گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم- «دولتهای استعماری نتوانستند از نفت ایران صرف نظر کنند، چه ابقای نفت در دست ملت ایران سبب می شد سایر کشورهای نفت خیز احقاق حق خود را کنند و این بود که باهم متفق شدند و به هر قیمتی دولت را از بین بردند …» این بخشی از نامه ای بود که دکتر محمد مصدق در جواب مقاله بلند مصطفی شعاعیان درباره علل شکست نهضت ملی شدن نفت ایران، از تبعیدگاه احمدآباد نوشت.

دست درازی بیگانگان به منابع طبیعی ایران قصه پرغصه ای بود که از دوران قاجار آغاز شد و بعد از اکتشاف نفت، قرارادهای استعماری مانند قرارداد دارسی، قرارداد امتیاز نفت شمال و قرارداد گس گلشائیان از جمله این معاهدات ننگین بود. دست اندازی به نفت ایران تنها مختص انگلیس نبود و شوروی نیز زمانی به بهانه خروج نیروهایش از ایران، امتیاز نفت شمال را طلب می کرد.

با ملی شدن نفت در سال ۱۳۲۹، دولت های استعماری درصدد برآمدند تا به هر نحوی شده مانع از این پیروزی بزرگ شوند لذا در مدت چندسال، انگلیس و آمریکا با طراحی کودتایی در ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، نهضت را به شکست کشاندند و فضل الله زاهدی روابط با دولت انگلیس را که در زمان مصدق قطع شده بود از سر گرفت که به قرارداد جدیدی منتهی شد.

بر اساس این قرارداد، اگرچه ملی شدن نفت و صنایع نفت ایران مورد پذیرش طرف های خارجی قرار گرفت ولی دولت ایران تضمین می کرد تا ۲۵ سال نفت تولیدی را به شرکت های عضو کنسرسیوم (آمریکایی، انگلیسی، هلندی و فرانسوی) بفروشد.

تصویری از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲

علی رشیدی متولد سال ۱۳۱۴ که از اعضای جبهه ملی است، فارغ التحصیل دکترای امور مالی بین المللی و بانکداری مرکزی از دانشگاه پنسیلوانیا بوده و کارشناسی ارشد رشته اقتصاد بین الملل دارد.

رشیدی پیش از پیروزی انقلاب مسئولیت هایی از جمله قائم مقام شرکت ملی صنایع مس و عضویت در هیئت مدیره بانک رفاه را در کارنامه دارد. در حوزه نفت نیز وی عضو هیئت نمایندگی ایران در اوپک و کنوانسیون های نفتی بوده و همچنین در هیئت ایرانی شرکت کننده در کنفرانس سران اوپک در الجزیره حضور داشت.

پس از پیروزی انقلاب، در دولت مهندس بازرگان معاون بانک مرکزی بود و هم اکنون ریاست انجمن اقتصاددانان ایران را برعهده دارد.

متن زیر گفت وگوی تسنیم با علی رشیدی درباره کودتای ۲۸ مرداد و نقش آمریکا و انگلیس در این رخداد است که از منظرتان می گذرد:

تسنیم: جناب آقای دکتر رشیدی، با تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید، با توجه به اینکه متضرر اصلی از ملی شدن صنعت نفت ایران، دولت انگلستان بود، دلیل اینکه ایالات متحده در سال ۳۲ تصمیم به مداخله علنی در امور ایران گرفت چه بود؟

رشیدی: آمریکای آن زمان، متحد انگلیس بود و با هم این کودتا را راه انداختند. آمریکا طراحی این کودتا را در دست داشت و انگلستان مجری آن بود. هر دو کشور در اینکه جلوی نفوذ و تسلط روسیه و شوروی را با کمک حزب توده در ایران بگیرند منافع حیاتی داشتند. دوم اینکه، از خطر احتمالی حمله شوروی به ایران و تسلط بر نفت ایران و خاورمیانه جلوگیری کنند؛ پس دو عامل را می توان برشمرد: یکی توسعه نفوذ شوروی و تسلط آنها بر نفت ما و دیگری دخالت آمریکا و انگلیس و اتحاد آنها برای مسلط شدن بر نفت ایران و و تقسیم آن بین این دو قدرت بود.

سال ۱۹۴۳ وزیر دفاع آمریکا در کنگره سخنرانی کرد و گفت چون هفتاد الی هشتاد درصد نفت جنگ جهانی دوم را آمریکا از منابع خودش داده است و انگلیس مسلط بر نفت خاورمیانه است و سهم زیادی برای این جنگ نداده، بنابراین وظیفه انگلستان است که ۴۰ درصد از نفت خود را در ایران به ما بدهد.

سال ۱۹۴۳ وزیر دفاع آمریکا در کنگره سخنرانی کرد و گفت چون هفتاد الی هشتاد درصد نفت جنگ جهانی دوم را آمریکا از منابع خودش داده است و انگلیس مسلط بر نفت خاورمیانه است و سهم زیادی برای این جنگ نداده، بنابراین وظیفه انگلستان است که ۴۰ درصد از نفت خود را در ایران به ما بدهد. این ده سال قبل از قرارداد کنسرسیوم بود، بنابراین آمریکا و شرکت های نفتی سهمی از نفت ایران را می خواستند کما اینکه نفت عربستان و بحرین را به دست آورده بودند و نفت عراق و کویت را انگلیس و آمریکا باهم نصف کرده بودند.

من در بررسی ها به این نتیجه رسیدم که ۷ گروه بودند با پول و امکاناتی که داشتند علیه دولت مصدق فعالیت می کردند و با زیرکی های مصدق مجبور شدند کودتا کنند و دست به این اقدام ننگین علیه منافع ملت ایران بزنند.

تسنیم: آیا احتمال وقوع یک کودتا از جانب آمریکا در ذهن مصدق و دولت وی وجود داشت؟

رشیدی: آمریکا به عنوان یک قدرت امپریالیستی تقریبا از ۵۰ سال قبل از آن بخاطر تسلط بر نفت اقداماتی از این دست کرده بود. آنچه در مکزیک و ونزوئلا اتفاق افتاد از همین دست بود. آمریکا به مکزیک حمله کرد تا چاه های نفت را تصرف کند اما مقاومت مردم مکزیک موجب شد آمریکا موفق نشود، این کودتا کشته زیادی هم داد و به ملی شدن نفت در مکزیک در ۱۹۳۷ منجر شد اما اصل قضیه را باید در بازی شرکت های نفتی بدانید.

** ۴ بازی طراحی شده شرکت های نفتی برای تسلط بر نفت ایران و جهان

طبق تحقیقاتی که انجام شده، دولت آمریکا آن زمان وجهه دموکراتیک داشت و تلاش می کرد دنبال ماجراجویی نرود و دکترین «مونروئه» این بود که با خارج از کشور کاری نداریم و باید به امور داخلی خودمان بپردازیم و نمی خواست دولت آمریکا در کارهای خارجی دخالت کند اما شرکت های نفتی ۴ بازی را طراحی کردند.

اول گفتند که نفت آمریکا در حال تمام شدن است و دولت آمریکا باید خارج از آمریکا دنبال نفت بگردد لذا همین موجب شد دولت آمریکا دنبال نفت مکزیک و ونزوئلا رفت. بعد این مسئله را مطرح کردند که نفت کل قاره آمریکا در حال تمام شدن است و نفت آمریکا اگر تمام شود باید در خارج از قاره دنبال نفت بگردند.

بعد گفتند نفت شوروی هم در حال تمام شدن است و با ته کشیدن نفت شوروی و در صحنه جنگ سرد، شوروی به سمت نفت خاورمیانه می رود. بنابراین دولت آمریکا قبل از اینکه شوروی این کار را بکند، در ۱۹۳۰ آمریکا، نفت عربستان و بحرین را به دست آورد.

بعد از جنگ بین الملل دوم و در جریان جنگ شرکت های نفتی ضمن آنکه چشم داشتند نفت ایران را به دست بیاورند، این مسئله را مطرح کردند که شوروی نفت ایران را خواهد گرفت. این داستان ها موجب شد سیاست خارجی آمریکا در مورد خاورمیانه و نفت ایران دخالت بیشتری کند، بنابراین ملی شدن صنعت نفت زمانی اتفاق افتاد که ما در اوج رقابت بین انگلستان و آمریکا از یک طرف و شوروی از طرف دیگر هستیم و این از زمان ملی شدن صنعت نفت مطرح بود.

احمد قوام نخست وزیر نفت ایران به شوروی قول داد در صورتی که آنها نیروهایشان را از شمال ایران خارج کنند، امتیاز نفت شمال را به روس ها می دهد

حزب توده و دولت شوروی ۸ سال دنبال نفت شمال بودند و قرارداد «قوام-سانچیکف» را امضا کردند و ماجرای موسیو کافتارادزه که داستان های آن مفصل است. مصدق و افراد ملی ۸ سال بود که سعی کردند جلوی امتیاز دادن به روس ها گرفته شود. مخصوصا در آن دوره انگلیس ها نفت جنوب را داشتند و حزب توده دنبال این بود نفت شمال به روس ها داده شود. آمریکایی ها هم دنبال این بودند در شرق ایران امتیازات نفتی بگیرند. این رقابت بین این سه قدرت بر سر نفت ایران از قدیم وجود داشته و از دوره رضاشاه ۳ اقدام شد تا نفت ایران را به دست بیاورند.

مصدق و افراد ملی ۸ سال بود که سعی کردند جلوی امتیاز دادن به روس ها گرفته شود. مخصوصا در آن دوره انگلیس ها نفت جنوب را داشتند و حزب توده دنبال این بود نفت شمال به روس ها داده شود. آمریکایی ها هم دنبال این بودند در شرق ایران امتیازات نفتی بگیرند.

در هرحال ، داستان دخالت آمریکا و علاقه به دخالت در ایران، موضوع تازه ای نبوده و سعی مصدق و ملیون این بود که تا زمانی که جنگ هست و نیروی خارجی هم در کشور حضور دارد، مذاکره ای در مورد نفت نشود. سال ۱۹۲۷ و زمانی که قراداد قوام-سانچیکف در مجلس رد شد، به دولت ماموریت داده شد برای استیفای نفت ایران از جنوب هم تلاش کند که همین زمینه ملی شدن نفت شد.

** نفوذ ایالات متحده در وزارت کشور، شهربانی و ارتش ایران

دخالت آمریکا و نفوذش برنامه ریزی شده بود. از زمان اشغال ایران توسط انگلیس و روسیه، آمریکا تدریجا در ساختار دولت و حکومت مستقیما دخالت داشت. به ویژه در وزارت کشور و از طریق وزارت کشور، در شهربانی و از طریق کمیسیون مشترک نظامی در ارتش و در تربیت نیروهای ضد شورش در شهربانی نفوذ داشت. ۱۹۲۱ آمریکا ۳۰ الی ۴۰ برنامه در ایران اجرا کرد تا پایگاه های نفوذی در دولت ایران ایجاد کند.

ژنرال شوارتسکف که رئیس هیئت مستشاران آمریکایی ژاندارمری ایران بود، آن زمان با سپهبد زاهدی همکاری داشت و در روز ۲۸ مرداد شوراتسکف بود که در مخفیگاه زاهدی او را آماده کودتا می کند و ایادی آمریکا در دسته جات مختلف در صحنه بودند. دخالت آمریکا در کودتا قابل پیش بینی بود و برنامه ریزی شده بود و امروز هیچ چیز مخفی نیست.

نورمن شوارتسکف ژنرال آمریکایی که روز کودتای ۲۸ مرداد به کمک زاهدی آمد

تسنیم: بعد از کودتای ۲۸ مرداد، چرا تلاشی برای انجام یک قرارداد بهتر از سوی دولت شاه صورت نگرفت و پیوستن به کنسرسیوم چه مقدار خسارت برای ایران بار آورد؟

رشیدی: پیوستن به کنسرسیوم از سر ناچاری بود. هیچ اختیاری شاه و دولت امینی در آن زمان نداشتند. آمریکا و انگلیس کودتا کرده بودند تا نفت ایران را به دست بیاورند و همانطور که می دانید ۴۰ درصد نفت ایران به ۵ شرکت آمریکایی داده شد و ۵۳ درصد در مجموع انگلستان سهم داشت، ۷ درصد هم برای فرانسه و هلند از کانال رویال-شل بود. شاهی که فرار کرده بود و آمریکا او را برگردانده و برای برگرداندن او سرمایه گذاری کرده بود، اختیاری نداشت و بنابراین آمریکا و بریتانیا بعد از برکناری مصدق دوباره مسلط شدند .

مسئله تنها قرارداد کنسرسیوم به آن شکلی که در ۱۳۴۰ امضا شد نیست، بلکه تدریجا شاه با بازی هایی که با همکاری آمریکا و انگلیس کرد، روز به روز به دنبال تغییرات اقتصادی بود و جذب سرمایه های خارجی را در دستور کار قرار داد و با آلمان، فرانسه، انگلیس همکاری داشت و از ۱۳۴۴ و بخصوص ۱۳۴۷ که تغییر مثبتی در ارزش ریال در برابر دلار شد، یک توسعه اقتصادی وسیعی در داخل مملکت به وجود آمد و صنایع خانگی و مصرفی رشد کرد.

به گفته علی رشیدی، پیوستن به کنسرسیوم از سر ناچاری بود و هیچ اختیاری شاه و دولت امینی در آن زمان نداشتند.

همین باعث شد طبقه کارگر صنعتی به وجود بیاید و شهرنشینی گسترش پیدا کند و اینها نیازهای ارزی شاه را بالا برد و رقابت های سیاسی و نظامی در منطقه به ویژه در برابر عراق، سبب شد تا شاه دائم به پول بیشتری برای خرید تسلیحات و برنامه های مصرفی خودش داشته باشد و در نتیجه تنها راهی که دید این بود که بر شرکت های نفتی فشار بیاورد که سهم بیشتری دریافت کنند ولی در همین زمان هست که می بینیم دولت ایران کم کم به دنبال این بود که شرکت های نفتی غیر آمریکایی و انگلیسی را وارد ایران کند.

شرکت های ایتالیا، ژاپن، هلند وارد ایران شدند و چندین قرارداد جداگانه با آنها بسته شد که امتیازات بیشتری از کنسرسیوم به ایران می دادند و در نتیجه فشار شاه و ارتشی که مرتب گسترش پیدا می کرد و پول بیشتری نیاز داشت، برنامه های خرید اسلحه در چارچوب «سنتو» موجب می شد شاه اقداماتی انجام دهد که همه قبل از تاسیس اوپک بود.

آن زمان با وجود محدودیت شدید ارزی کارهای بسیار مهمی در جهت توسعه صنعتی انجام شد که رشد اقتصادی بالای ۱۲ درصد را به وجود آورد اما اشکالات مهم تری هم به وجود آمد و آن هم اشکال عدم توازن ارزی مملکت و توزیع بدتر درآمد بود، جمعیت از روستاها سرازیر شد و حاشیه نشینی به وجود آمد و اختلاف طبقاتی زیاد شد.

با تاسیس اوپک، قدرت چانه زنی بالایی در اختیار کشورهای عضو قرار داد و سعی کردند از محدودیت کنسرسیوم که ۵۰ درصد درآمد را به ایران می دادند افزایش پیدا کند و تا حدود دوسوم این درآمد ایران از فعالیت های نفتی بالا رفت اما نکته بسیار مهم این بود که با این درآمدها چه شد و چقدر خرج خرید اسلحه شد و چقدر صرف توسعه صنعتی مملکت شد و در شهرسازی و برنامه ۴ توسعه اقتصادی به کار رفت؟ آن زمان با وجود محدودیت شدید ارزی کارهای بسیار مهمی در جهت توسعه صنعتی انجام شد که رشد اقتصادی بالای ۱۲ درصد را به وجود آورد اما اشکالات مهم تری هم به وجود آمد و آن هم اشکال عدم توازن ارزی مملکت و توزیع بدتر درآمد بود، جمعیت از روستاها سرازیر شد و حاشیه نشینی به وجود آمد و اختلاف طبقاتی زیاد شد. مشکلاتی که تا زمان انقلاب سال ۱۳۵۷ ادامه داشت.

تسنیم: بعد از وقوع کودتای ۲۸ مرداد، رژیم شاه دچار چه مشکلاتی شد؟

رشیدی: افرادی که با شاه زیاد رفت و آمد داشتند، بعد از ۲۸ مرداد تا روزهای انقلاب ۲ نکته را خیلی خوب شناسایی کردند. یکی اینکه شاه همیشه فکر می کرد، فرار از مملکت و برگرداندن او توسط آمریکا رابطه عاطفی ملت ایران را با او قطع کرده و خودش حس می کرد که دیگر آن عنوان شاهنشاهی که تصور می شد عنوانی بود که فرد از طرف خدا مامور شده و شعار می دادند «چه فرمان یزدان چه فرمان شاه» مزخرفات است. مردم بخصوص افراد ملی و فهمیده، هیچ احساس عاطفی نسبت شاه نداشتند و شاه همیشه این موضوع را که رابطه ملت و وی بریده شده حس می کرد.

** شاه بعد از ۲۸ مرداد متوجه شد عامل حفظ او قدرت امپریالیست ها بود

دوم اینکه شاه در تمام دوره ۱۳۳۲ تا ۵۷، دائم یک خطر همیشه در ذهنش بوده و آن هم خطر طرفداران مصدق و نیروهای ملی بود چراکه جبهه ملی یک بار در روز ۳۰ تیر و یک بار هم روز ۲۵ مرداد، شاه را مجبور به عقب نشینی و فرار کرد. کودتای ۲۸ مرداد نشان داد که شاه جایی در داخل ایران ندارد و عامل حفط او، قدرت امپریالیست ها بوده است.

۲۸ مرداد در واقع آغاز انحراف اصولی شاه از قانون اساسی مشروطه و دخالت دائم در امور مملکت و فرد گرایی و شهوترانی و بسیاری از انحرافاتی بود که به انقلاب منجر شد.

کودتای ۲۸ مرداد موجب شد مردم ایران بفهمند چه باید بکنند و شاید روز دوم بعد از ۲۸ مرداد بود که نهضت مقاومت ملی تشکیل شد و طرفداران مصدق و شخصیت های مذهبی مانند آیت الله زنجانی، آیت الله طالقانی، مهندس بازرگان و برخی دیگر تلاش کردند در مقابل رژیم دست به اقدامی بزنند و این جریانات از نظر آینده ایران پیامدهای ناگواری داشت که ناشی از غلط بودن رفتار و سیاست شاه با افراد ملی و طبقه روشنفکری ایران بوده است.

مسئله دیگری که بعد از ۲۸ مرداد اتفاق افتاد تاسیس ساواک بود که تمام ۲۵ سال بعد عمر رژیم پهلوی، هدفش جلوگیری از رونق و رشد افراد مبارز در داخل دستگاه دولت و حکومت بود اما در مقابل تعداد زیادی از توده ای ها و گروه های ضد دموکراسی در آن دوره رشد می کنند و دزدی و فساد توسعه پیدا می کند. ۲۸ مرداد در واقع آغاز انحراف اصولی شاه از قانون اساسی مشروطه و دخالت دائم در امور مملکت و فرد گرایی و شهوترانی و بسیاری از انحرافاتی بود که به انقلاب منجر شد.

انتهای پیام/