مبانی کرامت ذاتی و نشانه های ارزش وجودی انسان در قرآن

مهر | دین و اندیشه | شنبه، ۳۰ بهمن ۱۴۰۰ - ۱۵:۱۸

حجت الاسلام علم الهدی گفت: کرامت انسان به ذات او تعلق می گیرد و از همین جهت، موجودی ممتاز و انحصاری است و کرامت او نمی تواند ناظر به کمالات معنوی و فعلیت انسان در آینده باشد.

خبرگزاری مهر-گروه دین و آئین- نگار احدپور اقبلاغ: سخن درباره کرامت انسان از منظر قرآن، از این جهت دارای اهمیت است که جایگاه و ارزش وجودی انسان را، گذشته از تعلقات نژادی، دینی و جغرافیایی نشان می دهد و به گونه ای توصیف می کند که ناظر به ساختار هستی شناسانه اوست.
در گفتگویی که تقدیم نگاه تان می شود سعی داریم به بررسی جایگاه کرامت و ارزش های انسانی از منظر قرآن کریم بپردازیم، از این رو با حجت الاسلام سید باقر علم الهدی، محقق، کارشناس دینی و استاد حوزه علمیه تهران به گفت و گو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می خوانید:
حجت الاسلام سید باقر علم الهدی در گفتگو با مهر عنوان کرد: یکی از محوری ترین موضوعات و مباحثی که در قرآن بدان پرداخته شده، جایگاه و موقعیت ویژه انسان در عالم هستی است، قرآن کریم می فرماید، «و لقد کرمنا بنی آدم وحملناهم فی البر والبحر ورزقناهم من الطیبات وفضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا؛ ما فرزند آدم را گرامی داشتیم و او را در خشکی و دریا به حرکت در آوردیم و به آنها از روزی های پاکیزه بخشیدیم و بر بسیاری آفریده های خود برتری دادیم.».
با دقت در این آیه نخست در می یابیم که این کرامت از آن فرزندان آدم است و شامل همه آنان می شود.
قید مؤمن، مسلمان، حتی انسان وجود ندارد.، ثانیا برای این موجود گرامی داشته شده، امکانات، وسایل، فرصت حرکت و جابه جایی و رزق پاکیزه فراهم شده است.
و در نهایت به جز گرامی داشتن، بر بسیاری آفریده ها برتری داده شده است که نشان می دهد، کرامت چیزی جز برتری است.
علم الهدی افزود: تکریم انسان، نهادن ویژگی هایی در این موجود است که در دیگران نیست و امری اعتباری یا تنها احترام نیست.
دادن چیزهایی است که در دیگر موجودات هست؛ اما در انسان بیش تر و کامل تر است.
از این رو، تکریم معنایی درونی است که به دیگری کاری ندارد و تنها آن موجود شرافت و عنایت یافته است و شامل همه، حتی مشرکان و کافران هم می شود؛ بر خلاف «تفضیل» که در مقایسه و اشتراک ارزیابی می شود.
این کارشناس مذهبی تصریح کرد: اکنون این پرسش مطرح است که این ویژگی ها چیست که کرامت انسان بر آن متوقف شده و فلسفه کرامت و ارزش گذاری انسان معرفی شده است؟
با ارزیابی شخصیت انسان، ممکن است امتیاز ویژه انسان که در میان موجودات زمینی وجود دارد، عقل باشد یا عقل و اراده یا ایمان و کمالات معنوی.
علامه طباطبایی وجه کرامت ذاتی انسان را عقل می داند؛ در حالی که عقل صفت ممتاز انسان از موجودات زمینی است؛ اما نسبت به ملائکه نیست، در صورتی که صفت ممتاز انسان عقل و اراده و حق انتخاب است.
ممکن است کسی بپرسد که از کجای آیه استفاده می کنید که کرامت انسان، به تعبیر علامه طباطبایی عقل است و به نظر نویسنده، اراده و حق انتخاب و نمی تواند ایمان و کمالات معنوی باشد.
علامه طباطبایی، فلسفه تکریم انسان را اختصاص یافتن چیزی می داند که در انسان مشاهده می شود و در دیگران یافت نمی شود
وی خاطر نشان کرد: باید پرسید که عامل کرامت انسان چیست که نه در موجودات ارضی وجود دارد و نه در موجودات سماوی؟
تفاوت جمادات، نباتات و حیوانات با انسان در چیست؟
ملائکه الله و عالم ارواح در آسمان ها چه چیزی ندارند که موجب خضوع آنها نسبت به انسان شده است؟
جن برخی خصایص عقلی را دارد و آن گونه که از برخی آیات قرآن استفاده می شود که ایمان می آورند؛ اما در آنها خلاقیت ذاتی و پذیرش مسئولیت و توسعه مادیت و معنویت مشاهده نمی شود؛ اما در انسان وجه جامعی دیده می شود که از سویی ملکوتی است و از سویی ناسوتی.
علامه طباطبایی، فلسفه تکریم را اختصاص یافتن چیزی می داند که در انسان مشاهده می شود و در دیگران یافت نمی شود؛ به عبارت دیگر، ایشان از روش سبر و تقسیم، در پی اثبات دلیل کرامت است: انسان در میان موجودات هستی به واسطه عقل، ویژگی دارد که باعث برتری و افزایش بر دیگران در صفات، احوال و کارها می شود.
وی با تاکید بر اینکه زندگی انسان از این جهت با زندگی سایر جانداران فرق دارد که حیوانات، به حکم غریزه زندگی می کنند؛ اما انسان عقل و اراده دارد و با نیروی ابداع و ابتکار کار می کند.
افزود: انسان نه تنها بر خود حق دارد، بلکه بر دیگر موجودات هم حق دارد: «إنکم مسؤولون حتی عن البقاع و البهائم».به همین دلیل که عقل دارد، اراده، ابداع و ابتکار هم دارد؛ مسئولیت شناس و مسئولیت پذیر است، به همین دلیل نیز کرامت دارد.
علم الهدی گفت: بنابراین، فلسفه کرامت انسان از سوی خداوند، داشتن اراده و اختیار، و توانایی حق انتخاب، ابداع، ابتکار، بیان خواسته ها، نطق، خط و تسلط بر دیگر موجودات است.
البته اموری که با داشتن عقل تناسب دارد و این نکته با استفاده از سبر و تقسیم و مقایسه میان انسان با موجودات و آیات قرآن استفاده می شود، زیرا خداوند تکریم انسان را امری اعتباری و تصادفی قرار نداده، بلکه نسبت به واقعیت و حقیقتی از ذات انسان و تکوینی قرار داده است.
از طرفی این اوصاف را به انسانی خاص چون مؤمن اختصاص نداده و در مقام بیان آنها به طور مطلق سخن گفته و به ذات انسان وابسته ساخته است و اگر در انسان سلبیات بسیاری نسبت به پذیرش انسان و تخلفات و نافرمانی های وی دیده می شود، اما در برابر انسان، ابتکارات و خلاقیت های بسیاری، در کشف پدیده ها و به کارگیری طبیعت و در نوردیدن جهان آفاق دارد و باز آفرینی، نوآوری، شناخت طبیعت و خدمت به جامعه انجام داده که بی نظیر است.
به همین دلیل کرامت انسان به ذات او تعلق می گیرد و از همین جهت، موجودی ممتاز و انحصاری است و کرامت او نمی تواند ناظر به کمالات معنوی و فعلیت انسان در آینده باشد.
همین که چنین استعدادی را در کلیت دارد، جامعه انسانی از موجودات دیگر ارزش بیش تری می یابد؛ هر چند در میان آنها ضایعات، آفات و انحرافاتی دیده می شود.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: آیاتی که در این خصوص مورد بررسی قرار می گیرد، به دو جهت، دلیل و شاهد کرامت انسان است: یکی اینکه بیانگر وضعیت ذاتی انسان است.
برخی هم به این دلیل، مبنای کرامت قرار گرفته اند که اگر انسان کرامت نداشت و کرامت او ذاتی نبود، این گونه جهان را برای او آماده نمی کرد و این گونه حقوق و ارزش اجتماعی قائل نمی شد و برای انسان از آن جهت که انسان است، حریم تعیین نکرده و سرمایه گذاری نمی کرد، چیزی که مانندش در سایر موجودات مشاهده نمی شود؛ به عبارت دیگر، ما گاهی از اینکه خداوند انسان را خلیفه، امانتدار و دارای علم ویژه و مثل اعلا قرار داده، می فهمیم که کرامت ذاتی دارد و گاهی از اینکه فرشتگان به او سجده کردند، موجودات جهان در تسخیر اوست، و حیات مادی و معنوی او ارزش دارد، می فهمیم که انسان کرامت دارد؛ به هر حال به بررسی این آیات می پردازیم.
انسان مسجود فرشتگان
این محقق تاریخ اسلام با بیان اینکه از مبانی کرامت و از نشانه های ارزش وجودی انسان در قرآن، می توان به «سجده فرشتگان بر انسان» خاطرنشان کرد: خداوند در سوره اعراف می فرماید: ولقد خلقناکم ثم صورناکم ثم قلنا للملائکه اسجدوا لآدم فسجدوا إلا إبلیس، خداوند در آغاز انسان ها را آفریده، سپس به او صورت انسانی داده و خواسته که او را خلیفه خود در روی زمین قرار دهد.
از تعبیر جعل به جای خلق استفاده برده و آنگاه به ملائک دستور داد تا به او سجده کنند.
این آیه نه تنها نشان می دهد که انسان و نه آدم، دارای مقامی والا و متعالی است، بلکه از ملائکه نیز برتر است؛ زیرا اگر موجودی از ملائکه کامل تر و بر آنها افضل نبود، درست نبود که وجود کامل بر وجود ناقص خضوع کند.
وی افزود: نکته دیگر آنکه هر چند ملائکه در آغاز نسبت به خلیفه شدن انسان اعتراض داشتند؛ اما پس از آنکه معلوم شد انسان با همه اوصاف و خصوصیات بشری، همچون فسادگری، خون ریزی و…، باز هم ویژگی دارد که به اعتراف قصور فهم خود ناچار است.
آنگاه که خداوند به ملائکه دستور سجده می دهد، بلافاصله آنها هم سجده می کنند و این برتری را می پذیرند.
نکته سوم آنکه در سجده ملائکه به آدم خصوصیتی نیست تا کرامتی برای آدم ثابت شود، چون جعل خلیفه ناظر به انسان است، کرامت از بنی آدم است، دلیلی ندارد که کرنش و خضوع مخصوص آدم باشد؛ به ویژه آنکه در آیۀ یاد شده، سجده به آدم پس از آن مطرح می شود که خداوند در خطاب به همه انسان ها و از باب ذکر نعمت و امتنان می گوید: ولقد خلقناکم ثم صورناکم ثم قلنا للملائکه اسجدوا.
یعنی سجده ملائکه، به عنوان پدیده ای تاریخی بوده و در پدیده های تاریخی، عینیت لازم است.
علم الهدی تصریح کرد: در آن زمان، جز آدم کس دیگری نبوده است.
نکته دیگر و شاهد بر عمومیت سجده، تعبیراتی است که در سوره حجر بیان شده است.
در آنجا مسأله به صورت کلی آمده است: «ولقد خلقنا الإنسان من صلصال من حمإ مسنون؛ وإذ قال ربک للملائکة إنی خالق بشرا من صلصال من حمإ مسنون * فإذا سویته ونفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین» یعنی سجده ملائکه جنبه شخصی نداشته و ناظر به کلیت انسان، با ویژگی او بوده است.
انسان جانشین خدا بر روی زمین
وی با بیان اینکه از دیگر مبانی کرامت در توصیف انسان، جانشینی خداوند در روی زمین است.
گفت: این جانشینی به یک انسان اختصاص ندارد و شامل همه انسان ها است.
و اینکه حکایت از مقام، ارزش و جایگاه تکوینی در نظام هستی است: وإذ قال ربک للملائکة إنی جاعل فی الأرض خلیفه.
در این آیه، خداوند با «اذ» که به واقعیت پیشینی و ذکر خاطره نظر دارد، می گوید: به خاطر بیاور آن هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد.
با اینکه فرشتگان می گویند: ما تسبیح و حمد تو را به جای می آوریم و تو را تقدیس می کنیم، آیا باز هم لازم است که موجوداتی را خلیفه خود قرار دهی؟
گویی خداوند وقتی با ملائکه سخن می گوید، به صراحت مرتبه ای بالاتر از آنها را یادآوری می کند و آن خلیفه شدن است.
خلیفه ای که گاهی تقدیس و تسبیح می کند و گاهی خیر؛ چه بسا فساد و خون ریزی هم می کند؛ در صورتی که فرشتگان همگی و همواره تسبیح و تقدیس می کنند.
در این آیه خداوند استدلال فرشتگان را رد نمی کند، بلکه می گوید: در خلیفه قرار دادن این موجود راز و رمزی است: إنی أعلم ما لا تعلمون.
به هر حال در مورد خلیفه شدن انسان، نه فقط آدم، در آیات دیگر تأکید می ورزد: ثم جعلناکم خلائف فی الأرض.
انسان امانت دار خدا
این استاد حوزه علمیه افزود: قرآن، انسان را امانت دار خدا معرفی می کند و این مسأله را با یادآوری مقدمه ای بیان می کند: این امانت را بر آسمان، زمین و کوه ها عرضه کرد، ولی آنان از حمل آن سر بر تافتند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش کشید: إنا عرضنا الأمانة علی السموات والأرض والجبال فأبین أن یحملنها وأشفقن منها وحملها الإنسان إنه کان ظلوما جهولا از این تعبیرها استفاده می شود که پذیرفتن امانت، از ویژگی های انسان است که همه موجودات جهان آفرینش از پذیرش آن سرباز زده اند.
وی افزود: سخن از معنای امانت و ارتباط آن با کرامت انسان است.
بی گمان وقتی گفته می شود، بر انسان عرضه شد، منظور این نیست که به صورت تشریعی و عرضه بر یکایک انسان، بوده است.
چون می دانیم که چنین چیزی اتفاق نیفتاده است.
پس باید منظور از عرضه، نهادن در خمیرمایه و فطرت انسان باشد؛ چیزی که می تواند مایه امتیاز انسان از دیگر موجودات، به لحاظ ساختار وجودی باشد: با عقل، اختیار و اراده که انسان را از سایر موجودات برتری ببخشد و روشن است که این آیه در مقام بیان خبر از مقام و ارزش گذاری است.
به همین دلیل، اوصاف ظلوم و جهول که به ظاهر عتاب و خرده گیری است؛ اما در حقیقت نوعی تمجید است.
چون اگر این انسان دارای وصفی است که می تواند فساد و سفک دما کند و ظلوم و جهول باشد؛ یعنی قدرت انتخاب دارد و همه حالات خوب و بد برای او فرض است و مانند ملائکه نیست که لا یعصون الله ما أمرهم ویفعلون ما یؤمرون.
و مانند آسمان و زمین و کوه ها هم نیستند که تسلیم او هستند طوعا و کرها.
و له أسلم من فی السموات والأرض طوعا وکرها از این رو موهبتی است که خدا به انسان داده و در حد خود ارزش یافته است، به همین دلیل، آیه امانت به قول علامه طباطبایی، نشانگر کرامت ذاتی انسان است.
بنابراین، داشتن استعداد و پذیرش امانت، از مبانی کرامت و شناخت هویت انسان است.
انسان اشرف مخلوقات
علم الهدی در ادامه افزود: از دیگر شواهد کرامت ذاتی، آیاتی است که انسان را اشرف مخلوقات می داند و خلق انسان را در نیکوترین صورت معرفی می کند و خدا با آفرینش وی، به کاری که انجام گرفته، آفرین می گوید.
هر چند سخن درباره اشرف مخلوقات بودن انسان، نگاهی دیگر به انسان و ارزش اوست؛ اما از آنجا که قرآن با تعبیرهای مختلف درباره جایگاه انسان سخن گفته، این تعبیر هم در نشان دادن کرامت انسان قابل توجه است.
وی خاطرنشان کرد: قرآن کریم پس از شرح چگونگی آفرینش انسان و سیر مراحل آن می گوید: ثم أنشأناه خلقا آخر فتبارک الله أحسن الخالقین؛ آنگاه آفرینشی دیگر پدید آوردیم، آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.
همچنین آمده است: لقد خلقنا الإنسان فی أحسن تقویم؛ به راستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم.
این توصیفات، هر چند به بهترین آفرینش و نیکوترین صورت انسان نظر دارد؛ اما سخنان دیگری در قرآن آمده است که برتری انسان را به گونه ای روشن تر بیان می کند: وفضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا؛ تنها به انسان کرامت بخشیده، بلکه او را بر بسیاری آفریده ها برتری داده است.
به همین دلیل می توان به موقعیت انسان از نگاه قرآن به عنوان اشرف مخلوقات سخن گفت.
انسان و روح خدایی
این پژوهشگر تاریخ اسلام عنوان کرد: در نظر قرآن، آفرینش انسان از آن جهت ارزش ویژه ای دارد که از روح خود خدا ترکیب یافته و اگر بعد جسمانی او زمینی و خاکی است، بعد معنوی و ملکوتی او الهی است: ثم سواه ونفخ فیه من روحه؛ فإذا سویته ونفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین؛ به همین دلیل، انسان کامل می تواند از میان انسان ها برخیزد و انتخاب شود و مثل اعلای خدا و مظهر اسامی و صفات الهی شود.
در انسان از نظر وجودی، چنین ظرفیتی وجود دارد و قرآن این ارزش را یادآور می شود.
انسان دارای اراده و اختیار
وی اراده و اختیار را از دیگر ویژگی های انسان که قرآن بدان اشاره کرده، برشمرد و گفت: انسان در پوییدن راه هدایت و انجام تکالیف الهی خود تصمیم می گیرد.
انسان به گونه ای آفریده شده که با گرایش های دوگانه خیر و شر به دنیا بیاید و با تمایلات گوناگون و فرصت انتخاب آزمایش شود.
الذی خلق الموت والحیاة لیبلوکم أیکم أحسن عملا.
خدایی که مرگ و زندگی را آفرید و انسان ها را به این دنیا آورد تا بیازماید که کدام یک نیکوکردارتر خواهند بود، بلکه تمام امکانات مادی و معنوی را برای انسان فراهم ساخت و آنچه نیاز داشت، در اختیار او قرار داد، تا ببیند چگونه از آنها استفاده می کند: إنا جعلنا ما علی الأرض زینة لها لنبلوهم أیهم أحسن عملا؛ بنابراین، ارزش انسان به این است که می تواند کار بد انجام دهد؛ ولی به کارهای خوب می پردازد و به همین دلیل پاداش می گیرد.
او می تواند کار خوب انجام دهد؛ ولی کارهای خوب انجام نمی دهد و به همین دلیل توبیخ و مجازات می شود.
می گوید هر که بخواهد ایمان می آورد و هر که بخواهد، کفر می ورزد: ومن شاء فلیکفر؛ خداوند نخواسته به صورت جبری در کارهای انسان دخالت کند، بلکه خواسته است، ناظر و ممتحن اعمال او باشد: فلیعلمن الله الذین صدقوا ولیعلمن الکاذبین.
علم الهدی تصریح کرد: از نظر قرآن، هر انسانی مرهون تلاش و کوشش خود است: وأن لیس للإنسان إلا ما سعی، و نتیجه تلاش خود را می بیند: فأولئک کان سعیهم مشکورا.
اگر نیکی کردند، به خود کرده اند و اگر بدی، آن هم به خودشان باز می گردد: إن أحسنتم أحسنتم لانفسکم وإن أسأتم فلها؛ کسی نمی تواند آنها را مجبور کند.
ارزش کار به انتخاب و اختیار انسان است: من عمل صالحا فلنفسه ومن أساء فعلیها؛ هر کس نیکی ورزد، به سود خود اوست و هر کس کار بد انجام دهد، به زیان خودش است.
ادامه دارد …