به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، بزرگداشت یاد و خاطره مصیبت بزرگ عاشورا و زنده نگه داشتن فداکاری های دلاورمردان عرصه شجاعت و شهامت در اردبیل با انجام موازین سنتی و رسم ویژه برگزار می شود که نماد و تجسم عینی آن در مراسم خاص تشت گذاری قابل مشاهده و بررسی است.

این سنت نیک که از شب ۲۷ ذی الحجه به مدت چهار شب و یا به عبارتی سه روز مانده به اول محرم شروع می شود نهایت اخلاص و عشق مومنان و عزاداران حسینی به خاندان عترت طاهره بوده و به منزله اعلام رسمی آغاز مراسم تعزیه و سوگواری سرور شهیدان و علمدار کربلا محسوب می شود.

در این ایام خیابان ها و محله های اردبیل همانند دیگر شهرهای ایران سیاه پوش شده و بر سر در مساجد و تکایا، پارچه های سیاه نصب می شود، در بازارهای شهر و به ویژه بخش سرپوشیده قدیمی آن به نشانه عزاداری پرچم های سیاه بر در مغازه ها و دیگر اماکن تجاری با شعارهای مذهبی به زبان ترکی و فارسی به اهتزاز در می آید.

شهر اردبیل از دوران قدیم تا چندی پیش، صاحب شش محله اصلی بوده که اهالی شهر با تعبیر محلات شش گانه از آن یاد می کنند. هر محله اصلی یا بزرگ نیز شامل کوچه ها و مساجد کوچک تری بوده که در زبان محلی به آن خولا (شاخه) گفته می شود؛ عزاداری ماه محرم در اردبیل از دیرباز توسط همین محلات شش گانه و شاخه های آنها انجام می گرفته و اکنون نیز همان ترتیب کهن، محلات شش گانه و محلات تابع آنها سامان می یابد.

مراسم طشت گذاری از روز ۲۷ ذی الحجه تا اول ماه محرم

مراسم طشت گذاری از روز ۲۷ ذی الحجه تا اول ماه محرم، یعنی در فاصله سه روزه در نزدیک به ۲۰۰ مسجد اردبیل برگزار می شود، اولین طشت گذاری رسمی شهر روز ۲۷ ذی الحجه پس از نماز مغرب در مسجد جامع شهر انجام می شود و سپس در طی روزهای باقیمانده تا آغاز محرم بقیه محله ها هم اقدام به طشت گذاری این مراسم می کنند.

طشت گذاری مسجد جامع شهر توسط عزاداران حسینی محله طوی(یکی از محله های شش گانه) شهر مدیریت می شود. چند روز مانده به ۲۷ ذی الحجه تعدادی از زنان محله طوی اقدام به نظافت مسجد جامع و شست وشوی تشت ها می کنند و تشت ها را در گوشه ای از مسجد قرار می دهند.

در مسجد جامع اردبیل به نشان شش محله اصلی شهر، شش طشت آب وجود دارد، در روز طشت گذاری مسجد جامع علاوه بر عزاداران محله طوی و توابع آن، ریش سفیدها یا روسا و هیات امنا پنج محله دیگر نیز حضور می یابند.

بعد از عزاداری حسینیان محله طوی در محله های تابع آن، تشت هر محله توسط نماینده همان محله با کمک جوانان و در میان غلغله و ازدحام جمعیت به دوش گرفته می شود و روی سکویی که برای تشت ها در مسجد ساخته سده قرار می گیرد، بعد از قرار گرفتن آخرین تشت روی سکوی مورد نظر عزاداران حسینی کو زه های آب را بر دوش می گیرند و میان ازدحام عزاداران حسینی کوزه های آب را بر دوش می گیرند و میان ازدحام عزاداران آب آنها را درون تشت ها خالی می کنند.

عزاداران اردبیلی علاوه بر آنکه برای رفع تشنگی در طول ۱۰ روز عزاداری اردبیلی از آب تشت ها می نوشید، به شفابخش بودن این آب نیز عقیده دارند و آن را با عنوان تبرک به خانه ها می برند تا بیمارانشان هم از آن آب بنوشند؛ البته با کم شدن آب باز هم آب تازه در تشت ها ریخته می شود که دیگر برای ریختن آب تازه شرایط خاصی وجود ندارد، روشن کردن شمع و خواندن دعای فاتحه نیز که دعای خاص آیین تشت گذاری است از دیگر برنامه های سنت تشت گذاری اردبیل به حساب می آید.

عضو هیات امنای محله ها و مساجد شهر در مورد آیین تشت گذاری این طور بیان می کند: فقط در تشت گذاری مسجد جامع است که شش تشت به نشان شش محله گذاشته می شود و ریش سفیدان ۵ محله اصلی دیگر نیز حضور می یابند و تعداد تشت ها هم ثابت نیست. در هر حال باید گفت باشکوه ترین این تشت گذاری متعلق به مسجد جامع است.

آداب و اهمیت طشت گذاری

طشت گذاری از یک طرف اهمیت مساله آب را نشان می دهد چرا که آب برای ساکنان منطقه همواره دارای اهمیتی فوق العاده بوده و از طرف دیگر آب در حادثه کربلا جایگاه ویژه ای دارد، این آیین در اردبیل جزیی از مناسک عزاداری عامه مردم و نمایش رمزوارانه بخش اندکی از مصائب و آلام اهل بیت و شهادت مظلومانه امام حسین(ع) و پیروان راستین او در صحرای کربلا است.

در نظر مردم شهر اردبیل طشت مظهر مظلومیت حضرت اباعبدالله امام حسین(ع) و یاران او در کربلا تصور شده و این مراسم از جمله موارد ترسل و استجابت دعا در پیشگاه خدا بوده و به این دلیل است که مردم در مقابل تشت به خدا متوسل شده و حاجات خود را از او می خواهند؛ باور بر این است شکل گیری و محور این سنت حسنه در اصل به یادآوری مصائب اهل بیت حضرت امام حسین(ع)، ارزش آب و اهمیت مذهبی آن بوده و بخشی از مراسم به سالگشت فداکاری و شجاعت و ایثار عاشوراییان بر می گردد.

محرم در فرهنگ اردبیل علاوه بر تحول در شئون زندگی و حرکت های اجتماعی موجب ایجاد هنر خاص حسینی و اهل بیتی در معماری مکان های مذهبی و هنرهای فلز در گذشته و امروز شده است.

ایجاد میدان مخصوص در کنار مسجد قدیمی شهر و پیدایش عنصر معماری نو در مساجد اردبیل بنام تشت خانه(جایگاه تشت) و نیز بنیان بخشی از هنر مذهبی و نمادین مرتبط با آموزه های شیعه در ساخت و پرداخت تشت ها و جام های مسی و نقره ای و برنجی از نکات برجسته و قابل توجه آثار و برکات محرم در اردبیل به شمار می رود.

طشت خانه همانند سقاخانه ها محل هایی است که به یاد تشنگی شهدای کربلا در آنجا تششی پر از آب برای نوشیدن آب قرار داده می شود و به یاد امام حسین(ع) و اهل بیت تشنه او در مساجد در نظر گرفته می شود.

روشن است این طشت گذاری، به عنوان بخشی از آیین های مذهبی اردبیل دیدگاهی نو در سنت عاشورایی پدید آورده و پویایی فرهنگ عاشورایی مردم و قدمی شدن این رسم نیکو را به دنبال داشته است، این سنت نیکو در اصل بابی است برای وارد شدن به فرهنگ اصیل محرم و یاد آوری رخداد بزرگ برای عزاداران حسینی و شیفتگان علمدار کربلا.

طشت گذاری اول در مسجد جامع

در حال حاضر شهر اردبیل از شش محله تشکیل می شود که سه محله آن نعمتی و سه محله دیگر حیدری است، در هر یک از این دو طرف یکی از محلات ارشد و یکی میانه و دیگری در مرتبه پائین قرار داشت؛ به تعبیر دیگر سکنه هر در قسمت شهر سه محله خود را منزله سه برادر می دانستند که یکی ارشد، دو می متوسط و سومی کوچک بوده است.

در قسمت حیدری محله طوی (تاوار یا تابار) برادر ارشد و اوچدکان برادر متوسط و پیر عبدالملک برادر کوچک تر محسوب می شد، در سمت نعمتی نیز محله گازران یا اونچی میدان، سرچشمه و عالی قاپو به ترتیب بزرگ تر و میانه و کوچک تر به شمار می آمدند، همانطوری که روشن است سابقه برادرخواندگی بین محله های مختلف شهر از سده های پیشین برای ایجاد اخوت محکم تر از رسوم پسندیده مردم اردبیل و دسته های عزاداری بوده است.

چنان چه بیان شد مراسم طشت گذاری اردبیل از اواخر ماه ذی الحجه و چهار روز مانده به ماه محرم برگزار می شود، بطور کلی هر یک از محلات شش گانه اردبیل و شعبه ها که به زبان محلی خولا می گویند، آنها از چند روز قبل دعوت نامه های محترمانه ای برای عالمان و تاجران و بزرگان و روسای ادارات دولتی می فرستند و از آنها برای شرکت در تشت گذاری دعوت می کنند.

در سه دهه گذشته حرکت منسجم دسته های عزاداری در زمان تشت گذاری بدین ترتیب انجام می شود که روز اول میله های بزرگ تر، طوی نماینده بخش حیدری ها و اونچی میدان از بخش نعمتی ها مراسم خود را با نظم خاصی برپا می کنند.

روز دوم نوبت محله های میانه و متوسط یعنی اوچدکان و سرچشمه و روز سوم کوچک ترین بافت سازماندهی شده خودجوش یعنی پیرعبدالملک و عالی قاپو اقدام به تشت گذاری می کنند.

در حال حاضر سلسله مراتب تشت گذاری محله ها به شرح ذیل اجرا می شود: شب اول زنجیرزنان حسینیه اوچدکان مراسم تشت گذاری خود را بر گزار می کنند. فردای آن روز نوبت تشت گذاری مسجد جامع است، روز دوم مسجد بزرگ(اعظم) و مسجد محله اوچدکان تشت گذاری می شود، روز سوم مراسم خاص محله های پیرعبدالملک و عالی قاپو در مسجد جامع و شش محله (نه همه محلات ششگانه بلکه خوله های آنها) در مسجد بزرگ برگزار می شود.

بدین ترتیب دسته های محله نعمتی ها در مساجد پیرعبدالملک و عالی قاپو توسط شعبات متعدد زیر علم خودشان و نیز همزمان با تشت گذاری مسجد بزرگ، تشت گذاری اوچدکان توسط شعبات متعدد زیر علم خودشان، برگزار می شود. در شب همان روز سوم، محله اوچدکان با شعبات مسجد زبر علم خود رفته و در هر کدام به عزاداری و سپس به تشت گذاری می پردازند که در این بین قربانی های زیادی جلوی مسجد محله ذبح می شود. مراسم مسجد دروازه از بقعه شیخ صفی شروع می شود؛ بنابراین قبل از برگزاری مراسم مسجد دروازه، دسته محله دروازه عالی قاپو در همان روز به شعبات تابعه و زیر علم خود می رود و مراسم خاص خود را برپا می کند. در ضمن فقط یکی از شعبات آن برای تشت گذاری محله عالی قاپو په مسجد آنجا می آید.

مراسم محله دروازه یا عالی قاپو از گذشته با حرکت دسته این محله از مسجد عالی قاپو در بعد از ظهر آخرین روز تشت گذاری بعنی ۲۹ ذی الحجه، شروع شده و برای تشت گذاری به مجموعه شیخ صفی الدین آمده و با سلام و صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت عترت و طهارت(ع) و اولیاء خدا و پیروان راستین تشیع ادامه می یابد.

عزاداران در این مراسم طوق معروف بقعه را که نمونه ای از قدیمی ترین علم های اردبیل به شمار می رود و با نقش های مشبک و اسماء متبرک الله، محمد و علی تزیین شده برداشته و به مسجد عالی قاپو می برند.

این علم تا بعد از روز عاشورا در مسجد دروازه نگهداری شده و پس از آن به محل اصلی خود در بقعه یعنی دارالحفاظ منتقل می شود. عزاداران عالی قاپو بعد از تشت گذاری بقعه به تشت گذاری دیگر محله های تابعه می پردازند.

روی هم رفته مراسم تشت گذاری مسجد بزرگ و مخصوصا مسجد جامع نو از شور و حال معنوی زیادی برخوردار بوده و این اماکن در این روز قبله اقبال پیروان امام(ع) و یاران او محسوب می شود.

اهمیت تاریخی و مرکزیت بقعه شیخ صفی الدین در سنت دیرینه طشت گذاری

نکته شایان توجه در عزاداری دهه ماه محرم، اهمیت تاریخی و مرکزیت بقعه شیخ صفی در این سنت دیرینه است. با گذشت چندین سده هنوز هم مسیر حرکت دسته های عزاداری از نزدیکی بقعه تغییر نکرده و این دسته ها ضمن طی مسیر مشخص و پس از عبور از محله گازران و میدان عالی قاپو و غرب بقعه به سمت مسجد سرچشمه ادامه می یابد و در این مسیر در اصل بقعه در مرکز ثقل این حرکت قرار می گیرد.

آنچه نباید از نظر دور داشت نقش طشت ها در شمع گذاری و دعا در کنار آن با مراسم خاص است؛ این تشت ها در زمان مراسم شمع گذاری روز تاسوعا نیز مورد استفاده قرار می گیرد، بدین ترتیب که در کنار این طشتها ظرف هایی گذاشته می شود که شمع گذاران شمع خود را در آن روشن کرده و از تشت می بوسند و حاجت خود را از خدا می طلبند و از آب تشت به ظرفی که بیشتر از شیشه است و در حیبه(خورجین شمع) خود حمل می کنند به آن می ریزند و باور دارند که آبی که از تشت های مسجد در زمان شمع گذاری جمع آوری شده برای شفای بیماران مفید است.

از گذشته قرائت فاتحه کنار تشت در بعضی از مساجد تشریفات مخصوص داشت و خواندن آن مخصوص فرد یا خانواده ای معین بود که از قدیم الایام به این امر قیام و اقدام می کردند، در بین مساجد اردبیل فاتحه مسجد جامع، به ویژه در شب عاشورا معروفیت زیادی داشت و دعای آن به وسیله خانواده سیداحمد حسینی و پدران او خوانده می شد. متن دعاها هم از دوران صنویه باقی مانده است.

این آیین یکی از آیین های عاشورایی شهر اردبیل و جزو معتقدات و رفتارهای نیک مردم محسوب می شود و همانند بسیاری از آیین ها و عناصر محرم و تعزیه جنبه سمبلیک داشته و به رودخانه فرات و نیز آب اشاره دارد. مراسم و شعر مربوط به آپ که جوهره حیات است، متعدد بوده و در این میان تشت و آب و تشت گذاری برجسته ترین آنها را نشان می دهند، تشکل مردم محلات و ساکنانش را به بهترین وجه در عاشورا و تشت گذاری مشاهده می کنیم، در این ایام هر محله یک دسته منسجم را شکل می دهد و به عبارتی نقش مذهب و معتقدات مردم در تشکیل انسجام روابط اجتماعی کاملا مشهود است.

طشت گذاری عنصری فرهنگی هنری از بقایای فرهنگی میرات نسل ها

به همان اندازه که اصل موضوع یعنی زنده نگه داشتن رخداد بزرگ و مصائب اهل بیت و سالگشت آن مهم به نظر می رسد به همان قدر توجه به طشت و طشت گذاری همچون میرات اجتماعی فرهنگی گذشتگان دارالارشاد و به عنوان عنصری فرهنگی هنری از بقایای فرهنگی میرات نسل ها است، بنابراین برای حفظ و صیانت از این میراث معنوی که منحصر به اردبیل است، از مسیر خود خارج نشده و بدعتی در آن وارد نشود و به خاطر اپنکه ارزش فرهنگی دارد و نگه داشت سنت تشت گذاری در این منطقه و برپایی پرشکوه و استمرار آن جایگاه اصلی و قدسیانه اش به عنوان شاهد تاریخی از معنویت و ایران برای نسل امروز و فردا است.

البته بسیاری از رسوم غیرمعمول در عهد ما ممدوح نیستند و بانیان آنها نیز حاکمان صفری نبودند بلکه یک حرکت ناشایست گروهی از مردم سبب ایجاد چنین حرکت نابجا شده و جالب است بدانیم خود صفویان نیز با این گونه رفتارهایی مبارزه می کردند که بسیاری از مورخان به این موضوع مهم توجه نکرده اند.

به هر حال رسم نیکوی طشت گذاری علاوه بر اینکه سبب ایجاد اخوت و وحدت فرهنگی شده بلکه هنر مذهبی ویژه ای را بنیان نهاده است. ساخت اشیاء مذهبی و سمبلیک و پرداخت آنها به زیباترین شکل جهت استفاده در مراسم محرم از جمله این رفتارهای خوب است، شمعدان های زیبا، ظروف نذری و وقفی، تشت های فلزی و علم مهمترین آثار مربوط به این آیین به شمار می رود. به هر حال قسمتی از غنای فرهنگی این شهر را در کنار انتساب آن به حضرت ابوالفضل العباس(ع)، مراسم مربوط به محرم و تشت گذاری تشکیل می دهد.

این مراسم پرشور و معنوی در بهمن ماه سال ۱۳۸۹ به عنوان میراث ناملموس در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

انتهای پیام/۱۴۵/ش