردم عراق گردن مرا می گیرند و مرا تسلیم او می کنند. به خدا سوگند اگر در حال عزت با معاویه صلح کنم، بهتر است که در اسارت به دست او کشته شوم یا بر من منت گذارد و از کشتنم صرف نظر کند و برای همیشه ننگی بر بنی هاشم باقی بماند.»[۱۲۶]



پیشنهاد صلح از سوی معاویه



بنابر نقل یعقوبی از جمله ترفندهای معاویه برای آنکه جنگ را به صلح بکشاند، این بود که کسانی را بین سپاهیان امام حسن(ع) فرستاد تا شایع کنند که قیس بن سعد نیز به معاویه پیوسته، و از سویی کسانی را به میان سپاهیان قیس فرستاد تا شایع کنند که حسن بن علی، صلح را پذیرفته است.[۱۲۷] او همچنین نامه های کوفیان در اعلام فرمانبرداری از او را برای حسن بن علی(ع) فرستاد و به او پیشنهاد صلح داد و شرط هایی نیز بر عهده خود گذاشت. به گفته شیخ مفید، امام حسن(ع) با وجود آنکه به معاویه اعتماد نداشت و از نیرنگ او آگاه بود، چاره ای جز پذیرش صلح ندید.[۱۲۸] در گزارش بلاذری آمده است معاویه، صفحه ای سفید و مهرشده برای حسن بن علی(ع) فرستاد تا هر شرطی که می خواهد در آن بنویسد.[۱۲۹] امام حسن(ع) که شرایط را چنین دید، برای مردم سخن گفت و از آنان خواست نظرشان را در مورد جنگ یا صلح بگویند. مردم با شعار «البقیة البقیة»(یعنی ما زندگی کردن و زنده ماندن را می خواهیم) درخواست پذیرش صلح کردند.[۱۳۰] و بدین ترتیب امام حسن(ع) صلح را پذیرفت. تاریخ برقراری صلح، ۲۵ ربیع الاول[۱۳۱] و در برخی منابع، ربیع الاخر یا جمادی الاولی[۱۳۲] سال ۴۱ق ثبت شده است.




آیت الله خامنه ای:
هر کشته شدنی شهادت نیست کشته شدن با شرایطی شهادت است که این شرایط در ماجرای صلح امام مجتبی نبود و اگر امام مجتبی در آن روز کشته می شدند شهید نشده بودند امکان نداشت که کسی در آن روز بتواند در آن شرایط حرکت صلح آمیزی انجام بدهد که کشته بشود و اسمش شهادت باشد و انتحار نکرده باشد.




«بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز پانزدهم ماه مبارک رمضان»



مفاد صلح نامه



گزارش ها درباره مفاد صلح نامه گوناگون است.[۱۳۳] از جمله مفادی که در منابع نقل شده، این است که خلافت به معاویه واگذار شود به این شرط که بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) و سیره خلفای نخستین عمل نماید و برای خود جانشین تعیین نکند و همه مردم از جمله شیعیان علی(ع) در امنیت باشند.[۱۳۴] شیخ صدوق گفته است که امام حسن(ع) هنگام واگذاری خلافت به معاویه، به این شرط با او بیعت کرد که او را امیر المؤمنین نخواند.[۱۳۵]



در برخی منابع آمده است امام حسن(ع) شرط کرد خلافت پس از معاویه، به او واگذار شود و افزون بر آن، معاویه پنج میلیون درهم به او بپردازد.[۱۳۶] به گفته جعفری، این دو شرط را نماینده امام حسن(ع) در ماجرای صلح قرار داد ولی امام نپذیرفت و تاکید کرد که تعیین خلیفه پس از معاویه، با شورای مسلمانان باشد و در مورد شرط مالی نیز گفت معاویه حق ندارد چنین تصرفی در بیت المال مسلمانان کند.[۱۳۷] برخی نیز گفته اند شرط مالی را خود معاویه یا نمایندگان وی قرار داده بودند.[۱۳۸]



امام حسن (ع) علی رغم کناره گیری از خلافت، همچنان امام شیعیان به شمار می رفت و حتی شیعیانی که به صلح امام اعتراض داشتند، هرگز امامت او را انکار نکردند و او تا پایان عمر، رئیس و بزرگ خاندان پیامبر بود.[۱۳۹]



واکنش ها و پیامدها



امام حسن(ع):




ای مردم! اگر از مشرق تا مغرب را بگردید، جز من و برادرم کسی را نخواهید یافت که جدش رسول خدا باشد. همانا معاویه در چیزی (خلافت) که حق من است، با من به نزاع برخاست و من برای مصلحت امت و حفظ خون مردم، از آن چشم پوشیدم.




ابن شهرآشوب‏، المناقب، ۱۳۷۹ق،ج۴، ص۳۴.



در گزارش ها آمده است پس از صلح امام حسن، گروهی از شیعیان ابراز تأسف و ناخوشنودی می کردند[۱۴۰] و حتی عده ای امام را سرزنش کردند و او را «مذلّ المؤمنین»(خوار کننده مومنان) خواندند.[۱۴۱] امام در پاسخ پرسش ها و اعتراض ها، بر ضرورت التزام به تصمیم «امام» تاکید کرد و علت صلح خود را همان علت صلح حدیبیه خواند و حکمت این کار را از سنخ حکمت کارهای خضر (ع) در ماجرای همسفر شدن با موسی(ع) دانست.[۱۴۲]



در منابع متعدد تاریخی آمده است که معاویه به مفاد صلح نامه عمل نکرد[۱۴۳] و بسیاری از شیعیان امام علی(ع) از جمله حجر بن عدی[۱۴۴] را به قتل رساند. نقل شده است معاویه پس از صلح وارد کوفه شد و برای مردم خطبه خواند و گفت: هر شرطی که کردم، پس می گیرم و هر وعده ای که دادم زیر پا می گذارم.[۱۴۵] همچنین گفت: من با شما نجنگیدم تا نماز و روزه و حج انجام دهید، بلکه جنگیدم تا بر شما حکمرانی کنم.[۱۴۶]



دوران سکونت در مدینه و مرجعیت دینی



حسن بن علی(ع) پس از صلح با معاویه، علی رغم درخواست عده ای از شیعیانش برای ماندن در کوفه، به مدینه بازگشت[۱۴۷] و تا پایان عمر همان جا ماند و تنها سفرهایی به مکه[۱۴۸] و شام[۱۴۹] داشته است. امام مجتبی(ع) پس از شهادت امام علی(ع) و به وصیت او، متولی اوقاف و صدقات وی بوده است. بنابر نقل کافی این وصیت در ۱۰ جمادی الاولی سال ۳۷ق. نوشته شده است.[۱۵۰]



مرجعیت علمی



گزارش هایی از جلسات مستمر امام حسن(ع) در مدینه برای آموزش و هدایت مردم وجود دارد، از جمله ابن سعد (درگذشته ۲۳۰ق) و بلاذری (درگذشته ۲۷۹ق) و ابن عساکر (درگذشته ۵۷۱ق) نقل کرده اند که حسن بن علی نماز صبح را در مسجد النبی می خواند و تا طلوع آفتاب به عبادت می پرداخت و سپس بزرگان و حاضران در مسجد نزد او می نشستند و به بحث و گفتگو می پرداختند. او بعد از ظهر نیز همین برنامه را داشته است.[۱۵۱] در کتاب الفصول المهمة نیز آمده است حسن بن علی در مسجد پیامبر می نشست و مردم بر گرد او حلقه می زدند و او به پرسش های آنان پاسخ می گفت.[۱۵۲]در عین حال به گفته مهدی پیشوایی، حسن بن علی(ع) در این دوره با نوعی انزوای ناخواسته و همچنین بی اقبالی مردم روبه رو بوده است که در به انحراف رفتن اخلاقی جامعه آن روز نقش داشت.[۱۵۳] علامه تهرانی معتقد است که دوران امامت امام مجتبی(َع) و امام حسین(ع) چون از سخت ترین و تاریک ترین دوره ها به واسطه حکومت بنی امیه بوده و با توجه به طول مدت حیات این دو و نیز مدت امامت و ولایتشان باید به طور طبیعی هزاران حدیث، خطبه و موعظه در تفسیر قرآن در دست باشد ولی خطبه ها و مواعظ و کلمات آنان در نهایت اختصار و قِلّت است. [۱۵۴]



جایگاه اجتماعی



از اخبار تاریخی برمی آید که امام حسن(ع) دارای جایگاه اجتماعی خاص بوده است. بنابر گزارش ابن سعد (درگذشته ۲۳۰ق) وقتی مردم در مراسم حج، حسن بن علی را می دیدند، برای تبرک جستن به سوی او هجوم می بردند تا جایی که حسین بن علی(ع) به کمک چند نفر دیگر، جمعیت را از او دور می کردند.[۱۵۵] همچنین نقل شده که ابن عباس با وجود آنکه از بزرگان اصحاب بود[۱۵۶] و از نظر سن نیز بزرگتر از امام حسن(ع) بود، هنگام سوار شدن امام حسن(ع) بر اسب، رکاب را برای او می گرفت.[۱۵۷]



دخالت نکردن در امور سیاسی و عدم همکاری با معاویه



گفته اند پس از خروج امام حسن(ع) از کوفه، گروهی از خوارج در نخیله جمع شدند تا به جنگ معاویه بروند. معاویه نامه ای به حسن بن علی نوشت و از او خواست برگردد و با آنها بجنگد. امام نپذیرفت و در پاسخ او نوشت: اگر می خواستم با کسی از اهل قبله بجنگم، با تو می جنگیدم.[۱۵۸]



در برخی روایات آمده است که امام مجتبی(ع) با وجود همراهی نکردن با معاویه و اعتراض به اقدامات او، هدایای او را می پذیرفت.[۱۵۹] مبلغی که معاویه در کنار هدایای دیگر برای او می فرستاد را سالانه یک میلیون درهم[۱۶۰] یا صد هزار دینار[۱۶۱] گفته اند. از برخی نقل ها برمی آید که وی گاه قرض های خود را می پرداخت و بقیه را میان خویشان و زیردستان خود تقسیم می کرد[۱۶۲] و گاه همه آن هدایا را به دیگران می بخشید.[۱۶۳] اخباری نیز وجود دارد که حسن بن علی(ع) در مواردی هدایای معاویه را نمی پذیرفته است.[۱۶۴] این گونه اخبار، واکنش ها و تردیدهایی را در پی داشته[۱۶۵] و از جمله در بُعد کلامی بحث هایی پیرامون آن مطرح شده است. برای نمونه سید مرتضی دریافت مال و صله از معاویه را برای امام حسن(ع) جایز و بلکه واجب شمرده و آن را از این باب دانسته که باید اموال حاکمی که به زور بر امت حکمفرما شده، گرفته شود.[۱۶۶]



برخورد امویان



گزارش هایی از برخورد نامناسب امویان با امام حسن(ع) وجود دارد.[۱۶۷] همچنین در کتاب احتجاج، مناظراتی میان امام حسن(ع) و معاویه و اطرافیانش نقل شده است. او در این مناظرات از جایگاه اهل بیت دفاع کرده و از ماهیت و جایگاه دشمنان خود پرده برداشته است.[۱۶۸] از جمله بنا بر گزارشی که در الاحتجاج نقل شده است، در مجلسی که حامیان حکومت معاویه مانند عمرو بن عثمان، عمرو بن عاص، عتبة بن ابی سفیان، ولید بن عقبه و مغیرة بن شعبة در حضور معاویه بودند امام مجتبی(ع) با استناد به آیات قرآن و روایات و گزارش های تاریخی آنان را محکوم کرد و حق و جایگاه امام علی(ع) و اهل بیت را چنان تبیین کرد که پیشگویی معاویه پیش از برگزاری مجلس مناظره (مبنی بر روسیاهی و رسوایی و محکومیت مطالبه کننده گان مناظره) تحقق پیدا کرد.[۱۶۹]



شهادت و ماجرای تشییع





امام حسن(ع) در بستر شهادت، نسخه «حدیقة السعداء» در قرن ۱۶ میلادی



در بسیاری از منابع شیعه و اهل سنت آمده است که امام حسن(ع) با خوراندن زهر به شهادت رسید.[۱۷۰] طبق برخی گزارش ها، او را چند بار مسموم کرده بودند، اما از مرگ نجات یافته بود.[۱۷۱] در مورد مسمومیت آخر که به شهادت وی انجامید، شیخ مفید گفته است معاویه وقتی تصمیم گرفت برای ولایتعهدی پسرش یزید بیعت بگیرد، صد هزار درهم برای جعده دختر اشعث بن قیس (همسر امام حسن(ع)) فرستاد و به او وعده داد که در قبال مسموم کردن شوهرش، او را به ازدواج یزید درخواهد آورد.[۱۷۲] نام جعده به عنوان قاتل حسن بن علی(ع) در منابع اهل سنت نیز آمده است.[۱۷۳] مادلونگ، شیعه پژوه آلمانی معتقد است مسئله جانشینی معاویه و تلاش او برای ولایتعهدی یزید، روایات مسموم شدن امام حسن به تحریک معاویه و به دست جعده را تأیید می کند.[۱۷۴] گزارش های دیگری، هند یکی از همسران امام حسن(ع)[۱۷۵] یا یکی از خادمان او[۱۷۶] را عامل مسموم کردن او دانسته اند. گفته اند حسن بن علی(ع) سه[۱۷۷] یا ۴۰ روز[۱۷۸] یا دو ماه[۱۷۹] پس از مسموم شدن به شهادت رسید.



نقل شده است پس از شهادت امام مجتبی(ع)، شهر مدینه یکپارچه شیون و گریه شد.[۱۸۰] نیز گفته اند هنگام خاکسپاری، قبرستان بقیع پر از جمعیت شد و تا هفت روز بازارها تعطیل بود.[۱۸۱] از برخی منابع اهل سنت نقل شده است که نخستین خواری برای عرب، درگذشت حسن بن علی(ع) بود.[۱۸۲]



جلوگیری از دفن شدن کنار پیامبر



مقالهٔ اصلی: تشییع امام حسن(ع)



امام حسن(ع) وصیت کرد تا در کنار پیامبر اسلام دفن شود و خود را سزاوارتر از دیگران بر این امر می دانست. وی اذعان داشت اگر مخالفتی بر این موضوع قرار گرفت راضی نیست خونی، حتی به اندازه ای که در حجامت ریخته می شود، از کسی ریخته شود.[۱۸۳] امام حسن(ع) وصیت کرد در صورت مخالفت با دفن در کنار پیامبر، وی را در قبرستان بقیع کنار مادربزرگش فاطمه بنت اسد دفن کنند.[۱۸۴]



مروان بن حکم داماد خلیفه سوم فردی بود که بنی امیه را جمع کرد تا از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر جلوگیری کند.[۱۸۵] منابع شیعه[۱۸۶] و اهل سنت[۱۸۷] استدلال مروان را چنین نقل کرده اند که نمی پذیریم عثمان در انتهای بقیع[۱۸۸] دفن باشد و حسن بن علی کنار پیامبر دفن گردد.





نمایی از قبور ائمه بقیع



عایشه همسر پیامبر نیز از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر جلوگیری کرد.[۱۸۹] ابوالفَرَج اصفهانی (درگذشته ۳۵۶ق) عالم و مورخ اهل سنت نقل کرده که عایشه در حالی که سوار بر قاطر بود، مروان، بنی امیه و دیگران را به یاری طلبید تا از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر جلوگیری کند.[۱۹۰] استدلال عایشه را چنین نقل کرده اند که «خانه، خانه من است و اجازه نمی دهم کسی در آن دفن شود».[۱۹۱]



در گزارش ابن شهرآشوب آمده است بنی امیه، به سمت جنازه امام مجتبی(ع) تیر پرتاب کردند. طبق این نقل، ۷۰ تیر از جنازه حسن بن علی(ع) بیرون کشیدند.[۱۹۲]



تاریخ شهادت



منابع تاریخی، سال شهادت امام حسن(ع) را به اختلاف، ۴۹ یا ۵۰ یا ۵۱ق ذکر کرده اند.[۱۹۳] نقل های دیگری نیز وجود دارد.[۱۹۴] برخی پژوهشگران با استناد به قراینی، سال ۵۰ق را درست دانسته اند.[۱۹۵]



وصال شیرازی



در تاب رفت و طشت طلب کرد و ناله کرد



و آن طشت را ز خون جگر دشت لاله کرد



خونی که خورد در همه عمر، از گلو بریخت



خود را تهی زخون دل چند ساله کرد[۱۹۶]



در مورد ماه وقوع آن، منابع شیعه، ماه صفر[۱۹۷] و اکثر منابع اهل سنت، ماه ربیع الاول[۱۹۸] را گزارش داده اند.[۱۹۹] روز شهادت نیز در منابع شیعی متفاوت نقل شده است: بسیاری همچون شیخ مفید[۲۰۰] و شیخ طوسی[۲۰۱] (درگذشته ۴۶۰ق) و طبرسی[۲۰۲] (درگذشته ۵۴۸ق) و ابن شهرآشوب[۲۰۳] (درگذشته ۵۸۸ق)، روز ۲۸ صفر را ذکر کرده اند. در مقابل، شهید اول (درگذشته ۷۸۶ق) روز ۷ صفر[۲۰۴] و کلینی[۲۰۵] روز آخر صفر را ذکر کرده است. «یدالله مقدسی» با تحقیق در مورد سند اقوال مختلف، قول ۲۸ صفر را معتبر دانسته است.[۲۰۶]



در ایران روز ۲۸ صفر به عنوان رحلت پیامبر(ص) و شهادت امام مجتبی(ع) تعطیل رسمی است و مردم به عزاداری می پردازند، ولی در برخی از کشورها از جمله عراق، روز ۷ صفر برای امام حسن(ع) عزاداری می شود.[۲۰۷] در حوزه علمیه نجف از زمان های دور، ۷ صفر را روز شهادت می دانسته اند و در حوزه علمیه قم نیز از زمان شیخ عبدالکریم حائری، این روز برای اقامه عزا تعطیل بوده است.[۲۰۸]



با توجه به اختلاف در تاریخ شهادت حسن بن علی(ع)، سن او را در هنگام شهادت ۴۶[۲۰۹] یا ۴۷[۲۱۰] یا ۴۸[۲۱۱] سال دانسته اند.



فضائل و ویژگی ها



به گفته یعقوبی (درگذشته ۲۹۲ق)، حسن بن علی(ع) از نظر ظاهری و رفتاری، شبیه ترین فرد به رسول خدا(ص) بود.[۲۱۲] او قامتی متوسط و محاسنی انبوه داشت[۲۱۳] و به رنگ سیاه خضاب می کرد.[۲۱۴] فضایل فردی و اجتماعی او در منابع اسلامی گزارش شده است:



فضایل فردی



در زمینه خصوصیت های فردی حسن بن علی روایت هایی در منابع آمده است:



پیامبر(ص) او را بسیار دوست داشت



روایات فراوانی از محبت رسول خدا(ص) به نوه خود حسن بن علی(ع) وجود دارد. نقل شده که پیامبر(ص) در حالی که حسن(ع) را بر دوش خود حمل می کرد، می گفت: خدایا من او را دوست دارم، پس تو نیز او را دوست بدار.[۲۱۵] گاه که پیامبر(ص)در نماز جماعت به سجده می رفت، او بر پشت ایشان سوار می شد و پیامبر سر از سجده برنمی داشت تا او پایین آید و وقتی اصحاب از علت طولانی شدن سجده می پرسیدند، می گفت می خواستم به دلخواه خود پایین آید.[۲۱۶]



در فرائد السمطین آمده است که پیامبر(ص) درباره او فرمود: او سرور جوانان بهشت و حجت خدا بر امت است... هر که از او پیروی کند از من است و هر که از او سرپیچی کند، از من نیست.[۲۱۷]



چند آیه از قرآن درباره اوست



حسن بن علی(ع) جزو اهل بیت پیامبر(ص) است که به گفته مفسران، آیاتی از قرآن درباره آنان نازل شده است، از جمله آیه اطعام که بنابر روایات شیعه و اهل سنت، درباره اهل بیت نازل شده و یکی از فضایل آنان به شمار می آید.[۲۱۸] همچنین بسیاری از مفسران با استناد به روایاتی گفته اند که شأن نزول آیه مودت، اهل بیت پیامبر(ص) هستند.[۲۱۹] این آیه، مزد رسالت پیامبر را مودت اهل بیت دانسته است. در آیه مباهله نیز که در ماجرای مباهله پیامبر با مسیحیان نجران نازل شد، امام حسن(ع) و برادرش، مصداق واژه «اَبناءنا» معرفی شده اند.[۲۲۰]



همچنین آیه تطهیر در مورد اصحاب کسا نازل شده که امام مجتبی(ع) یکی از آنان بوده است. به این آیه برای اثبات عصمت امامان استدلال شده است.[۲۲۱]



عبادت وارتباط با خدا



امام هنگام وضو و آماده شدن برای نماز تمام پاهایش لرزیده و رنگش زرد می شد.[۲۲۲]ابوخیثمه گوید: امام حسن وقتی به نماز می ایستاد بهترین لباس هایش را می پوشید سؤال شد چرا بهترین لباس هایت را می پوشی؟ فرمود:خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و من دوست دارم که بهترین لباسم را را بپوشم و خودم را برای پرودرگارم بیارایم.[۲۲۳] از امام سجاد(ع) روایت شده است که امام حسن در هیچ حالی دیده نشد مگر اینکه خدای سبحان را یاد می کرد.[۲۲۴]



چندین بار پیاده به حج رفت



امام مجتبی(ع) بارها پیاده به حج رفت و از او نقل شده است که می گفت از پروردگارم شرم دارم که او را ملاقات کنم ولی به سوی خانه او گام برنداشته باشم.[۲۲۵] گفته اند او ۱۵[۲۲۶] یا ۲۰[۲۲۷] یا ۲۵[۲۲۸] بار پیاده به حج رفت، در حالی که بهترین شتران به دنبال او در حرکت بودند.[۲۲۹]



فضایل اجتماعی



در منابع به خصوصیت های اجتماعی او نیز پرداخته شده است:



بردباری او را ستوده اند



در منابع اسلامی گزارش هایی درباره بردباری او آمده و او را «حَلیم» خوانده اند.[۲۳۰] در برخی منابع اهل سنت آمده است مروان بن حکم که با او دشمنی می ورزید و مانع از دفن او کنار پیامبر شد، در تشییع جنازه اش شرکت کرد و زیر تابوت را گرفت. وقتی به او اعتراض شد که تو حسن بن علی را در زمان حیاتش می آزردی، گفت من کسی را می آزردم که بردباری اش همسنگ کوه ها بود.[۲۳۱]



نقل شده است که مردی شامی امام حسن(ع) را دید و به او ناسزا گفت. امام مجتبی(ع) پس از آنکه آن مرد ساکت شد، به او سلام کرد و با لبخند گفت: گویا در این شهر، غریب هستی. سپس به او گفت هر نیازی که داشته باشی ما برآورده می کنیم. آن مرد گریست و گفت خدا بهتر می داند رسالتش را کجا قرار دهد.[۲۳۲] در صلوات منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی نیز که ویژگی های امام مهدی(ع) را برشمرده او را بهره مند از حلم امام حسن(ع) دانسته است.[نیازمند منبع]



امام حسن(ع)




إِنْ أَحْسَنَ الْحَسَنِ الْخُلُقُ الْحَسَنُ
«زيباترين زيبايى ها داشتن اخلاق زيباست.»




شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱ ص۲۹.



به بخشندگی در راه خدا و کمک به مردم شهرت داشت



منابع اسلامی، امام دوم شیعیان را فردی بخشنده و گشاده دست معرفی کرده و او را «کریم» و «سخیّ» و «جواد» خوانده اند.[۲۳۳] نقل شده است که او، دو بار کل دارایی اش را در راه خدا بخشید و سه بار نیز اموالش را دو قسمت کرد: نیمی برای خود و نیمی برای نیازمندان.[۲۳۴] در مناقب ابن شهرآشوب آمده است در سفر امام حسن(ع) به شام، معاویه بارنامه ای شامل اموالی فراوان به او تقدیم کرد. وقتی از نزد معاویه بیرون آمد، خدمتکاری کفش او را تعمیر کرد. امام آن بارنامه را به او بخشید.[۲۳۵] نیز گفته اند روزی امام حسن(ع) شنید مردی دعا می کند که خدا به او ده هزار درهم بدهد. پس به خانه رفت و آن مبلغ را برای او فرستاد.[۲۳۶] گفته اند به خاطر همین بخشندگی فراوان، او را «کریم اهل بیت» لقب داده اند[۲۳۷] ولی چنین تعبیری در روایات وجود ندارد.



همچنین گزارش هایی از کمک کردن او به مردم وجود دارد، حتی نقل شده است که اعتکاف و طواف را نیمه کاره رها می کرد تا نیاز دیگران را برآورده کند و دلیل این کار را حدیثی از پیامبر(ص) برمی شمرد که هر کس حاجتی از برادر مؤمنش برآورده کند، مانند کسی است که سالیان دراز به عبادت مشغول بوده است.[۲۳۸]



درباره عبادت امام حسن:




هنگامی که وضو می گرفت، مفاصل او به لرزه می افتاد و رنگ چهره اش زرد می شد ... و چون به ورودی مسجد می رسید، می گفت: ای نیکوکار! خطاکار به درگاه تو آمده، پس بدی هایم را در مقابل خوبی هایت نادیده بگیر.




ابن شهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۱۴.



با زیردستان با فروتنی برخورد می کرد



گفته اند روزی گذرش به تهیدستانی افتاد که تکه های نان می خوردند. وقتی او را دیدند دعوتش کردند تا با آنان همسفره شود. او از اسب پیاده شد و همراه آنان نان خورد و همگی سیر شدند. سپس آنان را به میهمانی خود دعوت کرد و به آنان غذا و لباس بخشید.[۲۳۹] نیز روایت شده است خدمتکارش خطایی کرد که سزاوار مجازات بود. آن خدمتکار به امام حسن(ع) گفت: «و العافین عن الناس» حسن بن علی(ع) گفت: از تو گذشتم. خدمتکار ادامه داد: «و الله یحب المحسنین» امام مجتبی(ع) فرمود: تو در راه خدا آزاد هستی و دو برابر دستمزدی که به تو می دادم، به تو می بخشم.[۲۴۰]



میراث معنوی





مجموعه سخنان حسن بن علی(ع) در کتاب مسند الامام المجتبی گردآوری شده است.



مجموع روایات نقل شده از او در زمینه های گوناگون را نزدیک به ۲۵۰ حدیث برشمرده اند.[۲۴۱] بخشی از این روایات، مربوط به خود امام حسن(ع) است و بخشی را وی از رسول خدا(ص) و امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) روایت کرده است.[۲۴۲]



در کتاب مسند الامام المجتبی(ع) سخنان و نامه های نقل شده از حسن بن علی گردآوری شده است. این سخنان در قالب خطبه، موعظه، گفتگو، دعا، مناظره و مسائل اعتقادی و فقهی، همراه با سند ذکر شده است.[۲۴۳] در کتاب بلاغة الامام الحسن نیز این روایات همراه با اشعار منسوب به امام مجتبی(ع) گردآوری شده است.



احمدی میانجی در کتاب مکاتیب الائمة، ۱۵ نامه از حسن بن علی(ع) برشمرده که از این تعداد، ۶ نامه به معاویه، ۳ نامه به زیاد بن ابیه، یک نامه به اهل کوفه و یک نامه برای حسن بصری است.[۲۴۴] میانجی همچنین ۷ وصیت از امام حسن(ع) به امام حسین(ع)، محمد حنفیه، قاسم بن حسن و جنادة بن ابی امیه جمع آوری کرده است.[۲۴۵]



عزیزالله عطاردی نام ۱۳۸ نفر از کسانی که از امام مجتبی(ع) روایت کرده اند، جمع آوری کرده است.[۲۴۶] شیخ طوسی نیز ۴۱ نفر را به عنوان اصحاب او نام برده است.[۲۴۷]



از سخنان اوست



• كسى كه عقل نداشته باشد ادب ندارد. جوانمردى ندارد كسى كه همت نداشته باشد. حياء نيست براى كسى كه دين ندارد. اصل عقل معاشرت نيكو با مردم است بوسيله عقل انسان به تمام هر دو جهان مي رسد و هر كه عقل نداشته باشد از تمام هر دو جهان محروم است.[۲۴۸]
• با کسی برادری مکن مگر آنکه بدانی از کجا می آید و به کجا می رود.[۲۴۹]



• هر کس پیش از سلام کردن سخن گفت، پاسخش را ندهید.[۲۵۰]



• با مردم چنان رفتار کن که دوست داری با تو رفتار کنند.[۲۵۱]



• در پاسخ مردی که از فاصله میان حق و باطل پرسید، فرمود: چهار انگشت: آنچه با چشمانت دیدی حق است و چه بسا با گوش هایت باطل های بسیاری بشنوی.[۲۵۲]



در فرهنگ و هنر



جایگاه امام دوم شیعیان در عرصه های فرهنگی از جمله مراسم های آیینی و آثار هنری گرامی داشته می شود:



سفره امام حسن(ع)



یکی از آیین های مذهبی در ایران، سفره امام حسن(ع) است که در آن، برای گرفتن حاجت، نذری داده می شود. پیشینه این سفره را قبل از عصر صفویه دانسته اند. رنگ اشیای موجود در این سفره، باید سبز باشد و در کنار آن، روضه امام حسن(ع) خوانده می شود. در این سفره که بیشتر در میان بانوان رواج دارد، گذشته از خوراکی های ساده و متنوع، معمولا قرآن و شمع و جانماز و تسبیح نیز گذاشته می شود.[۲۵۳]



کنگره سبط النبی



کنگره بین المللی سبط النبی در تیر ۱۳۹۳ش از سوی مجمع جهانی اهل بیت و چند سازمان دیگر در تهران برگزار شد. در این کنگره از حدود ۱۳۰ مقاله دریافتی، ۷۰ مقاله جهت چاپ، برگزیده شد.[۲۵۴]



سریال تنهاترین سردار



سریال تنهاترین سردار که در سال ۱۳۷۵ش. از شبکه یک پخش شد، زندگی امام حسن (ع) و ماجرای صلح با معاویه و شرایط جامعه اسلامی و شیعیان در دوره حیات و اندکی پس از شهادت وی را به تصویر کشیده است.[۲۵۵]





مقالات کنگره سبط النبی در سه جلد به چاپ رسیده است.



کتابشناسی



مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب های درباره امام حسن(ع)



درباره امام حسن(ع) کتاب ها و مقالات بسیاری منتشر شده است. در مقالاتی که با موضوع «کتاب شناسی امام مجتبی(ع)» نگاشته شده اند، حدود ۱۳۰ کتاب چاپی و خطی به زبان های فارسی، عربی، ترکی و اردو نام برده شده است. [۲۵۶]



برخی از مهم ترین این آثار عبارت اند از:





همچنین مجموعه مقالات برگزیده در «کنگره سبط النبی» در سه جلد به چاپ رسیده است.





جستار وابسته





یادداشت



1.



1. تاریخ واگذاری خلافت به معاویه را ۲۵ ربیع الاول(مسعودی، مروج‏ الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۶.) یا ربیع الاخر یا جمادی الاولی(ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۵.) سال ۴۱ق ثبت کرده اند.



پانویس



1.





1. صلح امام حسن (ع): پرشکوه ترین نرمش قهرمانانه تاریخ پاتوق کتاب فردا.



منابع





پیوند به بیرون







امام علی



امام پیشین



امام علی



امام دوم شیعیان دوازده امامی



۴۰-۵۰ هجری قمری



امام حسین



امام پسین





امام حسین







امام حسن مجتبی علیه السلام



نسب | محمد بن عبدالله (پدربزرگ مادری) • علی بن ابی طالب (پدر) • فاطمه بنت محمد (مادر)
القاب | کریم اهل بیت • مجتبی • حسنین(ع) • کنیه ها و لقب ها
همسران | ام اسحاق • جعده دختر اشعث • ام بشیر • خوله دختر منظور فرازی • همسران امام حسن(ع)
فرزندان | فاطمه • قاسم بن حسن(ع) • عبدالله بن حسن • ابوبکر بن حسن • حسن مثنی • عمر بن حسن بن علی • زید بن حسن
برادران و خواهران | امام حسین(ع) • حضرت زینب(ع) • ام کلثوم • محمد حنفیه • حضرت عباس(ع)
نوادگان مشهور | عبدالله محض • سیده نفیسه • قتیل باخمرا • نفس زکیه • عبدالله بن محمد اشتر علوی • عبدالعظیم حسنی
فضائل | آیه تطهیر • آیه مباهله • آیه مودت • سوره انسان • حدیث کساء • آیه اطعام • الحسن و الحسین امامان قاما او قعدا • سیدا شباب اهل الجنة
اصحاب | عمرو بن حمق خزاعی • حجر بن عدی • رشید هجری • عدی بن حاتم • عبدالله بن عباس • سعد بن مسعود ثقفی • قیس بن سعد • عبیدالله بن عباس • اصحاب امام حسن مجتبی ← ادامه
کتابشناسی | صلح الحسن • الحیاة السیاسیة للامام الحسن • بلاغة الامام الحسن
مرتبط | صلح امام حسن • مباهله • اصحاب کساء • پنج تن • اهل بیت(ع) • ائمه بقیع • چهارده معصوم • امامان شیعه • تنهاترین سردار (مجموعه تلویزیونی) • ادریسیان • حَسَنیون مراکش • تشییع امام حسن(ع)
یاران امام حسن







امامت



امامان | امام علی(ع) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • امام صادق(ع) • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام عسکری(ع) • امام مهدی(عج)
آیات | آیه ولایت • آیه ابتلای ابراهیم • آیه اولی الامر • آیه اکمال • آیه تبلیغ • آیه صادقین • آیه نصر • آیه ۲۰ سوره توبه • آیه ۵۶ سوره مائده • آیه ۱۲۴ سوره انعام
روایات | حدیث ثقلین • خطبه غدیر • حدیث وصایت • حدیث منزلت • حدیث یوم الدار • حدیث من مات • حدیث سلسلةالذهب • زیارت جامعه • زیارت غدیریه • حدیث خلافت • حدیث سفینه • حدیث دوازده خلیفه • حدیث لوح • حدیث جابر • حدیث ولایت • حدیث شجره • حدیث خاصف النعل
حوادث | واقعه غدیر • واقعه سقیفه بنی ساعده • صحیفه ملعونه
کتاب ها | الغدیر • عبقات الانوار • المراجعات • النص و الاجتهاد • احقاق الحق • شب های پیشاور • اثبات الهداة • منهاج الکرامة • الهدایة الکبری • الخرائج و الجرائح • الافصاح فی الامامة • دلائل الامامه • الصراط المستقیم • امام شناسی • المسترشد فی الامامة • موسوعة الامامة فی نصوص اهل السنة
باورها | ضرورت امامت • امامت تنصیصی • عصمت امامان • ولایت • ولایت امام علی(ع) • علم غیب • علم لدنی • افضلیت امام • غیبت • امامت ائمه اثنی عشر • اهل بیت • برتری اهل بیت(ع) • خلافت • خلیفةالله • مفترض الطاعة • عصمت اکتسابی • ولایت تشریعی • ولایت تکوینی • کرامت• علم امام • علم شأنی • امامت انتخابی • امامت در کودکی
ودایع | ودایع امامت • الواح موسی • تابوت عهد • مصحف فاطمه(س) • انگشتر سلیمان • کتاب علی(ع) • جفر • عصای موسی • پیراهن یوسف • ذوالفقار
مرتبط | باب الامام • نص بر امام • خلیفه بلافصل • صاحب سر • تولی • تبری • حب و بغض • غلو • تفویض غالیانه • مهدویت • رجعت • ترک اولی • اولوا الامر • سازمان وکالت • سازمان وکالت (کتاب) • تحدیث • ولایت فقیه • بسط تجربه نبوی • نظریه علمای ابرار • استغفار معصومان • غصب خلافت • دهه امامت و ولایت
خداشناسی / نبوت / معاد







درگاه شیعه



عقاید | | اصول | توحید • نبوت • معاد • عدل • امامت
---|---
فروع | نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد • امر به معروف • نهی از منکر • تولی • تبری



امامان شیعه | امام علی(ع) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • امام صادق(ع) • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام عسکری(ع) • امام مهدی(عج)
یاران ائمه | یاران امام علی • یاران امام حسن • یاران امام حسین • یاران امام سجاد • یاران امام باقر • یاران امام صادق • یاران امام کاظم • یاران امام رضا • یاران امام جواد • یاران امام هادی • یاران امام عسکری • یاران امام مهدی
مسائل برجسته | جانشینی پیامبر • چهارده معصوم • اهل بیت • مهدویت • غیبت • غیبت صغری • غیبت کبرا • انتظار • ظهور • رجعت • نیابت خاصه • نواب اربعه • نیابت عامه • بداء • شفاعت • توسل • تقیه • مرجعیت • منابع اخلاقی: قرآن • نامه امام علی به امام حسن • نهج البلاغه • صحیفه سجادیه • سایر کتابها
صحابه | | مردان | سلمان فارسی • مقداد بن اسود • ابوذر غفاری • عمار یاسر • مالک اشتر • محمد بن ابی بکر • عقیل • عثمان بن حنیف • ابو ایوب انصاری • جابر بن عبدالله انصاری • ابن عباس • عبدالله بن جعفر • خزیمه بن ثابت
---|---
زنان | فاطمه(س) • زینب • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن



علما | ادیبان • اصولیان • شاعران • رجالیان • فقها • فیلسوفان • کتابشناسان • مفسران
رویدادها | مباهله • واقعه غدیر • سقیفه بنی ساعده • ماجرای فدک • حمله به خانه فاطمه • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • واقعه کربلا
کتاب ها | قرآن • نهج البلاغه • صحیفه سجادیه • الاستبصار • الکافی • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه) • مصحف فاطمه (س) • مصحف امام علی (ع) • اسرار آل محمد • وسائل الشیعه • بحار الانوار • الغدیر • مفاتیح الجنان • مجمع البیان • تفسیر المیزان • کتاب های شیعه
زیارتگاه ها | مکه مکرمه و مسجد الحرام • مدینه منوره و مسجد النبی و بقیع • بیت المقدس و مسجد الاقصی • نجف اشرف و حرم امام علی و مسجد کوفه • کربلای معلی و حرم امام حسین و حرم حضرت عباس (ع) • کاظمین و حرم کاظمین • سامرا و حرم عسکریین • مشهد و حرم امام رضا • دمشق و حرم حضرت زینب (س) و حرم حضرت رقیه(س) • قم و حرم فاطمه معصومه • شیراز و شاه چراغ • ری و شاه عبدالعظیم • مصر و مقام حضرت زینب (س)
اعیاد مذهبی | عید فطر • عید قربان (عید اضحی) • عید غدیر • عید مبعث • میلاد پیامبر • میلاد امامان • نیمه شعبان
سوگواری ها | محرّم (سوگواری محرم، تاسوعا، عاشورا، اربعین) • شهادت امامان • ایام فاطمیه
فرق تشیع | دوازده امامی(اثنی عشری) • کیسانیه • زیدیه • اسماعیلیه
منابع اجتهاد | قرآن • حدیث • عقل • اجماع
خاندان ها | سادات • هزاره • قزلباش • آل آقا • آل ابی اراکه • آل ابی الجعد • آل ابی الجهم • آل ابی جامع • آل ابی رافع • آل ابی ساره • آل ابی سبره • آل ابی شعبه • آل ابی صفیه • آل اعین • آل بریدی • آل حرفوش • آل حسنویه • آل حیان تغلبی • آل خاتون • آل خاقانی • آل خرسان • آل خمیس • آل یقطین • ابن ابی سمال • ابن ثوابه • ابن فرات • ابن نما • اشعریون • بحرالعلوم • بلاغی • خاتون آبادی • خوانساری
سلسله های شیعی | علویان طبرستان • آل بویه • ادریسیان • فاطمیان • حمدانیان • سربداران • مرعشیان • آل کیا • صفویان
امامان شیعه(ع) • شیعه







خلفای مسلمانان



خلفای نخستین
(۱۱-۴۰) | | خلفای سه گانه | ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان
---|---
امامان شیعه | امام علی علیه السلام • امام حسن مجتبی علیه السلام




خلفای اموی
(۴۰-۱۳۲) | | شاخه سفیانی | معاویة بن ابی سفیان • یزید بن معاویه • معاویة بن یزید
---|---
شاخه مروانی | مروان بن حکم • عبدالملک بن مروان • ولید بن عبدالملک • سلیمان بن عبدالملک • عمر بن عبدالعزیز • یزید بن عبدالملک • هشام بن عبدالملک • ولید بن یزید • یزید بن ولید • ابراهیم بن الولید • مروان بن محمد



خلفای عباسی
(۱۳۲-۶۵۶) | | در کوفه | سفاح
---|---
استقرار در بغداد | منصور • مهدی • هادی • هارون • امین • مأمون عباسی • ابراهیم بن مهدی
انتقال به سامرا | معتصم • واثق • متوکل • منتصر • مستعین • معتز عباسی • مهتدی
بازگشت به بغداد | معتمد • معتضد • مکتفی • مقتدر • عبدالله بن معتز • مقتدر • قاهر • راضی • متقی • مستکفی
زیر فرمانروایی آل بویه | مطیع • طائع • قادر • قائم
زیر فرمانروایی سلجوقیان | مقتدی • مستظهر • مسترشد • راشد • مقتفی • مستنجد • مستضی
سلاطین عباسی عراق | ناصر • ظاهر • مستنصر • مستعصم



مفاهیم | خلافت • غصب خلافت
نام های درون کروشه خلفایی کوتاه مدت هستند که تنها در شهر بغداد به رسمیت شناخته شدند.







اصحاب امام حسن مجتبی علیه السلام



از اصحاب پیامبر (ص) | عمرو بن حمق خزاعی (۵۰ق) • جاریة بن قدامه (۵۰ق) • حجر بن عدی (۵۳ق) • عبیدالله بن عباس (۵۸ق) • قیس بن سعد بن عباده (۶۰ق) • ابوبرزه اسلمی (۶۴ق) • سلیمان بن صرد خزاعی (۶۵ق) • عدی بن حاتم طائی (۶۷ق) • زید بن ارقم (۶۸ق) • عبدالله بن عباس (۶۸ق) • جابر بن عبدالله انصاری (۷۸ق) • عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (۸۰ق) • ابورافع • عامر بن واثلة • حذيفة بن اسید غفاری
از اصحاب امام علی (ع) | مسلم بن عقیل (۶۰ق) • میثم تمار (۶۰ق) • حبیب بن مظاهر (۶۱ق) • سعد بن حارث خزاعی (۶۱ق) • قاسط بن زهیر تغلبی (۶۱ق) • مقسط بن زهیر تغلبی (۶۱ق) • کردوس بن زهیر تغلبی (۶۱ق) • شبیب بن عبدالله نهشلی (۶۱ق) • مسیب بن نجبه (۶۵ق) • عبدالله بن وال تیمی (۶۵ق) • حارث بن عبدالله همدانی (۶۵ق) • رفاعة بن شداد بجلی (۶۶ق) • احنف بن قیس (۶۷ق) • ابوالاسود دوئلی (۶۹ق) • سلیم بن قیس هلالی (۷۶ق) • حبة بن جوین عرنی (۷۶ق) • محمد بن حنفیه (۸۱ق) • زاذان ابوعمرو (۸۲ق) • کمیل بن زیاد نخعی (۸۲ق) • اصبغ بن نباته • لوط بن يحيى • اشعث بن سوار • حبابه والبیه • رشید هجری • عبايه بن عمرو بن ربعی • عمرو بن قيس مشرقی • جعید الهمدانی • سعد بن مسعود ثقفی • سفیان بن ابی لیلا همدانی • عبایه بن عمرو بن ربعی • سعید بن قیس همدانی • بشر بن غالب اسدی
شهدای دوران معاویه | عمرو بن حمق خزاعی • حجر بن عدی • رشید هجری
شهدای واقعه کربلا | مسلم بن عقیل (۶۰ق) • میثم تمار (۶۰ق) • حبیب بن مظاهر (۶۱ق) • سعد بن حارث خزاعی (۶۱ق) • قاسط بن زهیر تغلبی (۶۱ق) • مقسط بن زهیر تغلبی (۶۱ق) • کردوس بن زهیر تغلبی (۶۱ق) • شبیب بن عبدالله نهشلی (۶۱ق)
مخالفان صلح با معاویه | سلیمان بن صرد • حجر بن عدی • مسیب بن نجبه • عدی بن حاتم • مالک بن ضمره • سفیان بن ابی لیلی • بشیر همدانی • قیس بن سعد
اصحاب معصومین علیهم السلام







قبرستان بقیع



تاریخچه | بیت الاحزان • بقعه های بقیع • تخریب بقیع • یوم الهدم • خانه عقیل
مدفونان | | ائمه بقیع | امام حسن(ع) • امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • امام صادق(ع)
---|---
صحابه (مردان) | اسعد بن زراره • عثمان بن مظعون • سعد بن معاذ • اسید بن حضیر • مغیرة بن حارث • ابن مسعود • صهیب بن سنان • ابوسعید خدری • عباس بن عبدالمطلب • عبدالله بن جعفر • عقیل • جابر بن عبدالله انصاری • سعد بن ابی وقاص
بستگان پیامبر | حلیمه سعدیه • رقیه دختر پیامبر(ص) • ابراهیم پسر رسول خدا • زینب دختر پیامبر(ص) • ام کلثوم دختر پیامبر • زینب دختر خزیمه • ماریه قبطیه • زینب دختر جحش • حفصه • صفیه دختر حیی بن اخطب • سوده • جویریه • عایشه • ام سلمه • صفیه دختر عبدالمطلب • عاتکه
سایر | فاطمه بنت اسد • ام البنین • حسن مثنی • نفس زکیه • اسماعیل بن جعفر • ام فروه • ابن شدقم • احسایی • محمدعلی عمری



مرتبط | مدفونان در قبرستان بقیع • بنای بر قبور • تبرک • سال ۱۲۲۰ قمری • سال ۱۳۴۴ قمری • عبدالرحیم حائری • وهابیت • دانشنامه بقیع شریف
قبرستان باب الصغیر



رده ها:





https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%D9%85%D8%AC%D8%AA%D8%A8%DB%8C_%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85


https://www.farhangyar.ir/fa/post/36772/
زندگینامه و شخصیت حضرت امام حسین سلام الله علیه در منظرگاه مدیریتی ویکی شیعه دانشنامه حوزوی | مشابه
۲۸ اسفند ۱۴۰۳
گفتگو با هوش مصنوعی

💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «زندگینامه و شخصیت حضرت امام حسین سلام الله علیه در منظرگاه مدیریتی ویکی شیعه دانشنامه حوزوی» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.