گروه سیاسی خبرگزاری تسنیم- خبر تشکیل شورای عالی فضایی در صبح روز جمعه ۴ آذر ماه پس از وقفه ای ۱۱ ساله سبب شد تا بار دیگر برنامه فضایی ایران مورد توجه ناظران و تحلیلگران مختلف قرار بگیرد. این جلسه با حضور رئیس جمهور و جمعی از وزرا از جمله ارتباطات، دفاع، صمت و امور خارجه و نیز فرمانده نیروی هوافضای سپاه و سایر اعضای این شورا تشکیل شد.

امروزه شاید کمتر کسی را بتوان یافت که از ارزش و کارکردهای صنعت فضایی بی اطلاع باشد. تمام کشورها سالانه هزینه های سنگینی برای استفاده از خدمات فضاپایه صرف می کنند و در این میان آنهایی که خود صاحب فناوری فضایی در هر سطحی هستند، به تناسب همان سطح، هزینه کمتر و حتی درآمد دارند.

طبق آمار در برخی سال های نه چندان دور، بیش از ۲۵۰ میلیون دلار در سال برای خرید خدمات فضاپایه از سوی کشور هزینه می شده است و رقم فعلی نیز هرچند کمتر بوده، اما باز بسیار قابل توجه است. این درحالیست که بودجه فضایی ایران در برخی سال های دولت یازدهم تنها ۵۰۰ میلیون تومان بوده است!

شاید دو دهه پیش صنعت فضایی برای برخی مسئولین سیاسی کشور جنبه ویترین علمی و فناوری داشت و کمتر به لزوم جدی گرفتن توسعه آن برای رفع نیازهای آتی توجه می شد اما امروزه دیگر بر همگان روشن شده که بدون استفاده از خدمات فضاپایه دچار مشکلات عدیده خواهیم شد.

برای رسیدن به اهداف تصریح شده در سند نقشه جامع علمی کشور (مصوب دی ماه ۱۳۸۹) و نیز سند جامع توسعه هوافضای کشور (مصوب دی ماه ۱۳۹۱) که چندی پس از ورود جدی کشور به عرصه پرتاب ماهواره ها و تکمیل چرخه فناوری فضایی مورد تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت، به عنوان برنامه ریزی فنی، قرار شده بود تا توانایی کامل پرتاب و به کارگیری ماهواره در ۴ مدار از ۲۵۰ کیلومتری در لئو تا ۳۶۰۰۰ کیلومتری در ژئو طی ۴ گام تثبیت شود. هدف نهایی در سند مذکور، به کارگیری ماهواره های سنجشی با دقت بهتر از ۱۰ متر و ماهواره مخابراتی در مدار زمین آهنگ است که تسنیم نیز پیش از این در گزارش مبسوطی به آن پرداخته بود.

از اواخر دولت دوم محمود احمدی نژاد -خصوصا همان مقطعی که بحث ارسال انسان به فضا در گفته های مسئولین دولت پررنگ شد- پرداختن به نیازهای اصلی و اساسی صنعت فضایی نیز اهمیت خود را از دست داد و یک نشانه آن، برگزار نشدن جلسات شورای عالی فضایی در ۳ سال آخر دولت دهم است.

در دولت بعدی یعنی کابینه حسن روحانی نیز این بی توجهی به صنعت فضایی بیشتر شد و باتوجه به تمکین دولت وقت از خواسته های طرف غربی بخصوص آمریکایی ها، این صنعت به حالت نیمه تعطیل درآمد به طوری که در تمام ۸ سال دولت یازدهم و دوازدهم، حتی یک جلسه شورای عالی فضایی تشکیل نشد.

این در حالیست که برنامه فضایی کشور در بالاترین سطوح برنامه ای تصویب شده و در اسناد بالادستی نظام، جایگاه ویژه ای داشت.

نتیجه این اقدام دولت، به حاشیه راندن یکی از برنامه های مهم نظام بود.

یک وجه مشترک هر دو رئیس جمهور سابق و اسبق، دستاویز قرار دادن برنامه فضایی برای امتیازگیری در فضای سیاست خارجی و بین المللی بود که در حقیقت خنجری بر پیکر برنامه فضایی کشور محسوب می شد زیرا در عمل مشخص شد که دشمن هم در مقابل این قدرت نمایی عرصه فضایی جبهه گیری کرده و کند شدن این برنامه را جزو خواسته های خود مطرح می کرد.

تعدیل تعداد زیادی از نیروهای مهم و اثرگذار برنامه فضایی ایران در بخش های مختلف که به مهاجرت تعدادی از آنها به کشورهای خارجی منجر شد هم از دیگر ضربه های دولت روحانی به برنامه فضایی ایران بود؛ مشابه کاری که با نخبگان صنعت هسته ای کشور صورت گرفت.

لازم به ذکر است آنچه در دولت یازدهم و دوازدهم بیش از همه آماج بی مهری قرار گرفت -چه از نظر بودجه ای و چه از نظر دستورالعمل های تخریب کننده نیروی انسانی- بخش حامل های ماهواره یا ماهواره برها بود که تشابهات فناورانه با موشک های بالستیک دارند.

از قضا همین بخش هم بود که سبب کند شدن سرعت رشد برنامه فضایی می شد زیرا از مدتها قبل -و حتی قبل از دولت احمدی نژاد- کشورهای خارجی مشکلات متعددی برای پرتاب ماهواره های ساخت ایران ایجاد کرده بودند. این مجموعه مشکلات -که پرتاب ماهواره «سینا» با سرنوشت نامعلوم توسط روسها و توقیف ماهواره «مصباح» توسط ایتالیا از جمله مثال های بارز آن است- سبب شد تا جمهوری اسلامی ایران به توسعه ماهواره بر با توجه به تجربیات موشکی اقدام کند.

سفیر-۱ به عنوان یک ماهواره بر سبک برای مدار لئو -که نقش اکتساب فناوری پرتاب و جدایش مراحل و تزریق محموله و ارتباط با ایستگاه را برعهده داشت و محموله های آن با جرم نهایتا ۶۰ کیلوگرم هم همگی تحقیقاتی و بستر آزمایش فناوری بودند- اولین ماهواره بر عملیاتی شده ایران بود. این ماهواره بر اولین پرتاب خود را در سال ۱۳۸۷ انجام داد و تا انتهای ۱۳۹۱ چهار پرتاب اعلام شده داشت که سه مورد آن موفق بود.

بعدها اسنادی در مجلات خارجی منتشر شد که نشان می داد حداقل دو پرتاب ناموفق توسط سفیر-۱ در ۱۳۹۱ صورت گرفته اما دولت وقت از اعلام نتایج این تلاشها خودداری کرده بود.

چندین پرتاب دیگر توسط سفیر-۱ تا سال ۱۳۹۷ صورت گرفت که فقط پرتاب ماهواره فجر در سال ۱۳۹۳ موفق بود و به جز یک مورد که توسط دونالد ترامپ رئیس جمهور سابق آمریکا افشا شد، مابقی بدون هیچ انتشار رسانه ای به بایگانی تاریخ سپرده شد.

تصویری که توسط ترامپ در توئیتر از مأموریت ناموفق ماهواه بر سفیر منتشر شد

* تاخیر در پرتاب ها

در سطح بعدی از نظر توان حمل محموله و ارتفاع مداری، ماهواره بر سیمرغ یا سفیر-۲ قرار دارد که با توان حمل ۲۵۰ یا ۳۵۰ کیلوگرم به مدار لئو در ارتفاع ۵۰۰ کیلومتری به جای ۲۵۰ کیلومتری سفیر-۱ حداقل از ۱۳۸۸ در دست توسعه بود. آزمایش نهایی آن به دولت یازدهم رسید اما به جای سال ۱۳۹۲ که اولین زمان پرتاب اعلام شده برای آن بود، در بهار ۱۳۹۵ بدون سر و صدا آزمایش شد. به همین نسبت توسعه نهایی و بهره برداری از پایگاه پرتاب امام خمینی(ره) در حوالی سمنان نیز که در سال ۱۳۹۲ قابل بهره برداری بود تا سال ۱۳۹۶ به تعویق افتاد.

ماهواره بر سیمرغ در سایت آذرخش از پایگاه پرتاب امام خمینی(ره)

* اقدام عجیب دولت تدبیر و امید!

بعد از آن پرتاب بایکوت شده در سال ۹۵، سیمرغ هرسال یک پرتاب تا سال ۱۳۹۸ داشت که هر سه مورد هم ناموفق بود. جالب اینجاست که بر خلاف اصول اثبات شده توسعه فضایی که لزوم عدم استفاده از ماهواره واقعی به عنوان محموله در ماهواره بری که حداقل سه آزمایش موفق نداشته را بیان می کند، دولت تدبیر و امید در تدبیری عجیب در هر سه پرتاب سال های ۹۶ تا ۹۸ یک ماهواره واقعی (در سطح پژوهشی و توسعه فناوری) را در سیمرغ قرار دارد که به نابودی آنها و عدم بهره برداری از هزینه های چندین میلیارد تومانی هر کدام و از آن مهمتر وقت ارزشمند نخبگان درگیر این پروژه ها منجر شد. این ماهواره ها به ترتیب طلوع-۱ ساخت صاایران از مجموعه وزارت دفاع، پیام ساخت دانشگاه امیرکبیر و ظفر-۱ ساخت دانشگاه علم و صنعت بودند.

با وجود وعده های فراوان، آزمایش های بیشتر سیمرغ در سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ در دولت دوازدهم متوقف شد یا انجام شده و رسانه ای نشد که احتمال اول بسیار قوی تر است. خصوصا اینکه دولت حسن روحانی سابقه پایین کشیدن ماهواره بر آماده پرتاب از روی سکو بخاطر تشر طرفهای غربی را هم دارد.

نکته مهم درخصوص اهمیت سیمرغ این است که این ماهواره بر علاوه بر اینکه وظیفه ارسال ماهواره های مهم در رده جرمی بسیار بیشتر از سفیر را بر عهده داشت -که هر یک قرار بود چندین فناوری مهم لازم در جهت اهداف کلان برنامه فضایی را آزمایش کنند- خود گام میانی در جهت رسیدن به ماهواره برهای سنگین بعدی بود که قرار است اولین محموله های عملیاتی با عمر چندین ساله را نیز به مدارهای بالا ارسال کنند.

پرتاب سیمرغ در تابستان ۱۳۹۶ با محموله ماهواره طلوع-۱

دو مأموریت مهم آزمون پرتاب چند ماهواره در یک پرواز و نیز آزمون پروازی ماژول انتقال مداری که برای رسیدن به مدارهای ارتفاع بالا بسیار ضروری است نیز بر عهده سیمرغ قرار داشته است. دلایل دقیق عدم موفقیت سیمرغ در این پرتابها رسانه ای نشده اما گفته های مسئولین این برداشت را ایجاد می کند که مشکل موتور مرحله دوم در دو پرتاب آخر، سبب نرسیدن ماهواره بر به سرعت کافی برای مدار مد نظر بوده است.

در سال ۱۳۹۹ ماهواره بر سه مرحله ای ذوالجناح آزمایش اول خود را با موفقیت پشت سر گذاشت. این ماهواره بر دارای دو مرحله سوخت جامد با قطر ۱٫۵ متر و یک مرحله سوم سوخت مایع است که برای حمل ماهواره هایی با جرم حدود ۲۰۰ تا ۲۲۰ کیلوگرم تا مدار ۵۰۰ کیلومتری طراحی شده است.

قرار است دو پرتاب آزمایشی دیگر با ذوالجناح انجام شود که تاکنون خبری از آن نیست اما احتمال انجام شدن آزمایش دوم آن در سال جاری قوی ارزیابی می شود.

با توجه به اینکه سوخت جامد مزیت هایی در زمینه به کارگیری نسبت به سوخت مایع دارد و اینکه مرحله سوم ذوالجناح همان مرحله دوم سفیر است که عملکرد قابل قبولی در مقایسه با مرحله دوم سیمرغ داشته، ذوالجناح امیدها را برای پرتاب سریع صف انبوه ماهواره های در انتظار قرارگیری در مدار زنده کرده است تا زمانی که سیمرغ هم به قابلیت کافی برای آزمایش مجدد برسد.

ماهواره بر ذوالجناح

* بی توجهی به فناوری سوخت جامد

یکی از سوالات پیرامون برنامه فضایی ایران همین عدم استفاده از سوخت جامد در طی یک دهه گذشته علیرغم ساخت انواع موشک های بالستیک با قابلیت اطمینان و نیروی رانش بالاست که بارها در رزمایش ها آزمایش شدند. عجیب است که صنعت فضایی به سراغ استفاده از سرزیر این بخش از دانش موشکی نرفته و بر استفاده از ماهواره برهای سوخت مایع سفیر و سیمرغ اصرار داشته است درحالیکه اگر موشک سجیل مبنای توسعه یک ماهواره بر قرار می گرفت یا از موتور موشک های فاتح برای به کارگیری در کنار سفیر به عنوان بوستر جانبی استفاده می شد، شاید کمبودهای ناشی از آماده نشدن ماهواره بر سیمرغ را هم تا حدود زیادی جبران می کرد.

* خبری از «سریر» نیست

در رده های بعدی قرار بود ماهواره بر سریر در سال ۱۴۰۰ یا ۱۴۰۱ اولین پرتاب آزمایشی خود را سپری کند که با وضعیت فعلی نتایج عملکرد سیمرغ، ممکن است این برنامه هم عقب بیفتد؛ حتی خبری از ساخت اولین نمونه ماهواره بر سریر هم در دست نیست.

پرتاب ماهواره بر سیمرغ

سریر برای حمل محموله های تا ۱۰۰۰ کیلوگرم به مدارهای تا ۱۰۰۰ کیلومتر طراحی شده است و اولین ماهواره بری خواهد بود که ماهواره های عملیاتی مدنظر در مسیر رسیدن به ماهواره های سنجشی و مخابراتی و تلویزیونی نهایی برنامه فضایی فعلی ایران را به فضا ارسال می کند. به کمک ماژول انتقال مداری، ارسال ماهواره تا مدارهای بالا حتی ۲۰۰۰۰ کیلومتر نیز توسط سریر ممکن است.

ماژول انتقال مداری سامان-۱

در ادامه، ماهواره برهای سنگین سروش-۱ و ۲ قرار دارند که به ترتیب محموله های ۱۱ تن و ۲۱ تن را به مدار لئو خواهند برد. انتقال ماهواره های عملیاتی به مدار برای قرارگیری در مدار زمین آهنگ یا ژئو سنکرون و نیز انتقال منظومه های ماهواره ای به طور عملیاتی هم بر عهده این دو ماهواره بر است.

مقایسه ابعاد سفیر و سیمرغ و سریر

برای استفاده از سروش-۲ و استفاده عملیاتی از سروش-۱ باید پایگاه پرتاب فضایی در مجاورت دریا در جنوب کشور ساخته شود و نیز موتورهای مخصوص و سازه های قطر بالا مربوط به این دو ماهواره بر. پایگاه پرتاب فضایی جنوب که احتمالا در حوالی چابهار ساخته خواهد شد از طرحهایی است که در حوالی سال ۱۳۹۰ تصویب شده اما در ۸ سال اخیر طبق اطلاعات موجود هیچ اقدام عملی برای آن صورت نگرفته و این هم یکی از عقب افتادگی های برنامه فضایی ایران است. لازم به ذکر است که اگر این پایگاه ساخته می شد حتی ماهواره برهای سیمرغ و ذوالجناح و سریر هم می توانستند کارایی بهتری با پرتاب از آن داشته باشند.

ماکتی از ماهواره بر سروش که نشان دهنده استفاده آن از بوسترهای جانبی است

نمای کلی از برنامه های گذشته و آینده در بخش پرتابگر و ایستگاه پرتاب از برنامه فضایی ایران

با تمام فراز و نشیب هایی که در این گزارش تنها مرور سریعی بر آنها شد، جلسه شورای عالی فضایی به ریاست رئیس جمهور جدید پس از وقفه ای ۱۱ ساله برگزار شد. پیش از این جلسه، ابراهیم رئیسی رئیس جمهور بازدیدی طولانی از نمایشگاه اختصاصی که برای معرفی دستاورهای فعلی و برنامه های آتی صنعت فضایی کشور ترتیب داده شده بود انجام داد. تصاویر منتشر شده از این بازدید هم حاوی نکات جالبی بود. از آن جمله مشاهده شدن اطلاعاتی مبنی بر وجود ۵ ماهواره فجر است که زمان مرتبط به آنها از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ عنوان شده که حدودا قابل تطبیق به سالهای ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ است. پرتاب طلوع-۱ در سال ۲۰۱۷ یعنی همان سال ۱۳۹۶ هم تصریح شده است.

اطلاعاتی از ماهواره های فجر و طلوع-۱

همچنین ماهواره ای به نام تدبیر که ظاهرا در سال ۱۳۹۲ پرتاب شده اما خبری از آن منتشر نشده و جالب اینکه ظاهری کاملا مشابه با ماهواره نوید علم و صنعت دارد که در سال ۱۳۹۰ پرتاب شده بود. همچنین پلتفرم ماهواره ای ایران باس-۱۵۰ که یکی از بسترهای آزمایش فناوری های اصلی ماهواره های سنجشی ایران است با وجود طراحی در سال ۱۳۹۵، برای پرتاب در سال ۱۴۰۲ در نظر گرفته شده که آن هم به علت عقب افتادن برنامه فضایی ایران در عرصه ماهواره برها است.

ماهواره های دانشگاه علم و صنعت از تدبیر تا ایران باس-۱۵۰

از دیگر نکات قابل برداشت از تصاویر بازدید رئیس جمهور، ماهواره ای به نام کیا-ست است که ظاهرا در سال ۲۰۱۹ (حدود ۲ سال پیش) با ماهواره بر سفیر-۱بی پرتاب شده یا در برنامه پرتاب قرار داشته است. این ماهواره ۵۵ کیلوگرمی ظاهری شبیه به ماهواره های فجر دارد و احتمالا نمونه روزآمد شده ای از آنها بوده است.

ماهواره کیا

در تصاویر، ماکت یک ماهواره با آنتن باز شده در بالای آن هم دیده می شود که محمد شلتوکی خبرنگار خبرگزاری فارس در صفحه توئیتر خود آن را اولین ماهواره ایرانی دارای رادار سار عنوان کرده است.

ماکت ماهواره دارای آنتن رادار

همچنین در نمایشگاه مذکور ماکت ماهواره برهای سروش-۱، سریر، ذوالجناح و سیمرغ در معرض دید رئیس جمهور قرار گرفت که در تصویر زیر مشاهده می شود. نکته قابل توجه طول زیاد بخش حمل محموله در ماهواره بر سریر است. همانطور که گفته شده بود قطر بدنه سریر تا بالا یکسان و برابر با قطر ماهواره بر سیمرغ است. این طول زیاد بخش حمل محموله می تواند برای جای دهی محموله های بزرگ همانند تعداد زیادی ماهواره یا ماهواره متصل به ماژول انتقال مداری باشد.

ماکت ماهواره برها به ترتیب از راست: سیمرغ، ذوالجناح، سریر و سروش

آنچه پیش روی دولت سیزدهم قرار دارد یک برنامه فضایی تدوین شده بر اساس واقعیات و منطق درست است که به شیوه ای نادرست اجرا شده است. صف انبوه ماهواره هایی که باید پرتاب می شدند تا با آزمایش عملی آنها در مدار، گام های لازم برای طراحی بهتر ماهواره های عملیاتی اصلی بر اساس تجربیات کسب شده برداشته شود؛ تجربیاتی از عملکرد زیرسامانه های مختلف تصویربرداری و مخابراتی و تولید و مدیریت توان الکتریکی و کنترل حرارت و عایق بندی و مقاومت در برابر تشعشات فضایی و تراستر تغییر ارتفاع مداری و پنلهای خورشیدی باز شونده و …

در نتیجه دولت سیزدهم باید تصمیم اساسی خود را برای چگونگی برخورد با برنامه فضایی از هم اکنون روشن کند که آیا این برنامه قرار است به همان شکل ۸ سال گذشته به صورت خزنده و به قول وزیر ارتباطات با ۱۰ درصد توان پیش برود و همچون ۱۱ سال اخیر وجه المصالحه مسائل سیاست خارجی قرار بگیرد یا به صورت عملیاتی در جهت رسیدن به قابلیت های عملیاتی و کاربردی و تجاری هدایت خواهد شد؟

در صورت دوم، دولت علاوه بر تخصیص بودجه کافی، لازم است تا از هرگونه گره زدن برنامه فضایی با مسائل خارجی پرهیز کرده و حتی برنامه مدون و زمان بندی شده ای را برای هر یک از گامهای مهم این برنامه شامل ماهواره برها و پایگاه پرتاب جنوب عنوان کرده و برای رسیدن به آن تلاش کند و با اجرای هر گام هم اطلاع رسانی شفاف برای مردم داشته باشد.

به علاوه باید اعتراف کرد که عقب افتادگی طولانی مدت برنامه فضایی ایران تنها با تزریق بودجه بالا شتاب نخواهد گرفت بلکه برای حل مشکل نیروی انسانی مجرب قابل استفاده در این برنامه و نیز جبران عقب افتادگی زمانی باید استفاده حداکثری از توان بخش خصوصی و همه بازیگران عرصه فضایی انجام شود.

در واقع بخش فضایی سازمان صنایع هوافضا با یک نگاه جهادی و فرابخشی باید بازیگران مختلف حاضر در کشور را به یاری طلبیده و از برداشتن تمام بار مسئولیت به تنهایی پرهیز کند.

در بخش زیرسامانه های ماهواره ای نیز ایران نیاز به جذب فناوری های خارجی برای شتاب بیشتر برنامه و عملکرد بهتر ماهواره های عملیاتی خود دارد. بخش زیستی برنامه فضایی و به طور خاص کاوشگرهای فضایی و کپسول پرواز انسانی هم هر چند ارزشمند هستند اما در شرایط فعلی اولویت توجه به جنبه های کاربردی تر برنامه فضایی احتمالا سبب شتاب کمتر برنامه زیستی فضایی ایران خواهد شد.

رئیس جمهور در حال بازدید از ماکت کپسول فضایی حامل انسان ساخت پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم

به گفته دکتر فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم که از باسابقه ترین افراد در صنعت موشکی و فضایی کشور نیز هست، تا آبان ۱۳۹۵ کمتر از ۱۰ درصد اهداف سند جامع توسعه هوفضای کشور محقق شده در حالی که زمان تحقق کامل سند، سال ۱۴۰۴ تعیین شده بوده که امروزه مشخص است رسیدن به این چشم انداز با نگاه واقع بینانه در بخش دولتی تا سال مذکور دست نیافتنی خواهد بود. رئیس جمهور دولت سیزدهم در جلسه شورای عالی فضایی به همین نکته اشاره کرده و درخواست کرده تا راهکاری برای محقق شدن اهداف سند تا ۱۴۰۴ اندیشیده شود.

امید می رود که دولت سیزدهم با یک توجه صحیح و مدیریت جهادی و به کارگرفتن نیروهای جوان و با انگیزه و کنترل سختگیرانه بر تصمیمات کلان مدیران دولتی ریشه دار در برنامه فضایی در قالب تشکیل منظم جلسه شورای عالی فضایی و البته مقدم دانستن مسائل فنی و ایمنی بر سایر موارد، به سرعت گرفتن هرچه بیشتر این برنامه در مسیر درست خود کمک کند که نتایج آن نه در آینده دور بلکه خیلی زودتر آشکار خواهد شد.

انتهای پیام/