طاهره رحیم پورز ازغدی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه یکی از وقایع تاریخی که همه ساله در شهادت امام رضا (ع) مطرح می شود، بحث تشییع و پیکر علی بن موسی الرضا (ع) توسط زنان نوغان است، اظهار کرد: بر اساس سنتی تاریخی هر ساله در این روز، زنان نوغان مراسم نمادینی را اجرا می کنند اما اینکه این بحث چقدر سندیت تاریخی دارد، قابل بررسی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در خصوص جایگاه نوغان، افزود: نوغان در کنار تابران در سده سوم هجری رونق خاصی داشته اما با گسترش مشهدالرضا بعد از تدفین مطهر پیکر امام رضا (ع) در باغ حمیدبن قحطبه، این منطقه به تدریج در مشهدالرضا هضم می شود و در آن قرار می گیرد.

وی ادامه داد: بناهای تاریخی مثل تکیه کرمانی ها، حمام قدیمی حاج نوروز یا مدرسه قبر میر از آثار باستانی آن دوران است که وقتی از این محله عبور می کنی، برخی از این بناها به عنوان میراث کهن ایران هنوز قابل مشاهده است. منابع تاریخی و جغرافیایی از سده سوم به بعد به منطقه ای به عنوان نوغان اشاره می کنند که آن هم در کنار توصیف مرقد امام رضا (ع) هست.

رحیم پور ازغدی اظهار کرد: در سده سوم، نوغان، کرسی نشین ولایت توس بوده؛ وجود کاخ مرزدار توس یعنی حمیدبن قحطبه و وجود آرامگاه خواجه ربیع، باعث افزایش اهمیت این منطقه شده است که در ۲۰ مقاله قزوینی در جلد دوم صفحه ۸۹ هم به این مسئله اشاره شده است.

وی با بیان اینکه اولین فردی که در مورد تشییع پیکر امام رضا (ع) گزارش مفصلی دارد، احمد ابن اسحاق یعقوبی است، افزود: احمدبن اسحاق در کتاب خود مطرح می کند که مامون پس از اینکه امام رضا (ع) را دفن کردند، سه روز در کنار پیکر باقی ماند و هرروز با نان و نمک گذران می کرد و روز چهارم به کاخ باز می گردد. مورخین بعدی هم مثل طبری و مسعودی به این مسئله اشاره کرده اند.

شیخ صدوق مفصل ترین گزارش را در مورد تشییع و تدفین پیکر امام هشتم دارد

استادیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه فردوسی با اشاره به اینکه در منابع شیعه، مفصل ترین گزارش در مورد تشییع و تدفین پیکر امام رضا (ع) را شیخ صدوق در عیون اخبار رضا مطرح کرده است، اضافه کرد: بررسی منابع حدیثی شیعه نشان می دهد که برخی از منابع بر تدفین حضرت بدون وقفه پس از شهادت ایشان اشاره کرده اند، مثل علی ابن حسین کاتب. همچنین برخی از منابع، مراسم دفن را با یک روز وقفه مطرح کرده اند و اینکه زنان و کنیزان مامون بر شهادت امام شیون و زاری کردند؛ مثل یاسر خادم که بر عزاداری زنان قصر تاکید دارد.

وی ادامه داد: یاسر خادم از خدمتگزاران امام رضا (ع) بود. او در کتاب خود اینطور گزارش می کند که امام در روز آخر عمرشان به شدت ضعیف شده بودند، ایشان پس از خواندن نماز ظهر بعد از اینکه همه افرادی که در منزل بودند، غذای خود را خوردند، از شدت ضعف بی هوش شدند. آن موقع صدای زنان و کنیزان به شیون بلند شد و زنان و کنیزان مامون هم پابرهنه وارد منزل امام رضا (ع) شدند و شیون و ناله تمام توس را فرا گرفت و چون شب فرا رسید، امام رضا (ع) به شهادت رسیدند و از دنیا رفتند. صبح وقتی مردم متوجه شدند علیه مامون شورش کردند که امام رضا (ع) توسط مامون کشته شده است.

رحیم پور ازغدی اظهار کرد: مامون که نگران شورش مردم بود، از عموی امام رضا (ع) خواست بین مردم رود و به مردم اعلام کند که امروز تشییع جنازه انجام نمی شود و فردا برگزار خواهد شد. محمد بن جعفر، عموی امام رضا (ع) مردم را متفرق کرد و بعد از آن امام را غسل دادند، البته یاسر خادم اعلام می کند که امام رضا (ع) را شبانه دفن کردند، این مطلب در کتاب شیخ صدوق نقل شده است. علی بن حسین کاتب برخلاف این گزارش را مطرح می کند که مامون دستور داد امام رضا (ع) را غسل دادند و بلافاصله ایشان را تشییع و تدفین کردند و خود بر مزار ایشان نماز خواند و سه روز بر مزار عزاداری می کرد.

دفن شبانه پیکر امام رضا (ع) قابل قبول نیست

وی با بیان اینکه محققین معاصر مثل شریف القریشی معتقد هستند که به چند دلیل نمی توان پذیرفت جنازه امام شبانه و مخفیانه دفن شده باشد و فقط زنان نوغان در این مراسم شرکت کرده باشند، ابراز کرد: شریف القریشی می گوید اگر این اتفاق می افتاد طبیعتا برای وجاهت و اعتبار مامون خطر بزرگی بود و اتهام قتل امام رضا (ع) بر همه ثابت می شد بنابراین مامون برای اینکه بتواند خود را از این مسئله بری و مبرا کند، مراسم باشکوهی را برای امام رضا (ع) تدارک دید، همان طور که شرکت او در مراسم عزاداری در تمام منابع ذکر شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی در ادامه بیان کرد: مامون در این مراسم با پای برهنه شرکت کرد و بر پیکر امام رضا (ع) نماز خواند تا بتواند آن وجاهت لازم را به دست آورد. همچنین، امام رضا (ع) در توس طرفداران و شاگردانی داشتند که امکان ندارد آن ها در مراسم تدفین و تشییع امام رضا (ع) شرکت نکرده باشند زیرا ایشان در خراسان محبوبین بسیار زیادی داشتند.

هیچ سندی در خصوص تدفین شبانه پیکر امام رضا (ع) وجود ندارد و در منابع شیعه و سنی، افرادی که این حادثه را نقل می کنند، بر اساس خبر «یاسر خادم» است که می گوید زنان شیون و زاری کردند، منظور ایشان از آن زنان، بانوان قصر مأمون بوده است

وی ادامه داد: مسئله بعدی این است که وقتی خود مامون در تشییع جنازه شرکت می کند چطور امکان دارد که بقیه درباریان، لشکریان و وابستگان و همچنین بزرگان شهر در این مراسم نباشند؟ لذا نتیجه می گیریم که چطور امکان دارد جنازه بر زمین بماند و زنان مجبور شوند با بخشش مهریه پیکر امام شیعیان را تشییع و تدفین کنند. این روایت در حقیقت هیچ سندی ندارد و در منابع شیعه و سنی و افرادی که این حادثه را نقل می کنند، در واقع بر اساس خبر یاسر خادم است که ایشان مطرح می کند زنان شیون و زاری کردند، منظور ایشان از آن زنان، بانوانی بودند که در قصر مامون بودند و این شیون و زاری به شرح کشیده شد.

رحیم پوز ازغدی بیان کرد: به نظر می رسد با شنیدن این گزارش، بعضی ها به این نتیجه رسیدند که مامون برای اینکه شورش مردم را ساکن کند، شهادت امام رضا (ع) را مخفی کرده و بعد پیکر ایشان را رها کرده و زنان برای اینکه بتوانند این پیکر را دفن کنند، مهریه های خود را بخشیدند.

حضور زنان نوغان در مراسم تشییع پیکر امام رضا (ع) در کنار سایر مردم

وی با بیان اینکه شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا (ع) بعد از اینکه این قضیه را نقل می کند، در ادامه می گوید «در مراسم تشییع و تدفین پیکر امام رضا (ع) مسائلی است که خوش ندارم آن ها را بگویم»، افزود: ما با بررسی اسناد تاریخی و احادیث شیعه به این نتیجه می رسیم که این سند در منابع ذکر نشده بلکه آنچه که ذکر شده روایت یاسر خادم است، اما بی تردید وقتی که مراسم تشییع شکل گرفته و برگزار شده، حتما زنان نوغان هم که در نزدیکی مرقد امام رضا (ع) شرکت کرده اند.

این استاد دانشگاه بیان کرد: مأمون بعد از شهادت امام رضا (ع)، مراسم عزاداری باشکوهی را تدارک دیده و در مراسم عزاداری شرکت کرده و بر سر مزار امام (ع) نماز خوانده تا در حقیقت به این ترتیب بتواند مردم را فریب دهد و دوستی خود را با اهل بیت (ع) ثابت کند. همچنین وی دستور داد که امام رضا (ع) را در قسمت قبله قبر پدرش دفن کنند. بنابراین این بحث بخشش مهریه توسط بانوان نوغان و اینکه آن ها به تنهایی در مراسم تشییع و تدفین امام رضا شرکت کرده اند، در منابع تاریخی و حدیثی شیعه سندیتی ندارد.