حافظ، ابن عربی و دعای فرشتگان برای مومنان
به گزارش خبرنگار مهر، مراسم مجازی بزرگداشت خواجه حافظ شیرازی، یکشنبه ۲۰ مهر توسط انجمن آثار ومفاخر فرهنگی و با سخنرانی حسن بلخاری استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن آثار و مفاخر برگزار شد.
متن سخنرانی بلخاری دراین برنامه مجازی به شرح زیر است:
مبانی قرآنی و عرفانی یک مصرع از دیوان حافظ
در باب مصرع زیبای «فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد»، مبانی قرآنی و عرفانی مهمی در تاریخ اندیشه ما وجود دارد. از یک سو قرآن در برخی آیات خویش به بیان دعای فرشتگان برای مؤمنان و در آیتی دیگر دعای آنان بر تمامی ساکنان کره ارض (لمن فی الارض) اشارت فرموده و از سوی دیگر ابن عربی که نزدیک به یک قرن پیش از حافظ می زیست، باب ۱۵۴ فتوحات مکیه را به ولایت ملکی و شرح دعای ملائک بر بشر اختصاص داده است.
این گفتار به بررسی مبانی قرآنی و عرفانی مصرع فوق می پردازد.مصرعی در یکی از زیباترین غزل های خواجه شمس الدین محمدشیرازی یعنی این غزل:
هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست که آشنا سخن آشنا نگه دارد
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
صبا بر آن سر زلف ار دل مرا بینی ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد
چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد
سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد
غبار راهگذارت کجاست تا حافظ به یادگار نسیم صبا نگه دارد
حافظ قرآن
در باب اینکه خواجه شمس الدین محمدشیرازی متخلص به حافظ، این لقب متعالی خود را از حفظ قرآن داشته و دارد شکی نیست:
عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت
پس لاجرم هر که حافظ قرآن است آشنای با آیات و مضامین آن ها نیز هست ضمن آن که نمی توان بلندمرتبه ای چون حافظ را مطلع از مضامین آیات قرآن دانست اما او را در بهره گرفتن از این مضامین در اشعار بلند و آسمانی خود، بی توجه انگاشت. قطعا معانی و مضامین بنشسته بر جان حافظ، خودآگاه یا ناخودآگاه در صدور و ظهور اشعار بلندش مؤثر افتاده و تکرار می کنم گاه ممکن است این تأثیرات کاملا ناخودآگاه در ابیات ظهور نموده باشند و البته این معنا از منظر علم النفس و نیز روان شناسی امروزی امری کاملا بدیهی و بی نیاز از اثبات است. این معنا هنگامی آشکار می شود که میان مضامین آیات و ابیات نسبتی مستقیم و آشکار وجود داشته باشد همچون موضوعی که محور سخن ماست. یعنی میان مصرع «فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد» با این آیة شریفة قرآن: الذین یحملون العرش ومن حوله یسبحون بحمد ربهم ویؤمنون به ویستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما فاغفر للذین تابوا واتبعوا سبیلک وقهم عذاب الجحیم. کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند و آنها که پیرامون آنند به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند پروردگارا رحمت و دانش [تو بر] هر چیز احاطه دارد کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال کرده اند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار (غافر ،۷)
دعای فرشتگان برای مؤمنان و جمیع انسان ها به روایت قرآن
قرآن شریف در دو آیه از آیات بلند خود، استغفار و طلب مغفرت و رحمت الهی برای انسان ها را از سوی فرشتگان مطرح می کند. نخست در سوره غافر (آیه ۷) که بیان کردیم و دیگر آیه پنجم سوره شوری که فرشتگان نه فقط برای مؤمنان و تائبان که برای تمامی ساکنان کره خاک (لمن فی الارض) طلب رحمت و مغفرت می کنند:
تکاد السماوات یتفطرن من فوقهن والملائکة یسبحون بحمد ربهم ویستغفرون لمن فی الأرض ألا إن الله هو الغفور الرحیم. چیزی نمانده که آسمان ها از فرازشان بشکافند و [حال آنکه] فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می طلبند آگاه باش در حقیقت خداست که آمرزنده مهربان است (شوری، ۵)
جالب اینکه دعای فرشتگان در باب مؤمنان توسیع و تفصیل دارد و البته این تفصیل و توسیع در آیه مربوط به دعای فرشتگان در باب تمامی انسان ها وجود ندارد. در آیة نخست ابتدا صفت فرشتگان بیان می شود. یعنی کسانی که حاملان عرش و آن چه اطراف آن است هستند. بنابراین، چنین ملائکه ای جایگاهی رفیع و بلند مرتبه دارند و طبیعی است هر چه جایگاه آنان رفیع تر باشد، ارزش و عظمت دعایشان افزون تر است. فرشتگانی که تسبیح گوی حضرت حق اند و مؤمن به او (یسبحون بحمد ربهم ویؤمنون به) و طلب مغفرت و رحمت می کنند برای مؤمنان (ویستغفرون للذین آمنوا). این استغفار، با علم و متانتی خاص از حضرت حق طلب می شود. فرشتگان حق را به وسعت لایتناهی رحمت او صلا می دهند یعنی: ای پروردگاری که رحمتت تمامی اشیا و هستندگان عالم را در برگرفته (ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما و این البته اشاره به کلام بلند قرآن است که ورحمتی وسعت کل شیء –اعراف، ۱۵۶) مؤمنان و تائبان را ببخش و مورد رحمت و مغفرت خود قرار ده. فای تفریع در فاغفر للذین تابوا بیانگر آن است که فرشتگان در اصل می گویند پروردگارا! نتیجه اشتمال مطلق رحمتت بر کل هستی، ما را وا داشت از تو بخواهیم بیامرزی و مورد مغفرت قرار دهی کسانی که به سوی تو باز گشتند و راهت را پیروی کردند پس آنان را از عذاب سخت جحیم حفظ فرما. (وقهم عذاب الجحیم) در این آیه، فرشتگان نه تنها برای مؤمنان طلب مغفرت می کنند بلکه صفت آنان را نیز باز می گویند: کسانی که به سوی حق باز گشته و تبعیت از راه حق می کنند.
اما فرشتگان فقط به دعای فوق بسنده نمی کنند بلکه در ادامه از حضرت حق تعالی می خواهد که مؤمنان را به بهشت عدن داخل کند (ربنا وأدخلهم جنات عدن) همان بهشتی که خداوند به مؤمنان وعده داده است (التی وعدتهم) و نکته فوق العاده جالب اینکه فرشتگان، دایره شمول دعای خویش را وسعت بخشیده و طلب دخول به جنت را برای پدران و همسران و فرزندان صالح مؤمنان نیز درخواست می کنند (و من صلح من آبائهم وأزواجهم وذریاتهم) سپس فرشتگان حق را به عزت و حکمت می خوانند یعنی عزیز بودن حق و حکیم بودن او اقتضا می کند بستگان این مؤمنان نیز مورد شمول رحمتش قرار گیرند. فرشتگان ادامه می دهند پروردگارا مؤمنان بازگشت کننده به سوی خود را از انجام سیئات حفظ کن و ما فرشتگان می دانیم هر که را تو از انجام بدی ها حفظ کنی بر او رحمت نموده ای و همانا این خود رستگاری و فوز عظیم است (وقهم السیئات ومن تق السیئات یومئذ فقد رحمته وذلک هو الفوز العظیم) یعنی فرشتگان صرف ایمان و توبه و بازگشت را مبنای مطلق رسیدن به فوز عظیم نمی دانند بلکه تداوم این بازگشت را به محفوظ نگاه داشته شدن از انجام گناه، ممکن و میسر می دانند.فلذا مهربانانه از حق تعالی می خواهند مؤمنانش را زیر سپهر و سپر حمایت خویش قرار داده و نه تنها به آنان امر کند از انجام بدی ها بپرهیزند بلکه حضرت حق خود، مؤمنان را از انجام سئیه باز دارد.
اما در حالی که طلب رحمت و مغفرت فرشتگان برای مؤمنان تفصیلی است در باب طلب فرشتگان بر استغفار همه انسان ها این تفصیل وجود ندارد و این البته باز می گردد به مفهوم بلند مراتب در سلسله انسانیت.
نکتهه دیگری نیز هست و آن همان شمول رحمت الهی است. اگر فرشتگان فقط برای مؤمنان دست به دعا بردارند تکلیف دیگر بندگان خدا چیست؟ بنابراین که در قرآن هر تخصیصی تعمیمی نیز دارد (هم چون این معنا که در شأن پیامبر جلیل الشأنش می فرماید: إن الله وملائکته یصلون علی النبی یا أیها الذین آمنوا صلوا علیه وسلموا تسلیما (احزاب، ۵۶) سپس عامیتی بدان می بخشد که: هو الذی یصلی علیکم وملائکته لیخرجکم من الظلمات إلی النور وکان بالمؤمنین رحیما (احزاب، ۴۳) و این منطق قرآن است که هر خاصی، عامی نیز دارد تا بواسطه آن حکمت و عدالت حق ظهور یابد.(و البته می دانیم میان این دو یصلی تفاوت هایی وجود دارد. اما در عین حال هر دو آیه بیانگر آن است که هر کس می تواند مورد درود حق قرار گیرد لکن بدین شرط که چون پیامبرعظیم الشانش عمل کند)
آیه دوم در باب طلب رحمت فرشتگان، که نسبت به آیة اول عام محسوب می شود، آیه ۵ سوره شوری است. آیه چنین آغاز می گردد: نزدیک است آسمان ها از فرازشان شکافته شوند (تکاد السماوات یتفطرن من فوقهن) و پس از آن به این معنا اشارت می رود که ملائکه به تسبیح پروردگار خویش مشغولند و در این تسبیح و تحمید، طلب مغفرت و رحمت می کنند برای تمامی انسان های روی زمین (والملائکة یسبحون بحمد ربهم ویستغفرون لمن فی الأرض ألا إن الله هو الغفور الرحیم) و این از آن روست که خداوند آمرزنده ای مهربان است.پایان دو آیة مذکور در باب استغفار فرشتگان متفاوت است در آیه اول و در پایان دعای فرشتگان، خداوند عزیز، حکیم خوانده می شود زیرا عزت و حکمتش ایجاب می کند مؤمنان به خود را، جایگاه و شأنی فراح و با عظمت بخشد اما در پایان آیة دوم که تمامی ساکنان ارض مورد دعای فرشتگان قرار می گیرند عزیزحکیم تبدیل به غفوررحیم می شود.یعنی از شأن رحیمی و غفوری حق، فرشتگان حق طلب رحمت برای تمامی انسان ها دارند. جامعیت اسم رحیم ایجاب افاضه عام می کند و خاصیت حکیم ایجاب افاضه نعمت خاص بر بندگان خاص.
به هر حال قطعا مبنای مصرع مشهور حافظ این دو آیة شریفة قرآن است.
ابن عربی و ولایت فرشتگان
محی الدین ابن عربی که بیش از یکصد سال نسبت به حافظ قدمت دارد در کتاب عظیم فتوحات مکیه باب ۱۵۴ را به شناخت مقام ولایت فرشتگان اختصاص داده است.(فی معرفه مقام الولایه الملکیه) شیخ اکبر در این باب ملائکه را سه صنف دانسته: فرشتگان مهیمه، فرشتگان مسخره و فرشتگان مدبره. فرشتگان مهیمه که محصول تجلی اسم جمیل حضرت حق اند در حیرت و مستی این تجلی مدهوش از خود و باقی مطلق به بقای حضرت حق اند.اما فرشتگان دوم یعنی فرشتگان مسخره که در رأس آنان قلم اعلی و عقل اول قراردارند فرشتگانی هستند که بنا به اینکه باید در تمامی عالم، تسخیر و تصرف نمایند، چون فرشتگان مهیمه مست و مدهوش در حضرت حق نیستند. ابن عربی مهم ترین وجه حضور فرشتگان مسخره در عالم را دعای بر مؤمنان توبه کار می داند.
بنابراین، ولایت فرشتگان تسخیر در وجه اول ولایت بر مؤمنان از طریق استغفار برای آنهاست. به تعبیر ابن عربی این فرشتگان با دعای خویش، اسما انتقام الهی را به اسامی غفران و عفو و گذشت از سیئات برمی گردانند سپس ابن عربی بنا به ذهن خلاق و سنت مألوف خود، به بررسی تطبیقی دعای بنده ای صالح (عیسی ع) برای مؤمنان و بندگان خدا با دعای فرشتگان می پردازد.به تعبیر شیخ، عبدصالح حق در این دعای خود که پروردگارا اگر آنان را عذاب کنی از بندگانت هستند و اگر آنان را ببخشایی پس تو عزیز حکیمی (إن تعذبهم فإنهم عبادک وإن تغفر لهم فإنک أنت العزیز الحکیم (مائده، ۱۱۸) بسیار مؤدبانه و بنابراین که می داند رحمت حق بر غضبش سبقت دارد به حق می فرماید که اگر آنان را عذاب کنی بندگانت هستند و اگر آنان را بیامرزی تو عزیز و حکیم هستی و بسیار جالب که فراز پایانی این در خواست عیسی دقیقا همان فراز پایانی استغفار فرشتگان برای مؤمنان است (عزیز حکیم) لیک با این وجود ابن عربی فرشتگان را در ادب اقوی از عیسی می داند زیرا آنان نگفتند اگر عذاب کنی از بندگانت هستند بلکه بنا به ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما مستقیما طلب مغفرت کردند.
بحث در باب ملائکه لمات که علاوه بر دعای به مؤمنان، آنان را در غلبه بر وسوسه های شیطانی یاری می رسانند تأمل دیگر ابن عربی در باب فرشتگان تسخیر است البته او نیز در همین باب به آیه دوم اشاره دارد همان آیه که به طلب رحمت فرشتگان برای تمامی انسان ها اشاره داشت.
بحث در باب شرح دقیق ملائکه تسخیر و سپس ملائکه تدبیر که تدبیرکننده نفوس عالم اند، محور این سخن نیست تنها بنا مفهوم عمیق و مستتر در کلام حافظ بود که نسبت میان ابیات او با آیات قرآن و نیز رأی عارفان و حکیمان در این باب مورد توجه مختصرقرار گرفت. حال یکبار دیگر به این بیت حضرت حافظ توجه کنید:
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
و این آیة شریفه قرآن:
الذین یحملون العرش ومن حوله یسبحون بحمد ربهم ویؤمنون به ویستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما فاغفر للذین تابوا واتبعوا سبیلک وقهم عذاب الجحیم.
***************
به روح بلند خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین محمد حافظ شیرازی، ملقب به لسان الغیب، ترجمان الاسرار، لسان العرفا و ناظم الاولیاء سلام و درود می فرستم و از خداوند متعال می خواهم او را یکی از مؤمنان مورد درخواست فرشتگان در طلب رحمت قرار دهد.لسان الغیبی که با ابیات جاودانه خود نه تنها زبان فارسی را استعلایی عظیم بخشید که ترجمان لطیف و زیبای مضامین الهی بر ایرانیان نیز گردید. خدایش رحمت کند و در جوار قرب خویش، مقامش بخشد.
متن سخنرانی بلخاری دراین برنامه مجازی به شرح زیر است:
مبانی قرآنی و عرفانی یک مصرع از دیوان حافظ
در باب مصرع زیبای «فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد»، مبانی قرآنی و عرفانی مهمی در تاریخ اندیشه ما وجود دارد. از یک سو قرآن در برخی آیات خویش به بیان دعای فرشتگان برای مؤمنان و در آیتی دیگر دعای آنان بر تمامی ساکنان کره ارض (لمن فی الارض) اشارت فرموده و از سوی دیگر ابن عربی که نزدیک به یک قرن پیش از حافظ می زیست، باب ۱۵۴ فتوحات مکیه را به ولایت ملکی و شرح دعای ملائک بر بشر اختصاص داده است.
این گفتار به بررسی مبانی قرآنی و عرفانی مصرع فوق می پردازد.مصرعی در یکی از زیباترین غزل های خواجه شمس الدین محمدشیرازی یعنی این غزل:
هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد
حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست که آشنا سخن آشنا نگه دارد
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
صبا بر آن سر زلف ار دل مرا بینی ز روی لطف بگویش که جا نگه دارد
چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد
سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد
غبار راهگذارت کجاست تا حافظ به یادگار نسیم صبا نگه دارد
حافظ قرآن
در باب اینکه خواجه شمس الدین محمدشیرازی متخلص به حافظ، این لقب متعالی خود را از حفظ قرآن داشته و دارد شکی نیست:
عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت
پس لاجرم هر که حافظ قرآن است آشنای با آیات و مضامین آن ها نیز هست ضمن آن که نمی توان بلندمرتبه ای چون حافظ را مطلع از مضامین آیات قرآن دانست اما او را در بهره گرفتن از این مضامین در اشعار بلند و آسمانی خود، بی توجه انگاشت. قطعا معانی و مضامین بنشسته بر جان حافظ، خودآگاه یا ناخودآگاه در صدور و ظهور اشعار بلندش مؤثر افتاده و تکرار می کنم گاه ممکن است این تأثیرات کاملا ناخودآگاه در ابیات ظهور نموده باشند و البته این معنا از منظر علم النفس و نیز روان شناسی امروزی امری کاملا بدیهی و بی نیاز از اثبات است. این معنا هنگامی آشکار می شود که میان مضامین آیات و ابیات نسبتی مستقیم و آشکار وجود داشته باشد همچون موضوعی که محور سخن ماست. یعنی میان مصرع «فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد» با این آیة شریفة قرآن: الذین یحملون العرش ومن حوله یسبحون بحمد ربهم ویؤمنون به ویستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما فاغفر للذین تابوا واتبعوا سبیلک وقهم عذاب الجحیم. کسانی که عرش [خدا] را حمل می کنند و آنها که پیرامون آنند به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کنند پروردگارا رحمت و دانش [تو بر] هر چیز احاطه دارد کسانی را که توبه کرده و راه تو را دنبال کرده اند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار (غافر ،۷)
دعای فرشتگان برای مؤمنان و جمیع انسان ها به روایت قرآن
قرآن شریف در دو آیه از آیات بلند خود، استغفار و طلب مغفرت و رحمت الهی برای انسان ها را از سوی فرشتگان مطرح می کند. نخست در سوره غافر (آیه ۷) که بیان کردیم و دیگر آیه پنجم سوره شوری که فرشتگان نه فقط برای مؤمنان و تائبان که برای تمامی ساکنان کره خاک (لمن فی الارض) طلب رحمت و مغفرت می کنند:
تکاد السماوات یتفطرن من فوقهن والملائکة یسبحون بحمد ربهم ویستغفرون لمن فی الأرض ألا إن الله هو الغفور الرحیم. چیزی نمانده که آسمان ها از فرازشان بشکافند و [حال آنکه] فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می طلبند آگاه باش در حقیقت خداست که آمرزنده مهربان است (شوری، ۵)
جالب اینکه دعای فرشتگان در باب مؤمنان توسیع و تفصیل دارد و البته این تفصیل و توسیع در آیه مربوط به دعای فرشتگان در باب تمامی انسان ها وجود ندارد. در آیة نخست ابتدا صفت فرشتگان بیان می شود. یعنی کسانی که حاملان عرش و آن چه اطراف آن است هستند. بنابراین، چنین ملائکه ای جایگاهی رفیع و بلند مرتبه دارند و طبیعی است هر چه جایگاه آنان رفیع تر باشد، ارزش و عظمت دعایشان افزون تر است. فرشتگانی که تسبیح گوی حضرت حق اند و مؤمن به او (یسبحون بحمد ربهم ویؤمنون به) و طلب مغفرت و رحمت می کنند برای مؤمنان (ویستغفرون للذین آمنوا). این استغفار، با علم و متانتی خاص از حضرت حق طلب می شود. فرشتگان حق را به وسعت لایتناهی رحمت او صلا می دهند یعنی: ای پروردگاری که رحمتت تمامی اشیا و هستندگان عالم را در برگرفته (ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما و این البته اشاره به کلام بلند قرآن است که ورحمتی وسعت کل شیء –اعراف، ۱۵۶) مؤمنان و تائبان را ببخش و مورد رحمت و مغفرت خود قرار ده. فای تفریع در فاغفر للذین تابوا بیانگر آن است که فرشتگان در اصل می گویند پروردگارا! نتیجه اشتمال مطلق رحمتت بر کل هستی، ما را وا داشت از تو بخواهیم بیامرزی و مورد مغفرت قرار دهی کسانی که به سوی تو باز گشتند و راهت را پیروی کردند پس آنان را از عذاب سخت جحیم حفظ فرما. (وقهم عذاب الجحیم) در این آیه، فرشتگان نه تنها برای مؤمنان طلب مغفرت می کنند بلکه صفت آنان را نیز باز می گویند: کسانی که به سوی حق باز گشته و تبعیت از راه حق می کنند.
اما فرشتگان فقط به دعای فوق بسنده نمی کنند بلکه در ادامه از حضرت حق تعالی می خواهد که مؤمنان را به بهشت عدن داخل کند (ربنا وأدخلهم جنات عدن) همان بهشتی که خداوند به مؤمنان وعده داده است (التی وعدتهم) و نکته فوق العاده جالب اینکه فرشتگان، دایره شمول دعای خویش را وسعت بخشیده و طلب دخول به جنت را برای پدران و همسران و فرزندان صالح مؤمنان نیز درخواست می کنند (و من صلح من آبائهم وأزواجهم وذریاتهم) سپس فرشتگان حق را به عزت و حکمت می خوانند یعنی عزیز بودن حق و حکیم بودن او اقتضا می کند بستگان این مؤمنان نیز مورد شمول رحمتش قرار گیرند. فرشتگان ادامه می دهند پروردگارا مؤمنان بازگشت کننده به سوی خود را از انجام سیئات حفظ کن و ما فرشتگان می دانیم هر که را تو از انجام بدی ها حفظ کنی بر او رحمت نموده ای و همانا این خود رستگاری و فوز عظیم است (وقهم السیئات ومن تق السیئات یومئذ فقد رحمته وذلک هو الفوز العظیم) یعنی فرشتگان صرف ایمان و توبه و بازگشت را مبنای مطلق رسیدن به فوز عظیم نمی دانند بلکه تداوم این بازگشت را به محفوظ نگاه داشته شدن از انجام گناه، ممکن و میسر می دانند.فلذا مهربانانه از حق تعالی می خواهند مؤمنانش را زیر سپهر و سپر حمایت خویش قرار داده و نه تنها به آنان امر کند از انجام بدی ها بپرهیزند بلکه حضرت حق خود، مؤمنان را از انجام سئیه باز دارد.
اما در حالی که طلب رحمت و مغفرت فرشتگان برای مؤمنان تفصیلی است در باب طلب فرشتگان بر استغفار همه انسان ها این تفصیل وجود ندارد و این البته باز می گردد به مفهوم بلند مراتب در سلسله انسانیت.
نکتهه دیگری نیز هست و آن همان شمول رحمت الهی است. اگر فرشتگان فقط برای مؤمنان دست به دعا بردارند تکلیف دیگر بندگان خدا چیست؟ بنابراین که در قرآن هر تخصیصی تعمیمی نیز دارد (هم چون این معنا که در شأن پیامبر جلیل الشأنش می فرماید: إن الله وملائکته یصلون علی النبی یا أیها الذین آمنوا صلوا علیه وسلموا تسلیما (احزاب، ۵۶) سپس عامیتی بدان می بخشد که: هو الذی یصلی علیکم وملائکته لیخرجکم من الظلمات إلی النور وکان بالمؤمنین رحیما (احزاب، ۴۳) و این منطق قرآن است که هر خاصی، عامی نیز دارد تا بواسطه آن حکمت و عدالت حق ظهور یابد.(و البته می دانیم میان این دو یصلی تفاوت هایی وجود دارد. اما در عین حال هر دو آیه بیانگر آن است که هر کس می تواند مورد درود حق قرار گیرد لکن بدین شرط که چون پیامبرعظیم الشانش عمل کند)
آیه دوم در باب طلب رحمت فرشتگان، که نسبت به آیة اول عام محسوب می شود، آیه ۵ سوره شوری است. آیه چنین آغاز می گردد: نزدیک است آسمان ها از فرازشان شکافته شوند (تکاد السماوات یتفطرن من فوقهن) و پس از آن به این معنا اشارت می رود که ملائکه به تسبیح پروردگار خویش مشغولند و در این تسبیح و تحمید، طلب مغفرت و رحمت می کنند برای تمامی انسان های روی زمین (والملائکة یسبحون بحمد ربهم ویستغفرون لمن فی الأرض ألا إن الله هو الغفور الرحیم) و این از آن روست که خداوند آمرزنده ای مهربان است.پایان دو آیة مذکور در باب استغفار فرشتگان متفاوت است در آیه اول و در پایان دعای فرشتگان، خداوند عزیز، حکیم خوانده می شود زیرا عزت و حکمتش ایجاب می کند مؤمنان به خود را، جایگاه و شأنی فراح و با عظمت بخشد اما در پایان آیة دوم که تمامی ساکنان ارض مورد دعای فرشتگان قرار می گیرند عزیزحکیم تبدیل به غفوررحیم می شود.یعنی از شأن رحیمی و غفوری حق، فرشتگان حق طلب رحمت برای تمامی انسان ها دارند. جامعیت اسم رحیم ایجاب افاضه عام می کند و خاصیت حکیم ایجاب افاضه نعمت خاص بر بندگان خاص.
به هر حال قطعا مبنای مصرع مشهور حافظ این دو آیة شریفة قرآن است.
ابن عربی و ولایت فرشتگان
محی الدین ابن عربی که بیش از یکصد سال نسبت به حافظ قدمت دارد در کتاب عظیم فتوحات مکیه باب ۱۵۴ را به شناخت مقام ولایت فرشتگان اختصاص داده است.(فی معرفه مقام الولایه الملکیه) شیخ اکبر در این باب ملائکه را سه صنف دانسته: فرشتگان مهیمه، فرشتگان مسخره و فرشتگان مدبره. فرشتگان مهیمه که محصول تجلی اسم جمیل حضرت حق اند در حیرت و مستی این تجلی مدهوش از خود و باقی مطلق به بقای حضرت حق اند.اما فرشتگان دوم یعنی فرشتگان مسخره که در رأس آنان قلم اعلی و عقل اول قراردارند فرشتگانی هستند که بنا به اینکه باید در تمامی عالم، تسخیر و تصرف نمایند، چون فرشتگان مهیمه مست و مدهوش در حضرت حق نیستند. ابن عربی مهم ترین وجه حضور فرشتگان مسخره در عالم را دعای بر مؤمنان توبه کار می داند.
بنابراین، ولایت فرشتگان تسخیر در وجه اول ولایت بر مؤمنان از طریق استغفار برای آنهاست. به تعبیر ابن عربی این فرشتگان با دعای خویش، اسما انتقام الهی را به اسامی غفران و عفو و گذشت از سیئات برمی گردانند سپس ابن عربی بنا به ذهن خلاق و سنت مألوف خود، به بررسی تطبیقی دعای بنده ای صالح (عیسی ع) برای مؤمنان و بندگان خدا با دعای فرشتگان می پردازد.به تعبیر شیخ، عبدصالح حق در این دعای خود که پروردگارا اگر آنان را عذاب کنی از بندگانت هستند و اگر آنان را ببخشایی پس تو عزیز حکیمی (إن تعذبهم فإنهم عبادک وإن تغفر لهم فإنک أنت العزیز الحکیم (مائده، ۱۱۸) بسیار مؤدبانه و بنابراین که می داند رحمت حق بر غضبش سبقت دارد به حق می فرماید که اگر آنان را عذاب کنی بندگانت هستند و اگر آنان را بیامرزی تو عزیز و حکیم هستی و بسیار جالب که فراز پایانی این در خواست عیسی دقیقا همان فراز پایانی استغفار فرشتگان برای مؤمنان است (عزیز حکیم) لیک با این وجود ابن عربی فرشتگان را در ادب اقوی از عیسی می داند زیرا آنان نگفتند اگر عذاب کنی از بندگانت هستند بلکه بنا به ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما مستقیما طلب مغفرت کردند.
بحث در باب ملائکه لمات که علاوه بر دعای به مؤمنان، آنان را در غلبه بر وسوسه های شیطانی یاری می رسانند تأمل دیگر ابن عربی در باب فرشتگان تسخیر است البته او نیز در همین باب به آیه دوم اشاره دارد همان آیه که به طلب رحمت فرشتگان برای تمامی انسان ها اشاره داشت.
بحث در باب شرح دقیق ملائکه تسخیر و سپس ملائکه تدبیر که تدبیرکننده نفوس عالم اند، محور این سخن نیست تنها بنا مفهوم عمیق و مستتر در کلام حافظ بود که نسبت میان ابیات او با آیات قرآن و نیز رأی عارفان و حکیمان در این باب مورد توجه مختصرقرار گرفت. حال یکبار دیگر به این بیت حضرت حافظ توجه کنید:
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
و این آیة شریفه قرآن:
الذین یحملون العرش ومن حوله یسبحون بحمد ربهم ویؤمنون به ویستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شیء رحمة وعلما فاغفر للذین تابوا واتبعوا سبیلک وقهم عذاب الجحیم.
***************
به روح بلند خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدین محمد حافظ شیرازی، ملقب به لسان الغیب، ترجمان الاسرار، لسان العرفا و ناظم الاولیاء سلام و درود می فرستم و از خداوند متعال می خواهم او را یکی از مؤمنان مورد درخواست فرشتگان در طلب رحمت قرار دهد.لسان الغیبی که با ابیات جاودانه خود نه تنها زبان فارسی را استعلایی عظیم بخشید که ترجمان لطیف و زیبای مضامین الهی بر ایرانیان نیز گردید. خدایش رحمت کند و در جوار قرب خویش، مقامش بخشد.
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «حافظ، ابن عربی و دعای فرشتگان برای مومنان» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.