خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: ۱۲ فروردین روز آری به جمهوری اسلامی و طلیعه ای از شروعی دوباره در میان مردمی است که سال ها آرزوی چشیدن طعم استقلال و آزادی و تشکیل حکومتی بر پایه دین را داشتند. رأی قاطع به جمهوری اسلامی حکایت از پایه های محکم انقلاب و اعتقاد راسخ مردم به این خیزش عظیم داشت. رویدادی که در تاریخ ثبت شد تا حکایت گر جنبش مردمی باشد که به رهبری عالمی فرزانه مقابل جور و ستم ایستادند.

بر آن شدیم به مناسبت فرارسیدن ۱۲ فروردین که در تقویم رسمی کشور به نام روز جمهوری اسلامی نامگذاری شده است، با مهدی جمشیدی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت وگویی مکتوب داشته باشیم. او تاکنون مقالات متعددی پیرامون ابعاد مختلف انقلاب اسلامی نگاشته است.

*به عنوان نخستین پرسش عنوان بفرمائید که اساسا نسبت میان انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی چیست؟ آیا می توان گفت که نسبت ظرف و مظروف است؟

انقلاب اسلامی، نوعی «شدن» و «نهضت» اجتماعی است که بنیان جامعه را درهم می ریزد و جامعه ای دیگر را بنا می کند، اما جمهوری اسلامی، نوعی «بودن» و «نهاد» سیاسی و حکومتی است که عهده دار تدبیر جامعه می شود. وقتی انقلاب اجتماعی از راه می رسد، همه مناسبات و معادلات را به هم می ریزد تا از نو بسازد و بیافریند، و از جمله ساختن ها و آفریدن های انقلاب، نظام سیاسی است. روشن است که انقلاب اسلامی به دلیل ماهیت اسلامی خویش، نظامی را در پی می آورد که آن نیز، متعهد به اسلام باشد؛ یعنی نوع «بودن»، به جهت «شدن» وابسته است و مستقل از آن نیست.

انقلاب اسلامی، نوعی «شدن» و «نهضت» اجتماعی است که بنیان جامعه را درهم می ریزد و جامعه ای دیگر را بنا می کند، اما جمهوری اسلامی، نوعی «بودن» و «نهاد» سیاسی و حکومتی است که عهده دار تدبیر جامعه می شود

اگر «شدن ها» باید در امتداد «بودن ها» باشند، پس هرچه که در راستای فهم و شناخت «شدن های انقلاب» تلاش کنیم، به معیارهای متقن تری در زمینۀ «بودن های نظام» دست یافته ایم. و همچنین ازاین جهت است که همواره تحریف «شدن های انقلاب»، مورد طمع نیروهای نفوذی و فرصت طلب بوده است؛ چراکه آنها به خوبی می دانستند و می دانند که اگر «انقلاب» به گونه ای دیگر، تفسیر و معنا شود، «مسیر» پیش رو نیز تغییر خواهد یافت. پس انقلاب، یک واقعه «تاریخی» و «سپری شده» محض نیست که با حال و اکنون ما، هیچ نسبتی نداشته باشد و نتواند امری را تعیین کند، بلکه برعکس، این داوری درباره نوع «شدن انقلاب» است که موجب شکل گیری «شکاف ها» و «منازعات» درباره سیاست ها و راهبردهای نظام جمهوری اسلامی می شود.

انقلاب اسلامی به دنبال برقراری «حکومت اسلامی» یا «حکومت عدل اسلامی» بود، اما مسأله این بود که در طول زمان، همه حوائج و ضرورت های زندگی انسان، ثابت نمی مانند و «شکل ها» و «قالب ها»، تغییر می کنند، از جمله «نوع حکومت» نیز به عنوان یک صورت و شکل، دستخوش تحولات می شود. ازاین رو، باید «جمهوری اسلامی» را شکل و صورت امروزین «حکومت اسلامی» قلمداد کرد؛ یعنی چنانچه «اسلام» بخواهد در قالب یک «نظام سیاسی»، تحقق و تعین یابد، در این زمانه و متناسب با شرایط آن، هندسه «جمهوری اسلامی» را می پذیرد.

*جمهوریت در شاکله انقلاب و نظام اسلامی ما چه قالبی دارد؟

ببینید، جمهوریت، «شکل» است و اسلامیت، «محتوا». از جهت دیگر، باید میان دو عنصر «جمهوریت» و «اسلامیت»، تفاوت نهاد؛ چنان که استاد مطهری معتقد است که عنصر «جمهوریت»، نمایانگر «شکل حکومت» است و عنصر «اسلامیت»، نمایانگر «محتوای حکومت»: «جمهوری، فرم و شکل حکومت را تشکیل می دهد و اسلامی یعنی محتوای آن فرم، [و این که] قوانین، الهی است» (امام خمینی، صحیفۀ امام، ج ۵، ص ۳۹۸)؛ یا این که «جمهوری اسلامی به این معنی است که قانون کشور را قوانین اسلامی تشکیل می دهد، ولی فرم حکومت اسلامی، جمهوری است» (همان، ج ۵، ص ۲۴۰).

در حقیقت، «جمهوریت» را باید یک «شکل» و «صورت» انگاشت که چگونگی هایش، وابسته به اوضاع و احوال زمانه است و ثبات و دوام قهری ندارد، درحالی که که عنصر «اسلامیت»، مطلق است و تاریخی نیست. این که حکومت اسلامی با «استبداد» و «خودکامگی»، جمع شدنی نیست، یک اصل قطعی است، اما این که چگونه باید مردم را در تدبیر جامعه دخالت و مشارکت دارد، امری نیست که «شکل» و «قالب» یکنواخت و همیشگی داشته باشد، به طوری که در دوره ای، این هدف از طریق ساختار «بیعت»، محقق می شد و اینک از طریق ساختار «جمهوری».

استاد مطهری معتقد است که عنصر «جمهوریت»، نمایانگر «شکل حکومت» است و عنصر «اسلامیت»، نمایانگر «محتوای حکومت»

افزون بر الگوی جمهوری اسلامی، چند نظر دیگر نیز پیشنهاد شد: «جمهوری»، «جمهوری دموکراتیک»، «جمهوری دموکراتیک اسلامی». اما رهبر انقلاب در عین این که مردم را در انتخابات، آزاد گذارد، ولی تصریح کرد که انتخاب هر گزینه ای به جز جمهوری اسلامی، به معنی ازدست رفتن انقلاب خواهد بود. نخستین استدلال ایشان این بود که کنار نهادن اسلام از نظام سیاسی آینده، مخالف خود «اسلام» است و اسلام نمی خواهد بر جامعه، «حکومت غیراسلامی» مستقر باشد. دیگر این که به کاربردن اصطلاح «دموکراسی»، نشانه غرب زدگی و وابستگی فرهنگی ما است: «من رأی به جمهوری اسلامی می دهم، و از شما تقاضا دارم که رأی به جمهوری اسلامی بدهید؛ نه یک کلمه کم، نه یک کلمه زیاد! جمهوری اسلامی! آنها که در نوشتجات شان از «جمهوری» دم می زنند - جمهوری فقط - یعنی اسلام نه! آنهایی که «جمهوری دمکراتیک» می گویند یعنی جمهوری غربی، جمهوری اسلامی نه! […] آنها که قلم های مسموم را گرفته اند و برخلاف اسلام، چیز می نویسند و «ملی» و «دمکراتیک» و این حرف ها را به میان می آورند، از آنها نپذیرید!» (همان، ج ۶، ص ۳۵۳). وی بر این باور بود که: «امروز باید شعار، همان شعار اسلامی باشد: «جمهوری اسلامی»! آنها که اصرار دارند اسلام را از […] جمهوری، کنار بگذارند […]! آنها که می خواهند کلمه «دمکراتیک» را بر این عبارت اضافه کنند؛ […] یا جاهلند و نمی فهمند چه می کنند، یا عامدند و خائن.» (همان، ص ۳۶۱). در نظر وی، الگوهای سیاسی رقیب که پیشنهاد شده بودند، از اساس، غلط بودند: «اینها به دست وپا افتادند که […] جمهوری اسلامی در آن، خلل واقع بشود؛ [یعنی نظام آینده،] جمهوری مطلق باشد یا جمهوری دمکراتیک یا جمهوری اسلامی دمکراتیک! [اما] همه اینها غلط است؛ جمهوری اسلامی [درست است]. من رأی خودم را به جمهوری اسلامی می دهم و از ملت تقاضا دارم که نگذارند خون جوانان شان هدر برود، نگذارند اجانب رخنه پیدا کنند، نگذارند استقلالی که به دست آورده اند از بین برود، نگذارند آزادی که به دست آمده است، مبدل به اختناق بشود. [… و] به جمهوری اسلامی، نه یک حرف زیاد، نه یک حرف کم [، رأی بدهند].» (همان، ص ۳۶۳). تفسیر رهبر انقلاب از همراهی مردم با نهضت این بود که آنها خواهان حاکمیت اسلامی بودند، نه نظام های غربی: «ملت ما خون داده است تا جمهوری اسلامی وجود پیدا کند، نه جمهوری؛ نه جمهوری دمکراتیک [که] یعنی جمهوری غربی [… و] بی بندوباری غرب. این تقلیدها [… و] غرب زدگی ها را کنار بگذارید.» (همان، ص ۳۶۲).

*از همان آغاز انقلاب تا اکنون که چهار دهه کامل از وقوع آن حرکت عظیم می گذرد، بسیاری از معاندان این تفکر بی پایه و اساس را مطرح می کنند که منطق مردم سالاری دینی در قالب نظام جمهوری اسلامی معنا ندارد، نسبت به این مساله و ادعا چه تحلیلی دارید؟

چنان که اشاره شد، جمهوری اسلامی نمی خواهد با فشار و تحمیل و زور، جامعه اسلامی برپا کند، بلکه می خواهد بر اراده های خودجوش و خودخواسته تکیه کند و وضع به گونه ای باشد که مردم از سر اختیار و به حکم وجدان، مسیر تعالی معنوی را در پیش گیرند. ازاین رو، اگر وضع جامعه به صورتی رقم خورد که عموم مردم از اسلام و خیر و صلاح خویش عبور کردند و خواهان امر باطل باشند، نباید بر جبر و سرکوب تکیه کرد: «اکثریت هرچه گفتند، آرای ایشان معتبر است؛ ولو به ضرر خودشان باشد. شما ولی آنها نیستید که بگویید این به ضرر شماست. ما نمی خواهیم [اجبار] بکنیم. […] آن مسیری که ملت ما دارد، روی آن مسیر راه بروید، ولو عقیده تان این است که این مسیری که ملت رفته، خلاف صلاحش است. […] ملت […] رأیی که داده، متبع است.» (همان، ج ۹، ص ۳۳۴). این حکم، ریشه دینی دارد و خدای متعال، اجازه نداده که حکومت دینی، بر سرکوب و اختناق و تحمیل، استوار باشد: «ما تابع آرای ملت هستیم. ملت ما، هر طور رأی داد ما هم از آن ها تبعیت می کنیم. […] خدای تبارک وتعالی به ما حق نداده است، […] که ما به ملت مان، […] چیزی را تحمیل بکنیم.» (همان، ج ۱۱، ص ۳۴). پس واضح است که «اگر […] همه ملت گفتند ما دیکتاتور می خواهیم، شما چه حقی دارید بگویید نه؟!» (همان، ج ۹، ص ۵۲۹). ازآن سو، هر چند «از حقوق اولیه هر ملتی است که باید سرنوشت و تعیین شکل و نوع حکومت خود را، در دست داشته باشند، [اما] طبیعی است که چون ملت ایران، بیش از نود درصد مسلمانند باید این حکومت، بر پایه موازین و قاعده اسلامی بنا شود» (همان، ج ۴، ص ۳۶۷). ازاین رو، تردیدی وجود ندارد که «قوانین در این جمهوری، باید صددرصد بر اساس اسلام باشد.» (همان، ج ۹، ص ۳۰۸).

انقلاب اسلامی، سلسله ای از مراحل تکاملی را باید طی کند: «وقوع انقلاب اسلامی»، «شکل گیری نظام اسلامی»، «استقرار دولت اسلامی»، «برپایی جامعه اسلامی»، «ایجاد تمدن اسلامی». در این چشم انداز، دیگر با دوگانه «انقلاب اسلامی» و «نظام جمهوری اسلامی» روبرو نیستیم، بلکه طرحی متفاوت درافکنده شده که در آن، به انقلاب به عنوان یک «شدن مستمر و متوقف نشدنی» نگاه شده که در بستر تاریخ، همچنان پیش می رود و خویش را می گستراند.

انقلاب یک «خط» است، نه یک «نقطه»؛ یک «حرکت» است نه یک «اتفاق»

به بیان دیگر، انقلاب یک «خط» است، نه یک «نقطه»؛ یک «حرکت» است نه یک «اتفاق». پس انقلاب، تمام نشده است و همچنان در راه است: «الآن ما در نصفۀ راه واقع هستیم؛ ما راه را به آخر نرسانده ایم. رأی دادیم به جمهوری اسلامی، [و] الآن هم [در] ایران، رسما جمهوری اسلامی [حاکم] است، […]؛ لکن ما محتوای جمهوری اسلامی را می خواهیم. […] جمهوری اسلامی لفظی ما نمی خواهیم که […] فقط به آن رأی بدهیم! […] آرزوی ما این است که اسلام را آن طور که در […] زمان خود رسول الله بود، پیاده بکنیم و این، محتاج به جدیت تام است در همه اقشار. [ازاین رو،] الآن یک مسئولیت بزرگی به دوش همۀ ما هست.» (همان، ج ۸، ص ۱۲۴-۱۲۵).

انقلاب اسلامی، «انقلاب» است و نظام جمهوری اسلامی، «نظام»، ولی این دو در کنار یکدیگر نشسته اند و یکی، مانع حضور آن دیگری نیست. به بیان دیگر، انقلاب اسلامی به مثابه نوعی «شدن» و نظام جمهوری اسلامی به مثابه نوعی «بودن»، همدوش یکدیگر پیش می روند و هیچ یک، دیگری را طرد نمی کند. این، معنای «نظام انقلابی» است؛ واقعیتی که علوم اجتماعی سکولار، با آن بیگانه است و قدرت فهم و تحلیل آن را ندارد.

انقلاب اسلامی، «انقلاب» است و نظام جمهوری اسلامی، «نظام»، ولی این دو در کنار یکدیگر نشسته اند و یکی، مانع حضور آن دیگری نیست. به بیان دیگر، انقلاب اسلامی به مثابه نوعی «شدن» و نظام جمهوری اسلامی به مثابه نوعی «بودن»، همدوش یکدیگر پیش می روند و هیچ یک، دیگری را طرد نمی کند

در مقابل، کسانی در جامعه ما حضور دارند که یا جانب «انقلاب» را می گیرند و «نظام» را نفی می کنند، یا جانب «نظام» را می گیرند و «انقلاب» را تمام شده قلمداد می کنند. انقلاب اسلامی، «شدن ها» و «صیرورت ها» ی خویش را در درون نظام جمهوری اسلامی، طلب کرده است: «جمهوری اسلامی ایران، نباید تحت هیچ شرایطی از اصول و آرمان های مقدس و الهی خود دست بردارد.» (همان، ج ۲۱، ص ۱۵۵).

*رأی آری به جمهوری اسلامی تنها یک رخداد برای مردم ایران نبود و از همان ابتدای شکل گیری این خیزش بزرگ، همواره سخن از صدور انقلاب اسلامی مطرح و در عالم واقع نیز این مهم محقق شد. در رابطه با جایگاه فراملی جمهوری اسلامی دیدگاه تان را مطرح کنید

انقلاب اسلامی در پهنه ملی رخ داد، اما بااین حال، چنین نیست که همه هدف ها و مقاصد آن نیز تنها در همین قلمرو، قرار گرفته باشند؛ چنان چه بنیان گذار این انقلاب از آغاز، هدف هایی «فراملی» در نظر داشت و پس از پیروزی انقلاب نیز تصریح کرد که انقلاب، محدود به «ایران» نمی شود و در پی هدف های جهانی است. به این ترتیب، ایران را باید «نقطه شروع» قلمداد کرد و نه پایان راه.

طرحی که انقلاب اسلامی در نظر داشت و دارد، دربردارنده «آدم و عالم دیگر» ی است که «حیات دیگر» را در گستره هستی رقم خواهد زد و «نظم تازه» ای را پدید خواهد آورد؛ نظمی که از اساس، با «نظم تجددی»، بیگانه و در ستیز است و در برابر قواعد تحمیلی آن، سر تسلیم فرود نمی آورد. «نظم انقلاب اسلامی»، در برابر «نظم تجددی» است و آن را برنمی تابد و می خواهد بنیان های زندگی انسان معاصر را دگرگون کند. این تقابل، «سرنوشت عالم» را تغییر خواهد داد؛ به گونه ای «تمدن دیگری» در راه است که زمام و عنان زندگی انسان معاصر را به دست خواهد گرفت.

انقلاب اسلامی، سلسله ای از مراحل تکاملی را باید طی کند: «وقوع انقلاب اسلامی»، «شکل گیری نظام اسلامی»، «استقرار دولت اسلامی»، «برپایی جامعه اسلامی»، «ایجاد تمدن اسلامی». در این چشم انداز، دیگر با دوگانه «انقلاب اسلامی» و «نظام جمهوری اسلامی» روبرو نیستیم، بلکه طرحی متفاوت درافکنده شده که در آن، به انقلاب به عنوان یک «شدن مستمر و متوقف نشدنی» نگاه شده که در بستر تاریخ، همچنان پیش می رود و خویش را می گستراند.

اینک ما در مرحله سوم قرار داریم و خواهان تشکیل دولت اسلامی هستیم. این امر، بدان معنی است که جمهوری اسلامی به عنوان یک نظام سیاسی، هنوز تحقق کامل و تمام نیافته و در مسیر است: «ما البته نمی توانیم حاکمی مثل حضرت امیر (ع) پیدا کنیم که حکومت کند، که وضع زندگی اش آن طور باشد […]، اما می توانیم که یک حکومتی که دزد نباشد پیدا کنیم.» (همان، ج ۵، ص ۲۶-۲۷).

به عبارت دیگر، به علت برخی نوسان ها و تلاطم ها، انقلاب همچنان در این مرحله مانده و نظریه «دولت اسلامی»، تحقق نیافته است. این روند، «طبیعی» نیست و به راستی باید آن را ضعف و کاستی قلمداد داد و برای علاج آن، چاره اندیشی نمود.

از جمله مهم ترین و مخرب ترین آسیب های که در دهه های گذشته، نظام جمهوری اسلامی به آن مبتلا گشته، اشرافی گری دولتی است: «آن روزی که دولت ما توجه به کاخ پیدا کرد، […] باید ما فاتحه دولت و ملت را بخوانیم! آن روزی که رئیس جمهور […]، از آن خوی کوخ نشینی بیرون برود و به کاخ نشینی توجه بکند، [..] انحطاط برای خود و برای کسانی که با او تماس دارند، پیدا می شود!» (همان، ج ۱۷، ص ۳۷۶). به طور خاص از سال های آغازین دهه دوم انقلاب و در اثر سیاست های مدیریتی و اقتصادی نیروهای تکنوکرات، ورق برگشت و پیوند قدرت و ثروت شکل گرفت و طبقه حکومتی نوکیسه پدید آمدند که بر اساس منطق ویژه خواری، ثروت های بادآورده کسب کردند و نظام اقتصادی و مناسبات اجتماعی را به سوی سرمایه سالاری سوق دادند: «صاحبان مال و منال در حکومت اسلام، هیچ امتیاز و برتری ای ازاین جهت، بر فقرا ندارند و ابدا اولویتی به آنان تعلق نخواهد گرفت […]. ثروتمندان، هرگز به خاطر تمکن مالی خود نباید در حکومت و حکمرانان و اداره کنندگان کشور اسلامی، نفوذ کنند و مال و ثروت خود را به بهانه فخرفروشی و مباهات قرار بدهند و به فقرا و مستمندان و زحمت کشان، افکار و خواسته های خود را تحمیل کنند. […] در حکومت اسلامی، بهای بیشتر و فزون تر از آن کسی است که تقوا داشته باشد، نه ثروت و مال و قدرت. […] خدا نیاورد آن روزی را که سیاست ما و سیاست مسئولین کشور ما، پشت کردن به دفاع از محرومین و رو آوردن به حمایت از سرمایه دارها گردد و اغنیا و ثروتمندان، از اعتبار و عنایت بیشتری برخوردار شوند.» (همان، ج ۲۰، ص ۳۴۰-۳۴۱). بازاندیشی های بنیادی و قاطعانه، نیاز کنونی جمهوری اسلامی و قرار گرفتن در مرحله گام دوم انقلاب، بهترین زمینه برای شروع کردن چنین حرکتی است، در غیر این صورت، «حرف های خوب»، به «ساختارهای رسمی» تبدیل نخواهند شد و منازعات و مجادلات فرساینده در سطح سیاسی و تبعات اجتماعی خسران بار آنها، همچنان ادامه خواهد یافت.