بذرهای تحول در ضمیر امام
به گزارش مشرق، مصباح الهدی باقری، پژوهشگر هسته نوآوری مرکز رشد دانشگاه امام صادق علیه السلام طی یادداشتی نوشت:
معمولا شناخت مسیر حرکت تا اثر بزرگان تاریخ، کار آسانی نیست. اینکه از آغاز تا انجام، از چه نقاطی و چگونه مسیر تکامل و تعالی، پیموده شده یک دغدغهی اساسی است و تشنگان و جستجوگران زیادی به دنبال فهم و کشف آن هستند. جالبتوجه اینکه، اینقدر مسیر پر از گره و راز و رمز و پیچیدگی است که کشف آن با همهی جزئیات تقریبا ناممکن است و به تبع آن، تقلید و کپیبرداری، معلوم نیست ما را به نتیجهی درست و حتی خوبی رهنمون کند. می توان گفت: جمع اقتضائات یک نفر در یک زمان، ما را به یک راه درست و بهینه رهنمون می شود و حالا با تغییر این فرد و متغیرهای زمان و زمانه، شاید راه دیگری، راه درست تر باشد.
حال اگر متغیرهای دیگری هم در این میانه باشد کار بسی سخت تر و تجزیه و تحلیل آن نادقیق تر و شاید ناقص تر باشد. مثلا بزرگان دینی که مسیری برای سلوک شخصی دارند، تحفظات ظریف و دقیقی را برای خود معمول و متعین می دارند که هرکسی را بدان راه نیست؛ همین سبب بیش از اندازه سخت شدن مسیر کشف می شود.
اما می توان یک سوی دیگر این ماجرا را دید. کسی که در این مسیر تتبع و تحقیق می کند، هر چه پیش می رود و هر چه کشف می کند، لذت کار برایش افزون می گردد. دوست دارد بیشتر و بیشتر غور کند و به قیافه ای منسجم و منظم از شخصیت مورد تحقیق دست یابد. لذا مسیر کشف، مسیر جذاب و پرهیجانی است و شاید همین است که محقق را با همهی دشواری ها، باز به خود جلب می کند تا از درون آن، دستمایه ای برای زیست بهتر به جهان و جهانیان تقدیم کند.
امام خمینی یکی از این شخصیت ها است. هم اخلاق فردی و هم سلوک اجتماعی ایشان، زمینه ساز حرکتی عظیم در دنیای معاصر شده است و خود بهعنوان نقطه عطفی بزرگ، سرمنشأ بسیاری از تغییر نگاه ها، و تطور رویکردها در افراد و جوامع گردیده است. هم زمانهی امام پر از رویداد و واقعه بوده است و هم شخص شخیص امام پر از ظریفکاریها، تربیت و ساخته شده است. هم با متربی شایستهای سروکار داریم و هم با مربی کاردان و کاربلدی. هم با مرجعی نمونه و الگو مواجهیم، هم با راهبری سیاست دان و زمان شناس. هم با حکیمی متأله، رو در رو هستیم هم با زعیمی دنیادیده و وسط میدان.
آنچه در امام بهصورت ممتاز و مؤثر دیده میشود این است که امام با اشراف به مسیر عرفان و سیر الی الله، دائم در حال حرکت، تغییر، تطور و تحول بودهاند و این تحول درون در شخصیت مزکائی چون امام، تحول بیرونی را رقم زده است. حال یک سؤال کلیدی وجود دارد و آن اینکه امام چگونه این تحولخواهی را در شخصیتشان نضج داده و بعد از آن مشغول تربیتش شده اند تا جایی که علاوه بر جهان درون، جهان بیرون را متأثر نموده اند و به مرتبهی «امام تحول» رسیده اند. در این نوشتار به برخی از این نقطه های آغاز و نقطه های عطف پرداخته می شود.
فهم جهادی
زندگی امام از بدو تولد، با درگیری پدر و خاندان پدری با متجاوزان به حقوق مردم، زمینخواران و غاصبان گره خورده است. در همین مسیر، ایشان خیلی زود از نعمت پدر محروم شده و همین زمینه ای می شود تا گل اولیهی شخصیتشان، به شدت ظلمستیز شکل بگیرد. اینکه از کودکی بفهمی تعدی و تجاوز چیست و برای از میان برداشتنش عرق و عصبیت و غیرت داشته باشی و نسبت به آن نهتنها بی تفاوت نباشی بلکه حساس و تیزبین باشی. اینکه بفهمی راه محو ظلم، تنها از کشتن قاتل و مباشرین آن نمی گذرد و لازم است چشمهی آلودهی اندیشهی ظلم و تعدی به دیگران خشک شود. اینکه برای از بین بردن ظلم، راه طولانی در پیش است که آغاز آن فهم معنای ظلم و ظالم و مظلوم و پیدا کردن مصادیق آن است. آزادگی خانوادهی امام، حدی از ملکهی شجاعت را در وجود ایشان پرورش داد تا در مسیر زندگی اجازه ندهند طیف اربابان، رعیت را مورد تحقیر و استثمار خود قرار داده و به راحتی و با زورگویی و ستمگری، مشق تعدی به حقوق دیگران کنند.
فردی که ظلم می بیند یا منکوب است یا آزاده. اگر منکوب باشد، به ظلم تن می دهد و طبعا زمینهی ظلم بیشتر و ظلمپذیری بیشتر را برای خود و اهل وعیال خود فراهم می آورد. اما کسی که آزاده است، آرام و قرار ندارد تا ظلم را محو و ظالم را ادب کند؛ حتی در مواقعی حد تعدی متجاوز او را به نقطه ای می رساند که با ظالم و طاغی به مبارزه ای حیثیتی و مقدس اقدام نماید. همین قرار نداشتن، بذر جهاد و مقاومت را برای برچیدن ظلم در دلها می نشاند. لذا امام از کودکی اینگونه تربیت شده بود و اجازه نمیداد داغ پدر شهیدش و یتیمی خاموش شود و فراموش.
این جنس شخصیت امام در دورهی جوانی و با ظهور رضاخان قلدر در مسند نخست وزیری و پادشاهی، بهتر نشو و نما یافت. حالا حکومت، نه در ردهی یک نظمیهچی، بلکه از صدر تا ذیل آن، دچار بیماری ستمگری و تجاوز شده است. ورود امام به مدرسه و حوزهی علمیه و استعداد شگرف و هوش سرشار ایشان، همراه با شاگردیکردن نزد علمای تراز اول فقه و عرفان و اخلاق، و البته مواجهشدن با شخصیتهای مجاهدی چون شهید والامقام مدرس، درک امام از شرایط مقابله با این حد از ظلم و ظلمت را، به درکی مبنایی و ریشه ای و هویتدار تبدیل نمود. این خواست و طلب، روحیهی مبارزه و جهادگری را در امام تقویت کرد و به سایر دغدغه های امام نیز جهت داد.
فهم فقاهتی
در طول تاریخ شیعه، بوده اند علمایی که فهم دقیق و درستی از عرصهی بلندبالای «فقه و فقاهت» پیدا کرده اند و خود را در چارچوب های سنتی، تقلیدی و کمرمق فقهی که به نوعی زمینه ساز تحجر و نگاه مرده به جریان اقتضائات و نیازهای دین برای انسان معاصر است، اسیر و تاریکنشین نگردانده اند.
برای این بلندنظران، جولانگری در عرصهی فقه منحصر در یک نگاه کاملا مصرفگرایانه برای تعیین تکلیف فرد و افراد نبوده است بلکه فقه را نوعی جهانبینی دین بنیاد برای ادارهی فرد و جامعه در مسیر رسیدن به قرب و فلاح فردی و اجتماعی می دانستند. با این عینک، هیچگاه مشرب فقهی و روش شناسی معتبر آن در قالب علم اصول، بیجواب و پاسخ نبوده است. به این واقعه در خصوص حلیت بازی شطرنج توسط حضرت امام در دو سال مانده به رحلت ایشان نگاه کنید: از امام استفتا شد اگر شطرنج، آلت قمار بودن خود را بهطور کلی از دست داده باشد و تنها بهعنوان یک ورزش فکری از آن استفاده گردد، بازی با آن چه صورتی دارد؟ امام فتوا دادند: بر فرض مذکور اگر برد و باختی در بین نباشد، اشکال ندارد. یکی از شاگردان امام در مقام اشکال به این فتوا طی نامه ای اینگونه می نویسد:
«سائل محترم از کجا ادعا می کند که امروز شطرنج آلت قمار بودن خود را بهکلی از دست داده است و تنها ورزش فکری شده است؟ در روایت معتبره از سکونی از حضرت صادقعلیهالسلام آمده است: قالعلیهالسلام: قال رسول اللهصلیالله: انهاکم عنی الزفن و المزمار و عنی الکربات و الکبرات و قالعلیهالسلام: نهی رسول اللهصلیالله عن اللعب بالشطرنج و الزور … هر دو دلیل اطلاق دارد. بنابراین استفاده می کنیم بازی با شطرنج حرام است چه آلت قمار را از دست بدهد یا نه و دعوای انصراف، منشأ صحیحی می خواهد که به نظر نمی رسد و آنچه ممکن است گفته شود، مثل غلبه یا آلیت در آن زمان منشأ صحیحی ندارد و در خود فحص کرده و حجتی برخلاف اطلاق مزبور نیافتم».(نشریه پاسدار اسلام، سال هفتم، شماره۸۳، صفحه۱۰)
حضرت امامره در پاسخ این نامه، به عدم توجه به زمان و مکان و جمود بر نصوص و لوازم آن بهطور کلی اشاره کرده و توجه می دهند که جمود بر نصوص بدون توجه به زمان و مکان، چهبسا مناسبات تمدن جدید را در هم بشکند و مردم را به دورانهای قدیم بازگرداند. ایشان پاسخ دادند: «بنا بر نوشتهی جنابعالی [و جمود بر نصوص] زکات، تنها برای مصارف فقرا و سایر اموری که ذکرش رفته است و اکنون که مصارف به صدها مقابل آن رسیده است، راهی نیست و رهان در سبق و رمایه مختص به تیر و کمان و اسبدوانی و امثال آن که در جنگ های سابق به کار گرفته می شده است و امروز هم تنها در همان موارد درست است، و انفال که بر شیعیان تحلیل شده است، امروز هم شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های کذایی جنگلها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است، نابود کنند و جان میلیونها انسان را به خطر بیندازند و هیچ کس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد، منازل و مساجدی که در خیابانکشی ها برای معضل ترافیک و حفظ جان هزاران نفر مورد احتیاج است، نباید تخریب گردد و امثال آن و بالجمله آنگونه که جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید بهکلی باید از بین برود و مردم کوخنشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی کنند … ».
نگاه امام یک نگاه کاملا منضبط و به دور از افراط و تفریط های مرسوم است. نه آنقدر در لایهی تحجر می ماند که هرگونه امروزنگری دچار ابهام و ایهام شود و بدون جواب بماند و نه آنقدر بی مبنا حرکت می کند که استنباطات شرعیه که موجبات حجیت فقهی را فراهم می آورد، مطرود و غایب باشد. این نگاه با اصل و ریشه، مسقطالرأسش همان فقاهت سنتی است که برای پاسخگویی مستحدثات، نهتنها عاجز نیست بلکه موجبات صواباندیشی دینی بر پایهی محکمات را فراهم آورده و منطق احکام اولیه و ثانویه را در بزنگاه بنبست ها، عرضه می نماید.
فهم جهان وطنی (مدنی)
نگاه امام به مسائل و موضوعات، نگاه معاصر بود. شاید مهم ترین تمایز امام با فضای غالب مدارس و حوزه های علمیه این بود که کاملا جهان وطنی زندگی می کردند. خود را در چارچوب های بسته ندیدند و تلاش کردند عرصهی نیازشناسی و پاسخگویی را منحصر در یک فرد شیعهمذهب نکنند، بلکه با احاطه بر امروز دنیا، نقشهی رسیدن به کمال انسانی، اجتماعی و جهانی را از مختصات انسان امروزی شروع کرده و با اشراف بر ضرورت ها و الزامات، راه درست و نجاتبخش را در قالب مفاهیم، گزاره های راهنما، اصول و سیاست هایی (به نسبت موقعیتی که در عرصهی جامعه یا حکمرانی داشتند) برای جامعهی انسانی تجویز نمایند.
این منظر ژرف و بلند سبب شد امام همیشه چندین گام از همهی معاصران خود جلوتر باشد و هیچگاه در چنبرهی نگاه های فرمال یا نظریات نخنما شده اسیر نگردند. شاید هرقدر شما انسان مجاهدی باشید اما نتوانید جهانبینی صحیح و شناخت درست را در اختیار پیروان قرار دهید، خیلی زود دچار ورشکستگی شده و نظریات شما به رکود خواهد خورد. وقتی امام مفهوم کوخنشینی و کاخنشینی یا بسیج جهانی مستضعفین یا اسلام ناب و اسلام آمریکایی را طرح می کرد، هیچگاه مرزهای جغرافیایی، این اندیشهی زلال را محدود نمی کرد. به این جملات خیره شوید:
«امروز جهان تشنهی فرهنگ اسلام ناب محمدی است و مسلمانان، در یک تشکیلات بزرگ اسلامی، رونق و زرق و برق کاخهای سفید و سرخ را از بین خواهند برد. امروز خمینی آغوش و سینهی خویش را برای تیرهای بلا و حوادث سخت و برابر همهی توپ ها و موشک های دشمنان باز کرده است و همچون همهی عاشقان شهادت برای درک شهادت، روزشماری می کند. جنگ، جنگ عقیده است و جغرافیا و مرز نمی شناسد و ما باید در جنگ اعتقادی مان، بسیج بزرگ سربازان اسلام را در جهان به راه اندازیم».
این جملات در عین اینکه کاملا آرمانگرایانه است ولی پر از مفاهیم ژرف است. هم توحیدی است، هم سلوکی را نشانه گذاری می کند، هم تشکیلاتی است و هم بدون مرز جغرافیایی و در واحد انسانی است. این نگاه امام را نهتنها عارفی سالک، بلکه مجاهدی خستگیناپذیر و مهمتر از آن ایدئولوگی جهان شناس و بالاتر از آن، راهبر و فرماندهی مشرف به نیازها و کمال انسانی معرفی می کند.
بازهم با شهد شیرین کلامش همراه شوید: «این وظیفهی اولیهی ما و انقلاب اسلامی ماست که در سراسر جهان صدا زنیم که ای خوابرفتگان! ای غفلتزدگان! بیدار شوید و به اطراف خود نگاه کنید که در کنار لانه های گرگ منزل گرفته اید. برخیزید که اینجا جای خواب نیست! … راستی اگر بسیج جهانی مسلمین تشکیل شده بود، کسی جرئت اینهمه جسارت و شرارت را با فرزندان رسول اللهصلیالله داشت؟»
امام، خمینی بود و خمینی ماند، اما افق جهانی اش به خمینی بودنش اعتباری بخشید که تا دنیا دنیاست اسم و رسم خمینی در هر قیام و انقلابی که علیه ظلم برپا می شود، دیده می شود. او روحالله بود و روح زنده ای بخشید به حرکت ها و نهضت ها و قیام ها و انقلاب ها.
فهم چندلایه (راهبردی) :
امام، ذهنی چندلایه داشتند. هم در مسیر سلوک و عرفان نظری و عملی، درسآموخته و مربی شده بودند، هم در فلسفه به غایتالمنتهایی دست یافته بودند، هم فقیهی متبحر بودند و پیشرو، هم ادیبی بودند کارآزموده، هم آشنای به موضوع تشکیلات و تعاملات و ترابطات. همهی این ها، امام را در تلاقی بی نظیری در چند راههی حکمت و عرفان و فقه قرار می داد که با ذوق سرشار ادبی و شناخت حکمرانی جهانی معاصر همراه بود. آن مبنا و این معرفت، او را به انسانی ذوابعاد و البته ذوفنون تبدیل کرده بود که در هر حادثه و واقعه ای، از گنجینهی خرد و درایت خود، که برگرفته از سررشته های معرفت ناب توحیدی و فهم معادلات قدرت در دنیای معاصر بود، به تصمیم می رسید. این همانی بود که امام نام درست «تکلیف» بر آن نهاد و تکلیفگرایی را به معنای توجه به عمل و حرکت بهسوی آن، با انگیزهی انجام اوامر خدای متعال و کسب رضایت او پیگیری کرد. ازاین جهت تکلیف گرایی خود عمل خاصی نیست بلکه روش خاصی در انجام عمل است.
لذا امام در اتخاذ هر تصمیمی علاوه بر لحاظ شرایط بیرونی، به اقتضائات درونی هم ملتفت بوده و همهی این سیر و شناخت را معطوف به رضایت حقتعالی و انجام تکلیف می دانسته است. لذا زندگی امام، پر از تلاقی ها، تزاحم ها و تعارض ها بوده و برای رسیدن به فرمول درست، چاره ای نبوده مگر اینکه با یک نگاه جامع، مسئله ها شناسایی شده، اولویتبندی شده، تجزیهوتحلیل گردیده، سناریوهای مختلف حل و کشف شده و بدین طریق به دنبال بهترین گزینهی ممکن بوده اند.
این ذهن چندلایه که قدرت حلاجی بالایی نسبت به موضوعات پیدا کرده است، ظرفیت و زمینهی خوبی برای حرکت در مسیر بهبود، پیشرفت و تعالی ایجاد می کند. ضمن اینکه این مزیت ممتاز قابلیت دارد خود را در جایگاه راهبری یک حرکت پیشرونده نشان دهد.
شاید مهمترین هنر امام این بود که در مبنا استوار می شد اما نمی ماند و تا رسیدن به مسیر و سیر حرکت و نقشهی راه، ادامهی طریق می داد. از وحی و سیره با لحاظ حجیت های فقه و شرع، به حکم و تصمیم و فتوا می رسید.
در قضیهی شکست اعتصاب در عصر ۲۱ بهمن ۱۳۵۷، در برخورد با منافقین، در ادامهی جنگ بعد از فتح خرمشهر، در قبول قطعنامه ۵۹۸، در ایدهی راهپیمایی برائت از مشرکین، در برکناری آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری، در تأسیس نهادهای انقلابی و … همه و همه رشحاتی از پویائی، فکر چندلایه، اندیشهی راهبردی با مبنای تکلیفگرای شرعی و راهبری معاصر مدنی و جهانی بهصورت برجسته دیده می شود. به حکم ارتداد سلمان رشدی توجه کنید:
بسمه تعالی
انا لله و انا الیه راجعون
به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان می رسانم مؤلف کتاب «آیات شیطانی» که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتوای آن، محکوم به اعدام می باشند. از مسلمانان غیور می خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعا آنها را اعدام نمایند تا دیگر کسی جرئت نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است انشاءالله. ضمنا اگر کسی دسترسی به مؤلف کتاب دارد ولی خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالش برسد.
والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته
امام در جایگاه ولی فقیه، امر و حکمشان برگرفته از کوثر جوشان فقه اهلبیتعلیهمالسلام بوده و ذره ای در افتای شرعیشان کوتاه نمی آمدند و اقتضائات مصنوعی و تزاحمات دنیای فعلی، حکم قطعی را مخدوش نمی ساخت. اما در جایی که ظرفیت و منطقهالفراغی می دیدند که امکان مصلحتسنجی را مهیا می ساخت، با اشراف فوقالعاده بر تعاملات و تزاحمات، به تجویز حکم و رأی می پرداختند.
لذا هیچوقت نگاه چندلایه به موضوعات تعطیل نمی شد، بلکه به اقتضای شرایط و وجود زمینه و ظرفیت، تلاش می گردید با لحاظ جنبه های مختلف، موضوعشناسی درستی انجام و حکم صوابی، انتاج شود.
نتیجه:
شخصیت امام خمینی، هم از حیث ساخت و تربیت و هم از حیث نگاه و پرداخت به معرفت های قدیم و جدید و هم از حیث تلاقی با الگوهای شاخص انسانی-الهی دارای وجه تطوری و تحولی ممتازی است. با اینکه امام از استوانه های استوار اخلاقی، فقهی و فلسفی استفاده نمودند، اما هیچگاه از هیچکدام به نفع هیچکدام منصرف نشده بلکه آنها را از زاویه ای بالاتر، درگیر و در تعامل باهم می دیدند. شاید ریشه ی نگاه توحیدی و ولایی امام که در اندیشه پردازی نظریهی ولایت فقیه خود را نشان داد، مهمترین رکن امامت تحول در اندیشه و سیرهی امام خمینی بوده است. اندیشه ای که پرواز آن منوط به عمل صحیح دو بال بهصورت توأمان و هم زمان است. یکی بال ولایت و دیگری بال فقه سرشار و پویای اهلبیت علیهم السلام است.
معمولا شناخت مسیر حرکت تا اثر بزرگان تاریخ، کار آسانی نیست. اینکه از آغاز تا انجام، از چه نقاطی و چگونه مسیر تکامل و تعالی، پیموده شده یک دغدغهی اساسی است و تشنگان و جستجوگران زیادی به دنبال فهم و کشف آن هستند. جالبتوجه اینکه، اینقدر مسیر پر از گره و راز و رمز و پیچیدگی است که کشف آن با همهی جزئیات تقریبا ناممکن است و به تبع آن، تقلید و کپیبرداری، معلوم نیست ما را به نتیجهی درست و حتی خوبی رهنمون کند. می توان گفت: جمع اقتضائات یک نفر در یک زمان، ما را به یک راه درست و بهینه رهنمون می شود و حالا با تغییر این فرد و متغیرهای زمان و زمانه، شاید راه دیگری، راه درست تر باشد.
حال اگر متغیرهای دیگری هم در این میانه باشد کار بسی سخت تر و تجزیه و تحلیل آن نادقیق تر و شاید ناقص تر باشد. مثلا بزرگان دینی که مسیری برای سلوک شخصی دارند، تحفظات ظریف و دقیقی را برای خود معمول و متعین می دارند که هرکسی را بدان راه نیست؛ همین سبب بیش از اندازه سخت شدن مسیر کشف می شود.
اما می توان یک سوی دیگر این ماجرا را دید. کسی که در این مسیر تتبع و تحقیق می کند، هر چه پیش می رود و هر چه کشف می کند، لذت کار برایش افزون می گردد. دوست دارد بیشتر و بیشتر غور کند و به قیافه ای منسجم و منظم از شخصیت مورد تحقیق دست یابد. لذا مسیر کشف، مسیر جذاب و پرهیجانی است و شاید همین است که محقق را با همهی دشواری ها، باز به خود جلب می کند تا از درون آن، دستمایه ای برای زیست بهتر به جهان و جهانیان تقدیم کند.
امام خمینی یکی از این شخصیت ها است. هم اخلاق فردی و هم سلوک اجتماعی ایشان، زمینه ساز حرکتی عظیم در دنیای معاصر شده است و خود بهعنوان نقطه عطفی بزرگ، سرمنشأ بسیاری از تغییر نگاه ها، و تطور رویکردها در افراد و جوامع گردیده است. هم زمانهی امام پر از رویداد و واقعه بوده است و هم شخص شخیص امام پر از ظریفکاریها، تربیت و ساخته شده است. هم با متربی شایستهای سروکار داریم و هم با مربی کاردان و کاربلدی. هم با مرجعی نمونه و الگو مواجهیم، هم با راهبری سیاست دان و زمان شناس. هم با حکیمی متأله، رو در رو هستیم هم با زعیمی دنیادیده و وسط میدان.
آنچه در امام بهصورت ممتاز و مؤثر دیده میشود این است که امام با اشراف به مسیر عرفان و سیر الی الله، دائم در حال حرکت، تغییر، تطور و تحول بودهاند و این تحول درون در شخصیت مزکائی چون امام، تحول بیرونی را رقم زده است. حال یک سؤال کلیدی وجود دارد و آن اینکه امام چگونه این تحولخواهی را در شخصیتشان نضج داده و بعد از آن مشغول تربیتش شده اند تا جایی که علاوه بر جهان درون، جهان بیرون را متأثر نموده اند و به مرتبهی «امام تحول» رسیده اند. در این نوشتار به برخی از این نقطه های آغاز و نقطه های عطف پرداخته می شود.
فهم جهادی
زندگی امام از بدو تولد، با درگیری پدر و خاندان پدری با متجاوزان به حقوق مردم، زمینخواران و غاصبان گره خورده است. در همین مسیر، ایشان خیلی زود از نعمت پدر محروم شده و همین زمینه ای می شود تا گل اولیهی شخصیتشان، به شدت ظلمستیز شکل بگیرد. اینکه از کودکی بفهمی تعدی و تجاوز چیست و برای از میان برداشتنش عرق و عصبیت و غیرت داشته باشی و نسبت به آن نهتنها بی تفاوت نباشی بلکه حساس و تیزبین باشی. اینکه بفهمی راه محو ظلم، تنها از کشتن قاتل و مباشرین آن نمی گذرد و لازم است چشمهی آلودهی اندیشهی ظلم و تعدی به دیگران خشک شود. اینکه برای از بین بردن ظلم، راه طولانی در پیش است که آغاز آن فهم معنای ظلم و ظالم و مظلوم و پیدا کردن مصادیق آن است. آزادگی خانوادهی امام، حدی از ملکهی شجاعت را در وجود ایشان پرورش داد تا در مسیر زندگی اجازه ندهند طیف اربابان، رعیت را مورد تحقیر و استثمار خود قرار داده و به راحتی و با زورگویی و ستمگری، مشق تعدی به حقوق دیگران کنند.
فردی که ظلم می بیند یا منکوب است یا آزاده. اگر منکوب باشد، به ظلم تن می دهد و طبعا زمینهی ظلم بیشتر و ظلمپذیری بیشتر را برای خود و اهل وعیال خود فراهم می آورد. اما کسی که آزاده است، آرام و قرار ندارد تا ظلم را محو و ظالم را ادب کند؛ حتی در مواقعی حد تعدی متجاوز او را به نقطه ای می رساند که با ظالم و طاغی به مبارزه ای حیثیتی و مقدس اقدام نماید. همین قرار نداشتن، بذر جهاد و مقاومت را برای برچیدن ظلم در دلها می نشاند. لذا امام از کودکی اینگونه تربیت شده بود و اجازه نمیداد داغ پدر شهیدش و یتیمی خاموش شود و فراموش.
این جنس شخصیت امام در دورهی جوانی و با ظهور رضاخان قلدر در مسند نخست وزیری و پادشاهی، بهتر نشو و نما یافت. حالا حکومت، نه در ردهی یک نظمیهچی، بلکه از صدر تا ذیل آن، دچار بیماری ستمگری و تجاوز شده است. ورود امام به مدرسه و حوزهی علمیه و استعداد شگرف و هوش سرشار ایشان، همراه با شاگردیکردن نزد علمای تراز اول فقه و عرفان و اخلاق، و البته مواجهشدن با شخصیتهای مجاهدی چون شهید والامقام مدرس، درک امام از شرایط مقابله با این حد از ظلم و ظلمت را، به درکی مبنایی و ریشه ای و هویتدار تبدیل نمود. این خواست و طلب، روحیهی مبارزه و جهادگری را در امام تقویت کرد و به سایر دغدغه های امام نیز جهت داد.
فهم فقاهتی
در طول تاریخ شیعه، بوده اند علمایی که فهم دقیق و درستی از عرصهی بلندبالای «فقه و فقاهت» پیدا کرده اند و خود را در چارچوب های سنتی، تقلیدی و کمرمق فقهی که به نوعی زمینه ساز تحجر و نگاه مرده به جریان اقتضائات و نیازهای دین برای انسان معاصر است، اسیر و تاریکنشین نگردانده اند.
برای این بلندنظران، جولانگری در عرصهی فقه منحصر در یک نگاه کاملا مصرفگرایانه برای تعیین تکلیف فرد و افراد نبوده است بلکه فقه را نوعی جهانبینی دین بنیاد برای ادارهی فرد و جامعه در مسیر رسیدن به قرب و فلاح فردی و اجتماعی می دانستند. با این عینک، هیچگاه مشرب فقهی و روش شناسی معتبر آن در قالب علم اصول، بیجواب و پاسخ نبوده است. به این واقعه در خصوص حلیت بازی شطرنج توسط حضرت امام در دو سال مانده به رحلت ایشان نگاه کنید: از امام استفتا شد اگر شطرنج، آلت قمار بودن خود را بهطور کلی از دست داده باشد و تنها بهعنوان یک ورزش فکری از آن استفاده گردد، بازی با آن چه صورتی دارد؟ امام فتوا دادند: بر فرض مذکور اگر برد و باختی در بین نباشد، اشکال ندارد. یکی از شاگردان امام در مقام اشکال به این فتوا طی نامه ای اینگونه می نویسد:
«سائل محترم از کجا ادعا می کند که امروز شطرنج آلت قمار بودن خود را بهکلی از دست داده است و تنها ورزش فکری شده است؟ در روایت معتبره از سکونی از حضرت صادقعلیهالسلام آمده است: قالعلیهالسلام: قال رسول اللهصلیالله: انهاکم عنی الزفن و المزمار و عنی الکربات و الکبرات و قالعلیهالسلام: نهی رسول اللهصلیالله عن اللعب بالشطرنج و الزور … هر دو دلیل اطلاق دارد. بنابراین استفاده می کنیم بازی با شطرنج حرام است چه آلت قمار را از دست بدهد یا نه و دعوای انصراف، منشأ صحیحی می خواهد که به نظر نمی رسد و آنچه ممکن است گفته شود، مثل غلبه یا آلیت در آن زمان منشأ صحیحی ندارد و در خود فحص کرده و حجتی برخلاف اطلاق مزبور نیافتم».(نشریه پاسدار اسلام، سال هفتم، شماره۸۳، صفحه۱۰)
حضرت امامره در پاسخ این نامه، به عدم توجه به زمان و مکان و جمود بر نصوص و لوازم آن بهطور کلی اشاره کرده و توجه می دهند که جمود بر نصوص بدون توجه به زمان و مکان، چهبسا مناسبات تمدن جدید را در هم بشکند و مردم را به دورانهای قدیم بازگرداند. ایشان پاسخ دادند: «بنا بر نوشتهی جنابعالی [و جمود بر نصوص] زکات، تنها برای مصارف فقرا و سایر اموری که ذکرش رفته است و اکنون که مصارف به صدها مقابل آن رسیده است، راهی نیست و رهان در سبق و رمایه مختص به تیر و کمان و اسبدوانی و امثال آن که در جنگ های سابق به کار گرفته می شده است و امروز هم تنها در همان موارد درست است، و انفال که بر شیعیان تحلیل شده است، امروز هم شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های کذایی جنگلها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است، نابود کنند و جان میلیونها انسان را به خطر بیندازند و هیچ کس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد، منازل و مساجدی که در خیابانکشی ها برای معضل ترافیک و حفظ جان هزاران نفر مورد احتیاج است، نباید تخریب گردد و امثال آن و بالجمله آنگونه که جنابعالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید بهکلی باید از بین برود و مردم کوخنشین بوده و یا برای همیشه در صحراها زندگی کنند … ».
نگاه امام یک نگاه کاملا منضبط و به دور از افراط و تفریط های مرسوم است. نه آنقدر در لایهی تحجر می ماند که هرگونه امروزنگری دچار ابهام و ایهام شود و بدون جواب بماند و نه آنقدر بی مبنا حرکت می کند که استنباطات شرعیه که موجبات حجیت فقهی را فراهم می آورد، مطرود و غایب باشد. این نگاه با اصل و ریشه، مسقطالرأسش همان فقاهت سنتی است که برای پاسخگویی مستحدثات، نهتنها عاجز نیست بلکه موجبات صواباندیشی دینی بر پایهی محکمات را فراهم آورده و منطق احکام اولیه و ثانویه را در بزنگاه بنبست ها، عرضه می نماید.
فهم جهان وطنی (مدنی)
نگاه امام به مسائل و موضوعات، نگاه معاصر بود. شاید مهم ترین تمایز امام با فضای غالب مدارس و حوزه های علمیه این بود که کاملا جهان وطنی زندگی می کردند. خود را در چارچوب های بسته ندیدند و تلاش کردند عرصهی نیازشناسی و پاسخگویی را منحصر در یک فرد شیعهمذهب نکنند، بلکه با احاطه بر امروز دنیا، نقشهی رسیدن به کمال انسانی، اجتماعی و جهانی را از مختصات انسان امروزی شروع کرده و با اشراف بر ضرورت ها و الزامات، راه درست و نجاتبخش را در قالب مفاهیم، گزاره های راهنما، اصول و سیاست هایی (به نسبت موقعیتی که در عرصهی جامعه یا حکمرانی داشتند) برای جامعهی انسانی تجویز نمایند.
این منظر ژرف و بلند سبب شد امام همیشه چندین گام از همهی معاصران خود جلوتر باشد و هیچگاه در چنبرهی نگاه های فرمال یا نظریات نخنما شده اسیر نگردند. شاید هرقدر شما انسان مجاهدی باشید اما نتوانید جهانبینی صحیح و شناخت درست را در اختیار پیروان قرار دهید، خیلی زود دچار ورشکستگی شده و نظریات شما به رکود خواهد خورد. وقتی امام مفهوم کوخنشینی و کاخنشینی یا بسیج جهانی مستضعفین یا اسلام ناب و اسلام آمریکایی را طرح می کرد، هیچگاه مرزهای جغرافیایی، این اندیشهی زلال را محدود نمی کرد. به این جملات خیره شوید:
«امروز جهان تشنهی فرهنگ اسلام ناب محمدی است و مسلمانان، در یک تشکیلات بزرگ اسلامی، رونق و زرق و برق کاخهای سفید و سرخ را از بین خواهند برد. امروز خمینی آغوش و سینهی خویش را برای تیرهای بلا و حوادث سخت و برابر همهی توپ ها و موشک های دشمنان باز کرده است و همچون همهی عاشقان شهادت برای درک شهادت، روزشماری می کند. جنگ، جنگ عقیده است و جغرافیا و مرز نمی شناسد و ما باید در جنگ اعتقادی مان، بسیج بزرگ سربازان اسلام را در جهان به راه اندازیم».
این جملات در عین اینکه کاملا آرمانگرایانه است ولی پر از مفاهیم ژرف است. هم توحیدی است، هم سلوکی را نشانه گذاری می کند، هم تشکیلاتی است و هم بدون مرز جغرافیایی و در واحد انسانی است. این نگاه امام را نهتنها عارفی سالک، بلکه مجاهدی خستگیناپذیر و مهمتر از آن ایدئولوگی جهان شناس و بالاتر از آن، راهبر و فرماندهی مشرف به نیازها و کمال انسانی معرفی می کند.
بازهم با شهد شیرین کلامش همراه شوید: «این وظیفهی اولیهی ما و انقلاب اسلامی ماست که در سراسر جهان صدا زنیم که ای خوابرفتگان! ای غفلتزدگان! بیدار شوید و به اطراف خود نگاه کنید که در کنار لانه های گرگ منزل گرفته اید. برخیزید که اینجا جای خواب نیست! … راستی اگر بسیج جهانی مسلمین تشکیل شده بود، کسی جرئت اینهمه جسارت و شرارت را با فرزندان رسول اللهصلیالله داشت؟»
امام، خمینی بود و خمینی ماند، اما افق جهانی اش به خمینی بودنش اعتباری بخشید که تا دنیا دنیاست اسم و رسم خمینی در هر قیام و انقلابی که علیه ظلم برپا می شود، دیده می شود. او روحالله بود و روح زنده ای بخشید به حرکت ها و نهضت ها و قیام ها و انقلاب ها.
فهم چندلایه (راهبردی) :
امام، ذهنی چندلایه داشتند. هم در مسیر سلوک و عرفان نظری و عملی، درسآموخته و مربی شده بودند، هم در فلسفه به غایتالمنتهایی دست یافته بودند، هم فقیهی متبحر بودند و پیشرو، هم ادیبی بودند کارآزموده، هم آشنای به موضوع تشکیلات و تعاملات و ترابطات. همهی این ها، امام را در تلاقی بی نظیری در چند راههی حکمت و عرفان و فقه قرار می داد که با ذوق سرشار ادبی و شناخت حکمرانی جهانی معاصر همراه بود. آن مبنا و این معرفت، او را به انسانی ذوابعاد و البته ذوفنون تبدیل کرده بود که در هر حادثه و واقعه ای، از گنجینهی خرد و درایت خود، که برگرفته از سررشته های معرفت ناب توحیدی و فهم معادلات قدرت در دنیای معاصر بود، به تصمیم می رسید. این همانی بود که امام نام درست «تکلیف» بر آن نهاد و تکلیفگرایی را به معنای توجه به عمل و حرکت بهسوی آن، با انگیزهی انجام اوامر خدای متعال و کسب رضایت او پیگیری کرد. ازاین جهت تکلیف گرایی خود عمل خاصی نیست بلکه روش خاصی در انجام عمل است.
لذا امام در اتخاذ هر تصمیمی علاوه بر لحاظ شرایط بیرونی، به اقتضائات درونی هم ملتفت بوده و همهی این سیر و شناخت را معطوف به رضایت حقتعالی و انجام تکلیف می دانسته است. لذا زندگی امام، پر از تلاقی ها، تزاحم ها و تعارض ها بوده و برای رسیدن به فرمول درست، چاره ای نبوده مگر اینکه با یک نگاه جامع، مسئله ها شناسایی شده، اولویتبندی شده، تجزیهوتحلیل گردیده، سناریوهای مختلف حل و کشف شده و بدین طریق به دنبال بهترین گزینهی ممکن بوده اند.
این ذهن چندلایه که قدرت حلاجی بالایی نسبت به موضوعات پیدا کرده است، ظرفیت و زمینهی خوبی برای حرکت در مسیر بهبود، پیشرفت و تعالی ایجاد می کند. ضمن اینکه این مزیت ممتاز قابلیت دارد خود را در جایگاه راهبری یک حرکت پیشرونده نشان دهد.
شاید مهمترین هنر امام این بود که در مبنا استوار می شد اما نمی ماند و تا رسیدن به مسیر و سیر حرکت و نقشهی راه، ادامهی طریق می داد. از وحی و سیره با لحاظ حجیت های فقه و شرع، به حکم و تصمیم و فتوا می رسید.
در قضیهی شکست اعتصاب در عصر ۲۱ بهمن ۱۳۵۷، در برخورد با منافقین، در ادامهی جنگ بعد از فتح خرمشهر، در قبول قطعنامه ۵۹۸، در ایدهی راهپیمایی برائت از مشرکین، در برکناری آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری، در تأسیس نهادهای انقلابی و … همه و همه رشحاتی از پویائی، فکر چندلایه، اندیشهی راهبردی با مبنای تکلیفگرای شرعی و راهبری معاصر مدنی و جهانی بهصورت برجسته دیده می شود. به حکم ارتداد سلمان رشدی توجه کنید:
بسمه تعالی
انا لله و انا الیه راجعون
به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان می رسانم مؤلف کتاب «آیات شیطانی» که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتوای آن، محکوم به اعدام می باشند. از مسلمانان غیور می خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعا آنها را اعدام نمایند تا دیگر کسی جرئت نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است انشاءالله. ضمنا اگر کسی دسترسی به مؤلف کتاب دارد ولی خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالش برسد.
والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته
امام در جایگاه ولی فقیه، امر و حکمشان برگرفته از کوثر جوشان فقه اهلبیتعلیهمالسلام بوده و ذره ای در افتای شرعیشان کوتاه نمی آمدند و اقتضائات مصنوعی و تزاحمات دنیای فعلی، حکم قطعی را مخدوش نمی ساخت. اما در جایی که ظرفیت و منطقهالفراغی می دیدند که امکان مصلحتسنجی را مهیا می ساخت، با اشراف فوقالعاده بر تعاملات و تزاحمات، به تجویز حکم و رأی می پرداختند.
لذا هیچوقت نگاه چندلایه به موضوعات تعطیل نمی شد، بلکه به اقتضای شرایط و وجود زمینه و ظرفیت، تلاش می گردید با لحاظ جنبه های مختلف، موضوعشناسی درستی انجام و حکم صوابی، انتاج شود.
نتیجه:
شخصیت امام خمینی، هم از حیث ساخت و تربیت و هم از حیث نگاه و پرداخت به معرفت های قدیم و جدید و هم از حیث تلاقی با الگوهای شاخص انسانی-الهی دارای وجه تطوری و تحولی ممتازی است. با اینکه امام از استوانه های استوار اخلاقی، فقهی و فلسفی استفاده نمودند، اما هیچگاه از هیچکدام به نفع هیچکدام منصرف نشده بلکه آنها را از زاویه ای بالاتر، درگیر و در تعامل باهم می دیدند. شاید ریشه ی نگاه توحیدی و ولایی امام که در اندیشه پردازی نظریهی ولایت فقیه خود را نشان داد، مهمترین رکن امامت تحول در اندیشه و سیرهی امام خمینی بوده است. اندیشه ای که پرواز آن منوط به عمل صحیح دو بال بهصورت توأمان و هم زمان است. یکی بال ولایت و دیگری بال فقه سرشار و پویای اهلبیت علیهم السلام است.
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «بذرهای تحول در ضمیر امام» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.