شریف | یه جستجوی عمیق

<a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها" class="text info">حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها</a>

فاطمه(س) مشهور به فاطمهٔ زهرا (۵ بعثت -۱۱ق)، دختر پیامبر اسلام(ص) و خدیجه کبری(س) و همسر امام علی(ع) است. او یکی از پنج تن آل عبا (اصحاب کساء) است که شیعیان دوازده امامی آنها را معصوم می دانند. امام دوم و سوم شیعیان، زینب(س) و ام کلثوم از فرزندان او هستند. زهرا، بتول، سیدة نساء العالمین از جمله القاب وی و ام ابیها کنیه مشهور او است. فاطمه، تنها زن همراه پیامبر(ص) در روز مباهله با مسیحیان نجران بوده است.

سوره کوثر، آیه تطهیر، آیه مودت و آیه اطعام و احادیثی چون حدیث بضعه در شأن و فضیلت فاطمه نازل و نقل شده اند. در روایات آمده است که پیامبر(ص)، فاطمه(س) را برترین زن در دو عالم معرفی کرده و خشم و خشنودی او را خشم و خشنودی خداوند دانسته است.

درباره دوران کودکی و نوجوانی فاطمه(س) گزارش های کمی وجود دارد. از این دوران فقط گزارش هایی درباره همراهی او با پیامبر در مقابل خشونت های مشرکان، حضور او در شعب ابی طالب و هجرت به مدینه همراه امام علی(ع) نقل شده است.

فاطمه(س) بعد از هجرت به مدینه با وجود خواستگاران زیادی که داشت، در سال دوم هجرت با امام علی(ع) ازدواج کرد. انجام فعالیت های اجتماعی و همراهی با پیامبر اسلام(ص) در برخی از جنگ ها از جمله فتح مکه از جمله کارهای او بعد از هجرت بود.

فاطمه(س) در ماجرای سقیفه ضمن مخالفت با اقدام شورای سقیفه، خلافت ابوبکر را غاصبانه خواند و با او بیعت نکرد. او در جریان غصب فدک و دفاع از خلافت امیرالمومنین(ع) خطبه ای خواند که به خطبه فدکیه معروف است. وی اندکی پس از رحلت پیامبر(ص) و در جریان هجوم مأموران ابوبکر به خانه اش، آسیب دید، در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی در ۳ جمادی الثانی سال ۱۱ هجری قمری در مدینه به شهادت رسید. پیکر دختر پیامبر(ص) به سفارش خودش شبانه و مخفیانه دفن شد و قبرش هیچ گاه مشخص نشد.

تسبیحات حضرت زهرا(س)، مصحف فاطمه، خطبه فدکیه بخشی از میراث معنوی فاطمه است. مصحف فاطمه(س) کتابی است شامل سخنانی که فرشته الهی به او الهام کرده و امام علی(ع) آنها را نوشته است. این صحیفه بنابر روایات، در دست امامان بوده و هم اکنون در دست امام زمان(عج) است.

شیعیان، فاطمه(س) را الگوی خود می دانند و در سالروز شهادت وی که به ایام فاطمیه مشهور است، عزاداری می کنند. در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (۲۰ جمادی الثانی)، روز زن و مادر نامگذاری شده و نام فاطمه و زهرا جزء بیشترین نام ها برای دختران است.

آثاری که راجع به فاطمه زهرا(س) تألیف یا جمع آوری شده، می توان به سه دسته مسندنگاری، منقبت نگاری و زندگینامه نویسی تقسیم کرد.

محتویات

۱ نام و نسب

۲ زندگی نامه

۲٫۱ تولد و دوران کودکی

۲٫۲ خواستگاری و ازدواج

۲٫۳ زندگی مشترک با علی(ع)

۲٫۳.۱ فرزندان

۲٫۴ وقایع پایان زندگی

۳ مشارکت ها و مواضع سیاسی

۳٫۱ مخالفت با تصمیم شورای سقیفه

۳٫۲ ماجرای فدک و خطبه فدکیه

۳٫۳ همراهی با تحصن کنندگان مخالف ابوبکر

۳٫۴ دفاع از علی(ع) در واقعه هجوم به خانه

۳٫۵ خشم فاطمه(س) از ابوبکر و عمر

۴ شهادت، تشییع، تدفین

۴٫۱ محل دفن

۵ فضائل

۵٫۱ عصمت

۵٫۲ عبادت

۵٫۳ جایگاه فاطمه نزد خدا و پیامبر

۵٫۳.۱ تنها زن برگزیده در ماجرای مباهله

۵٫۳.۲ استمرار نسل پیامبر از طریق فاطمه

۵٫۴ سخاوت

۵٫۵ محدثه بودن

۵٫۶ زیارت نامه

۶ میراث معنوی

۷ فاطمه در فرهنگ و ادبیات شیعه

۷٫۱ ادبیات و شعر فاطمی

۸ کتابشناسی

۹ بانوی بهشتی

۱۰ پانویس

۱۱ منابع

۱۲ پیوند به بیرون

نام و نسب

فاطمه دختر پیامبر اسلام محمد بن عبدالله و خدیجه بنت خویلد است. برای فاطمه(س) القاب متعددی (در حدود ۳۰ لقب) یاد شده است. زهرا، صدیقه، محدثه، بتول، سیدة نساء العالمین، منصوره، طاهره، مطهره، زکیه، مبارکه، راضیه، مرضیه از مشهورترین القاب فاطمه اند.[۱]

برای فاطمه(س) چند کنیه گفته شده است: ام ابیها، ام الائمه، ام الحسن، ام الحسین و ام المحسن.[۲]

همچنین ببینید: القاب حضرت فاطمه(س)

[نمایش]

حضرت فاطمه زهرا

زندگی نامه

[نهفتن]گاهشمار زندگی حضرت فاطمه(س)

۲۰ جمادی الثانی سال۵بعثت | تولد
۱۰ رمضان سال ۱۰ بعثت | وفات مادرش خدیجه [۳]
اواخر صفر ۲ق. | عقد فاطمه با علی بن ابی طالب(ع)[۴]
۱ ذی الحجه ۲ق. | ازدواج و رفتن به خانه امیرالمومنین(ع)[۵]
۱۵ رمضان ۳ق. | تولد نخستین فرزند: امام حسن(ع)[۶]
۷ شوال ۳ق. | حضور در محل غزوه احد برای درمان جراحت های پیامبر(ص) [۷]
۳ شعبان ۴ق. | تولد امام حسین(ع)[۸]
۵ جمادی الاول ۵ق یا ۶ق. | تولد زینب(س)[۹]
سال ۶ق. | تولد ام کلثوم [۱۰]
سال ۷ق.؟ | بخشیدن فدک به فاطمه(س) از سوی پیامبر(ص)[۱۱]
۲۴ ذی الحجه ۹ق. | حضور در مباهله [۱۲]
۲۸ صفر یا ۱۲ ربیع الاول ۱۱ق. | رحلت پدرش، رسول خدا(ص)[۱۳]
ربیع الاول ۱۱ق. | مصادره فدک به دستور ابوبکر
ربیع الاول ۱۱ق. | خواندن خطبه فدکیه در مسجد پیامبر
ربیع الاول ۱۱ق. | ساختن بیت الاحزان در بقیع توسط امام علی(ع) برای عزاداری فاطمه در فراق پدر
ربیع الثانی ۱۱ق. | هجوم به خانه فاطمه و آتش زدن در و سقط شدن محسن بن علی
۱۳ جمادی الاول [۱۴] یا ۳ جمادی الثانی ۱۱ق.[۱۵] | شهادت

فاطمه(س) آخرین فرزند پیامبر(ص) و خدیجه است.[۱۶] به اتفاق مورخان، فاطمه در مکه و در منزل خدیجه(س) در محلی به نام زقاق العطارین و زقاق الحجر در نزدیکی مسعی به دنیا آمد.[۱۷]

تولد و دوران کودکی

بر اساس دیدگاه رایج شیعیان، حضرت فاطمه در سال پنجم بعثت مشهور به سنه أحقافیه (سال نزول سوره احقاف)[۱۸] متولد شده است.[۱۹] در عین حال شیخ مفید و کفعمی سال دوم بعثت را زمان تولد فاطمه(س) دانسته اند.[۲۰] طبق دیدگاه رایج اهل سنت، ولادت فاطمه(س) پنج سال پیش از بعثت بود.[۲۱]

در منابع شیعه، روز تولد فاطمه(س) ۲۰ جمادی الثانی ذکر شده است.[۲۲]

کمبود گزارش های تاریخی درباره کودکی و نوجوانی فاطمه(س)، آشنایی با زندگی وی را با مشکل مواجه کرده است.[۲۳] بر اساس گزارش های تاریخی، پس از آشکار شدن دعوت پیامبر، فاطمه در برخی موارد شاهد خشونت های مشرکان علیه پدرش بود. علاوه بر این، سه سال از دوران کودکی فاطمه، در شعب ابی طالب و تحت فشارهای اقتصادی و اجتماعی مشرکان علیه بنی هاشم و پیروان پیامبر اسلام گذشت.[۲۴] فاطمه همچنین در کودکی، مادر خود خدیجه و عمو و حامی مهم پدرش، ابوطالب را از دست داد.[۲۵] تصمیم قریش برای قتل پیامبر(ص)[۲۶] خروج شبانه پیامبر از مکه و هجرت به مدینه، و سرانجام هجرت فاطمه به مدینه همراه با علی(ع) و برخی از زنان، مهم ترین رخدادهای کودکی زهرا(س) بوده است.[۲۷]

خواستگاری و ازدواج

نوشتار اصلی: ازدواج علی(ع) و فاطمه(س)

فاطمه(س) خواستگاران متعددی داشت؛ اما در نهایت با امام علی(ع) ازدواج کرد. به اعتقاد برخی پژوهشگران به دنبال هجرت پیامبر(ص) به مدینه و رهبری جامعه اسلامی، فاطمه(س) به سبب نسبت فرزندی با پیامبر(ص) در میان مسلمانان مورد احترام قرار گرفت و جایگاه والایی یافت.[۲۸] در کنار این مسئله ابراز محبت پیامبر به فاطمه(س)[۲۹] و ویژگی های فاطمه در مقایسه با زنان دوره خود[۳۰] موجب شد برخی از مسلمانان به دنبال ازدواج با دختر پیامبر(ص) باشند.[۳۱] شماری از بزرگان قریش که زودتر از دیگران اسلام آورده بودند یا از قدرت مالی مناسبی برخوردار بودند به خواستگاری فاطمه(س) رفتند.[۳۲] ابوبکر، عمر [۳۳] و عبدالرحمن بن عوف [۳۴] نیز بر این امر اقدام کردند. همه خواستگاران جواب رد از پیامبر شنیدند.[۳۵] پیامبر در پاسخ به درخواست آنان می فرمود: «ازدواج فاطمه امری آسمانی است و نیازمند حکم الهی است.»[۳۶] در برخی موارد نیز نارضایتی فاطمه(س) از ازدواج با خواستگاران را مطرح می کرد.[۳۷]

علی(ع) به سبب ارتباط خانوادگی با پیامبر و ویژگی های اخلاقی و دینی فاطمه، علاقه زیادی برای ازدواج با فاطمه داشت؛[۳۸] اما به گفته مورخان به خود اجازه نمی داد از دختر پیامبر خواستگاری کند.[۳۹] سعد بن معاذ این مسئله را به پیامبر منتقل کرد و پیامبر با خواستگاری علی(ع) موافقت کرد.[۴۰] پیامبر(ص) درخواست امام علی(ع) و ویژگی های رفتاری و فضیلت او را برای فاطمه(س) بیان کرد که با رضایت فاطمه همراه شد.[۴۱] پیامبر نیز به امر الهی فاطمه(س) را به ازدواج با علی(ع) درآورد.[۴۲] علی(ع) مانند دیگر مهاجران، در ماه های نخستین پس از هجرت، وضعیت اقتصادی سختی داشت.[۴۳] از این رو به توصیه پیامبر، قیمت زره خود را (با فروش یا رهن)، مهر فاطمه کرد.[۴۴] مراسم عقد علی(ع) و فاطمه(س) در حضور مسلمانان در مسجد برگزار شد.[۴۵] درباره تاریخ مراسم عقد اختلاف وجود دارد. در بیشتر منابع، سال دوم هجری ذکر شده است.[۴۶] مراسم عروسی پس از جنگ بدر در شوال یا ذی الحجه سال دوم هجری برگزار شد.[۴۷]

زندگی مشترک با علی(ع)

در گزارش های تاریخی و روایی آمده است فاطمه(س) به علی(ع) به گونه های متفاوت و حتی در حضور پیامبر محبت می کرد و او را بهترین همسر می خواند.[۴۸] احترام به علی نیز یکی از خصوصیات فاطمه معرفی شده است. نقل شده است فاطمه در خانه، علی(ع) را با کلمات محبت آمیز[۴۹] و در میان مردم با کنیه اباالحسن خطاب می کرد.[۵۰] در گزارش هایی آمده است که فاطمه(س) در خانه با عطر و وسایل زینتی خود را می آراست.[۵۱]

دوره نخست زندگی فاطمه(س) و علی(ع) با شرایط دشوار اقتصادی همراه بود[۵۲] تا آنجا که در برخی زمان ها غذایی برای سیر کردن حسنین(ع) نمی یافتند؛[۵۳] اما فاطمه(س) به وضع موجود اعتراض نمی کرد و گاه برای کمک به همسر خود در تأمین معاش، پشم ریسی می کرد.[۵۴]

فاطمه(س) تمایل داشت کارهای درون منزل را خود انجام دهد و امور خارج از منزل را به علی(ع) واگذارد.[۵۵] حتی زمانی که پیامبر خادمی به نام فضه را به خانه اش فرستاد، نیمی از کارهای خانه را خود انجام می داد و نیمی دیگر را به فضه می سپرد.[۵۶] بر اساس برخی از گزارش ها به توصیه فاطمه(س) یک روز فضه در خانه کار می کرد و روز دیگر فاطمه(س) خود خانه داری می کرد.[۵۷]

فرزندان

منابع شیعه و اهل سنت هم رأی اند که حسن [۵۸] ، حسین [۵۹] ، زینب [۶۰] و ام کلثوم [۶۱] چهار فرزند فاطمه و علی هستند.[۶۲] در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت از فرزند پسر دیگری نام برده شده که بر اثر آسیبی که در جریان حوادث پس از پیامبر بر فاطمه وارد شد سقط گردید. نام او محسن یا محسن ذکر شده است.[۶۳]

وقایع پایان زندگی

در چند ماه پایانی زندگی فاطمه(س) حوادث ناگواری برای او اتفاق افتاد؛ چنانکه گفته شده در این دوره هیچ کس زهرا(س) را خندان ندید.[۶۴] درگذشت پیامبر(ص)،[۶۵] ماجرای سقیفه، غصب خلافت ، مصادره فدک توسط ابوبکر و خواندن خطبه فدکیه در حضور صحابه [۶۶] مهم ترین وقایع پایانی زندگی اوست. فاطمه در کنار علی(ع) یکی از مخالفان اصلی شورای سقیفه و خلافت ابوبکر بود؛[۶۷] به همین دلیل مورد تهدید دستگاه خلافت قرار گرفتند که نمونه آن تهدید به آتش زدن خانه فاطمه است.[۶۸] بیعت نکردن علی(ع) و مخالفان ابوبکر و تحصن آنان در خانه فاطمه موجب شد یاران خلیفه به خانه او حمله کنند و در این هجوم فاطمه به سبب ممانعت از بردن علی برای بیعت اجباری با ابوبکر [۶۹] آسیب دید و فرزندش سقط شد.[۷۰] فاطمه(س) پس از این واقعه در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید.[۷۱]

فاطمه به علی(ع) وصیت کرد مخالفانش نباید در نماز گزاردن بر پیکرش و مراسم تدفین او شرکت کنند و از علی(ع) خواست شبانه وی را دفن کند.[۷۲] بر اساس دیدگاه مشهور،[۷۳] فاطمه(س) در سوم جمادی الثانی سال یازدهم هجری در مدینه به شهادت رسید.[۷۴] عمر او را هجده سال گفته اند؛[۷۵] اما در روایتی از امام باقر(ع) عمر او ۲۳ سال ذکر شده است.[۷۶]

مشارکت ها و مواضع سیاسی

فاطمه(س) فعالیت های اجتماعی و موضع گیری های سیاسی متعددی داشته است. هجرت به مدینه، مداوای پیامبر(ص) در جریان جنگ احد،[۷۷] رساندن آذوقه برای پیامبر در جنگ خندق [۷۸] و همراهی اش در فتح مکه [۷۹] از جمله فعالیت های وی قبل از رحلت پیامبر است؛ اما بیشتر فعالیت های سیاسی فاطمه(س) مربوط به دوران کوتاه زندگی اش پس از رحلت پیامبر است. از مهم ترین موضع گیری های سیاسی وی این موارد است: مخالفت با واقعه سقیفه و انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه پس از پیامبر، رفتن به خانه سران مهاجر و انصار برای اقرار گرفتن از آنان در خصوص شایستگی و برتری امام علی(ع) برای خلافت، تلاش برای بازپس گیری مالکیت فدک، خواندن خطبه فدکیه در جمع مهاجرین و انصار و دفاع از علی(ع) در ماجرای هجوم به خانه. به باور برخی پژوهشگران، بسیاری از گفتارها و رفتارهای فاطمه پس از رحلت پیامبر(ص) به نوعی واکنش سیاسی و اعتراض به غصب خلافت از سوی ابوبکر و طرفداران دستگاه خلافت او بود.[۸۰]

مخالفت با تصمیم شورای سقیفه

نوشتار اصلی: واقعه سقیفه بنی ساعده

پس از تشکیل شورای سقیفه و بیعت عده ای با ابوبکر به عنوان خلیفه، فاطمه در کنار علی(ع) و شماری از صحابه نظیر طلحه و زبیر با این اقدام مخالفت کردند؛[۸۱] زیرا در واقعه غدیر، پیامبر(ص) امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کرده بود.[۸۲] بر اساس گزارش های تاریخی فاطمه به همراه علی به سراغ صحابه می رفتند و از آنان طلب یاری می کردند. صحابه در پاسخ به درخواست فاطمه می گفتند اگر پیش از آنکه با ابوبکر بیعت کنند چنین درخواستی می کرد، از خلافت علی(ع) حمایت می کردند.[۸۳]

ماجرای فدک و خطبه فدکیه

نوشتار های اصلی: ماجرای فدک و خطبه فدکیه

پس از آنکه ابوبکر فدک را از فاطمه(س) گرفت و آن را به نفع خلافت خود مصادره کرد، فاطمه(س) با این اقدام او مخالفت کرد.[۸۴] او برای بازپس گیری فدک با ابوبکر گفتگو کرد و پس از ارائه دلیل و شاهد،[۸۵] ابوبکر در نوشته ای فدک را از آن فاطمه دانست؛ اما عمر بن خطاب با بی احترامی آن نوشته را از فاطمه(س) گرفت و پاره کرد.[۸۶] برخی منابع از ضربه عمر به فاطمه(س) و آسیب دیدن و سقط جنینش در این ماجرا خبر داده اند.[۸۷] فاطمه پس از بی نتیجه ماندن تلاشش برای بازپس گیری فدک، به مسجد پیامبر رفت و در حضور صحابه خطبه ای، که بعدها به خطبه فدکیه مشهور شد، خواند و در آن، اقدام ابوبکر در مصادره فدک و غصب خلافت را نکوهش کرد. فاطمه(س) در این خطبه نتیجه اقدامات ابوبکر و طرفداران او را آتش دوزخ دانست.[۸۸]

همراهی با تحصن کنندگان مخالف ابوبکر

نوشتار اصلی: واقعه تحصن در خانه فاطمه

پس از آنکه صحابه، ابوبکر را خلیفه خواندند و با او بیعت کردند و سخن پیامبر(ص) بر جانشینی امام علی(ع) را نادیده گرفتند، فاطمه(س) به همراه علی(ع)، بنی هاشم و تعدادی از صحابه با این بیعت مخالفت کردند و در خانه فاطمه تحصن کردند.[۸۹] عباس بن عبدالمطلب، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، مقداد، ابی بن کعب، و گروهی از بنی هاشم از جمله تحصن کنندگان بودند.[۹۰]

دفاع از علی(ع) در واقعه هجوم به خانه

نوشتار اصلی: واقعه هجوم به خانه فاطمه

به دنبال هجوم موافقان خلافت ابوبکر به خانه علی(ع)، فاطمه(س) در مقابل مهاجمان ایستاد و از بردن اجباری علی(ع) برای بیعت با ابوبکر ممانعت کرد.[۹۱] بر اساس گزارش ابن عبدربه، از عالمان اهل سنت در قرن سوم و چهارم قمری، پس از مطلع شدن ابوبکر از تحصن مخالفانش در خانه فاطمه(س)، دستور داد به آنجا حمله کنند و جمع مخالفان را بر هم بزنند و در صورت مقاومت، با آنان وارد جنگ شوند. عمر به همراه عده ای به سوی خانه فاطمه(س) رفت و از تحصن کنندگان خواست از خانه بیرون بیایند؛ سپس تهدید کرد در صورت سرپیچی از دستورش، خانه را آتش می زند.[۹۲] عمر به همراه دیگر مهاجمان با خشونت وارد خانه شدند. در این میان، حضرت فاطمه(س) مهاجمان را تهدید کرد که اگر از خانه بیرون نروند به خدا شکایت خواهد کرد.[۹۳] از این رو مهاجمان خانه را ترک کردند و به جز علی و بنی هاشم همه تحصن کنندگان را به مسجد بردند تا با ابوبکر بیعت کنند.[۹۴]

مهاجمان پس از آنکه از تحصن کنندگان به اجبار بیعت گرفتند، برای آنکه از امام علی(ع) و بنی هاشم نیز بیعت بگیرند، دوباره به خانه فاطمه(س) هجوم بردند و در خانه را آتش زدند. فاطمه که پشت در قرار داشت، بر اثر آتش و فشار و ضربه عمر، قنفذ و دیگر همراهان بر درب خانه، مجروح و جنینش (محسن(ع)) سقط شد.[۹۵] در برخی گزارش ها آمده است قنفذ، فاطمه(س) را بین در و دیوار گذاشت[۹۶] و در را به فاطمه(س) کوبید و پهلوی او را شکست.[۹۷] فاطمه(س) پس از این ماجرا در بستر بیماری افتاد.[۹۸]

خشم فاطمه(س) از ابوبکر و عمر

برخوردهای شدید ابوبکر و عمر با فاطمه و علی بر سر ماجرای فدک و وقایع مرتبط با بیعت اجباری با خلیفه، خشم فاطمه از ابوبکر و عمر را تا پایان زندگی اش به دنبال داشت.[۹۹] بر اساس گزارش ها پس از هجوم عمر و دیگر مهاجمان به خانه فاطمه، ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند برای عذرخواهی به خانه فاطمه بروند؛ اما فاطمه اجازه ورود به آنان نداد. آنان در نهایت با وساطت علی وارد خانه فاطمه شدند. فاطمه در دیدار با آن دو، روی خود را به دیوار کرد و سلام آنان را بی پاسخ گذاشت. فاطمه پس از یادآوری روایت پیامبر که خشنودی و خشم پیامبر را در گرو خشنودی و خشم فاطمه قرار داده بود، به ابوبکر و عمر اعلام کرد که باعث خشم او شد ه اند.[۱۰۰] در برخی از گزارش ها آمده است فاطمه سوگند خورد پس از هر نمازی آنان را نفرین کند.[۱۰۱]

شهادت، تشییع، تدفین

نوشتار اصلی: تشییع و تدفین حضرت فاطمه(س)

فاطمه پس از مدتی بیماری ناشی از صدمات جسمی که در حوادث پس از رحلت پیامبر متحمل شد، در سال ۱۱ هجری قمری درگذشت.[۱۰۲] درباره تاریخ شهادت اختلاف نظر وجود دارد و از چهل شب پس از رحلت پیامبر(ص) تا هشت ماه پس از آن ذکر شده است.[۱۰۳] مشهورترین قول نزد شیعه،[۱۰۴] سوم جمادی الثانی است؛[۱۰۵] یعنی نود و پنج روز پس از رحلت پیامبر(ص).[۱۰۶] مستند این قول روایتی از امام صادق(ع) است.[۱۰۷] بر اساس دیدگاه های دیگر، هفتاد و پنج روز پس از رحلت پیامبر[۱۰۸] (۱۳ جمادی الاول)،[یادداشت ۱] هشتم ربیع الثانی [۱۰۹]، سیزدهم ربیع الثانی [۱۱۰] و سوم رمضان [۱۱۱] روز شهادت فاطمه(س) است.

امام کاظم(ع) در روایتی به شهادت فاطمه(س) تصریح کرده است.[۱۱۲] در روایتی از امام صادق(ع) سبب شهادت فاطمه(س) ضربه قنفذ با غلاف شمشیر ذکر شده است که موجب سقط محسن و بیماری و در نتیجه شهادت او شد.[۱۱۳]

به اعتقاد برخی پژوهشگران، وصیت فاطمه بر دفن پنهانی پیکرش، آخرین اقدام سیاسی او در مخالفت با دستگاه خلافت بود.[۱۱۴]

محل دفن

حضرت فاطمه قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند.[۱۱۵] به گفته مورخان، علی(ع) به کمک اسماء بنت عمیس، همسرش را غسل داد[۱۱۶] و خود بر پیکرش نماز خواند.[۱۱۷] به غیر از امام علی(ع) چند نفر دیگر نیز در نماز شرکت کردند که در مورد تعداد و نام افراد اختلاف وجود دارد. منابع تاریخی امام حسن، امام حسین، عباس بن عبدالمطلب، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، عقیل، زبیر، عبدالله بن مسعود و فضل بن عباس را افرادی دانسته اند که در این نماز شرکت داشتند.[۱۱۸]

امام علی(ع) پس از دفن، آثار قبر بودن را از بین برد تا قبر مشخص نباشد.[۱۱۹] علاوه بر نامعلوم بودن مکان دقیق قبر، در کلیت مکانی که قبر در آن قرار دارد نیز نقل های مختلفی وجود دارد:[۱۲۰]

برخی محل دفن حضرت فاطمه(س) را در روضة النبی دانسته اند.[۱۲۱]

خانه حضرت فاطمه و امام علی(ع) مکان دیگر محل دفن معرفی شده است. این مکان با گسترش مسجد النبی در زمان بنی امیه، بخشی از مسجد قرار گرفت.[۱۲۲]

برخی منابع به صورت مطلق قبرستان بقیع را به عنوان محل دفن حضرت فاطمه ذکر کرده اند.[۱۲۳]

خانه عقیل بن ابی طالب مکان دیگری است که منابع آن را محل دفن حضرت فاطمه دانسته اند.[۱۲۴] خانه عقیل، خانه ای بزرگ، در کنار قبرستان بقیع بود[۱۲۵] و پس از دفن شدن پیکر فاطمه بنت اسد، عباس بن عبدالمطلب و تعدادی از امامان شیعه(ع) از حالت مسکونی به صورت زیارتگاه عمومی تغییر یافت.[۱۲۶]

فضائل

در منابع روایی، تفسیری و تاریخی شیعه و اهل سنت فضائل متعددی برای حضرت زهرا(س) گزارش شده است. برخی از این فضیلت ها منشأ قرآنی دارند، مانند آیه تطهیر و آیه مباهله. در این گونه فضائل شأن نزول آیات درباره اهل بیت پیامبر است و فاطمه نیز یکی از اهل بیت است. شماری از فضیلت ها نیز در روایات نقل شده اند نظیر حدیث بضعه و محدثه بودن.

عصمت

نوشتار اصلی: عصمت

از نظر شیعه، فاطمه(س) به سبب آنکه یکی از مصادیق آیه تطهیر است، دارای مقام عصمت است.[۱۲۷] بر اساس این آیه، خداوند اراده کرده است اهل بیت(ع) را از هرگونه زشتی و پلیدی پاک گرداند[۱۲۸] و بنابر بسیاری از روایات شیعه و اهل سنت، فاطمه یکی از مصادیق اهل بیت است.[۱۲۹] نخستین گزارش های تاریخی درباره مطرح کردن عصمت فاطمه پس از رحلت پیامبر، به ماجرای مصادره فدک برمی گردد که در آن امام علی به معصوم بودن حضرت زهرا بر اساس آیه تطهیر استناد می کند و اقدام ابوبکر در گرفتن فدک از فاطمه را نادرست و درخواست زهرا برای بازپس گیری فدک را از روی حق می داند.[۱۳۰] علاوه بر منابع شیعه، در منابع روایی و تاریخی اهل سنت نیز روایاتی گزارش شده که پیامبر(ص) با استشهاد به آیه تطهیر، اهل بیت خود یعنی فاطمه(س)، علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) را از هرگونه گناه مبرا دانسته است.[۱۳۱]

عبادت

نوشتار اصلی: نماز حضرت فاطمه(س)

فاطمه زهرا(س) همانند پیامبر(ص) علاقه زیادی به عبادت داشت و بخش مهمی از اوقات خود را به نماز و مناجات می گذراند.[۱۳۲] در برخی منابع گزارش هایی درباره امداد غیبی نسبت به فاطمه(س) وجود دارد؛ برای نمونه سلمان فارسی از اینکه زهرا(س) در کنار سنگ آسیاب در حال قرائت قرآن است و سنگ آسیاب به خودی خود می چرخد، تعجب کرد و موضوع را با پیامبر در میان گذاشت. پیامبر در جواب فرمود: « …خداوند جبرئیل را فرستاده است تا آسیاب را برای او بگرداند».[۱۳۳] طولانی بودن نمازها، شب زنده داری، دعا برای دیگران از جمله همسایه ها،[۱۳۴] روزه داری، زیارت قبور شهدا از جمله ویژگی های رفتاری فاطمه(س) است که در سخنان اهل بیت، برخی صحابه و تابعین بر آن تأکید شده است.[۱۳۵] بر همین اساس در کتاب های دعا و مناجات برخی از نمازها، ادعیه و تسبیحات به فاطمه(س) منسوب است.[۱۳۶]

جایگاه فاطمه نزد خدا و پیامبر

علمای شیعه [۱۳۷] و اهل سنت،[۱۳۸] براساس آیه ۲۳ سوره شوری مشهور به آیه مودت، محبت و دوست داشتن فاطمه را سفارش خدا به مسلمانان دانسته اند. در آیه مودت پاداش رسالت پیامبر(ص) دوستی و محبت با خویشاوندان معرفی شده است که مفسران از آن به اهل بیت(ع) تعبیر کرده اند.[۱۳۹] بر اساس روایات، خویشاوندان یا (به تعبیر مفسران) اهل بیت در این آیه، فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) هستند.[۱۴۰] علاوه بر آیه مودت، روایاتی از پیامبر نقل شده است که بر اساس آن خداوند به خشم فاطمه خشمگین و به خشنودی او خشنود می شود.[۱۴۱]

نویسنده کتاب جنة العاصمه حدیثی را در کتاب خود آورده است که خلقت فاطمه را علت خلقت افلاک می داند. این حدیث که با نام حدیث لولاک خوانده می شود از پیامبر(ص) نقل شده است، و بر اساس آن خلقت افلاک در گرو خلقت پیامبر و خلقت پیامبر در گرو خلقت علی(ع) بوده است و خلقت پیامبر و علی در گرو خلقت فاطمه.[۱۴۲] برخی ضمن اشکال به سند این حدیث، محتوای آن را قابل توجیه می دانند.[۱۴۳]

پیامبر(ص) علاقه زیادی به فاطمه(س) داشت و به او بیشتر از دیگران محبت و احترام می کرد. در حدیثی مشهور به حدیث بضعه پیامبر(ص) فاطمه را پاره تن خود معرفی می کند و می گوید هر کس او را بیازارد، مرا آزرده است. این روایت را محدثان نخستین نظیر شیخ مفید از میان علمای شیعه و احمد بن حنبل از میان علمای اهل سنت، به گونه های مختلف گزارش کرده اند.[۱۴۴]

سرور زنان

در روایات متعددی که شیعیان و اهل سنت نقل کرده اند آمده است فاطمه برترین زنان بهشت، برترین زنان دو عالم و برترین زنان امت است.[۱۴۵]

تنها زن برگزیده در ماجرای مباهله

از میان زنان مسلمان تنها فاطمه(س) برای حضور در مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران انتخاب شد. این ماجرا در آیه مباهله ذکر شده است. بنابر منابع تفسیری، روایی و تاریخی، آیه مباهله در برتری و فضیلت اهل بیت پیامبر نازل شده است.[۱۴۶] فاطمه، امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) همراهان پیامبر در این واقعه بودند.[۱۴۷]

استمرار نسل پیامبر از طریق فاطمه

تداوم نسل پیامبر از فاطمه و تعیین امامان شیعه از فرزندان فاطمه به عنوان یکی از فضائل او ذکر شده است.[۱۴۸] برخی از مفسران استمرار نسل پیامبر از فاطمه را مصداق کوثر یعنی خیر فراوان در سوره کوثر دانسته اند.[۱۴۹]

سخاوت

سخاوت فاطمه(س) به عنوان یکی از ویژگی های رفتاری او گزارش شده است. فاطمه(س) در زندگی مشترک خود با علی(ع) زمانی که در وضعیت مطلوب اقتصادی قرار داشت ساده زیست بود و همیشه انفاق می کرد.[۱۵۰] اهدای لباس نو در شب عروسی خود به فرد محتاج،[۱۵۱] بخشیدن گردنبند به فقیر[۱۵۲] و دادن همه غذای خود به مسکین، یتیم و اسیر از جمله این موارد است.[۱۵۳] بر اساس گزارش های روایی و تفسیری پس از آنکه فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) سه روز پی در پی هنگام افطار همه غذای خود را به نیازمند دادند آیه ۵ تا ۹ سوره انسان مشهور به آیه اطعام در شأن آنان نازل شد.[۱۵۴]

محدثه بودن

سخن گفتن فرشتگان با فاطمه(س) یکی از ویژگی های او است که موجب شد او را محدثه بنامند.[۱۵۵] گفتگوی فرشتگان با فاطمه در زمان پیامبر و پس از رحلت وی، برای تسلی دادن فاطمه(س) و خبردادن از آینده نسل پیامبر بوده است.[۱۵۶] رویدادهای آینده را که فرشته الهی به فاطمه می گفت، امام علی(ع) می نوشت که به مصحف فاطمه معروف شد.[۱۵۷]

زیارت نامه

در برخی از منابع شیعه برای زهرا(س) زیارت نامه ای توسط امام صادق(ع) بیان شده است.[۱۵۸] بنا بر متن زیارت نامه، فاطمه(س) قبل از آفریده شدن مورد امتحان خداوند قرار گرفته و در این امتحان صبور بوده است.[۱۵۹]

در این زیارت نامه قبول کردن ولایت حضرت زهرا(س) مانند قبولی ولایت همه انبیاء و حضرت محمد(ص) و اطاعت از آنها دانسته شده است.[۱۶۰] همچنین طبق این زیارت کسی که از حضرت زهرا(س) اطاعت کرده و ثابت قدم باشد، از پلیدی ها و گناهان پاک می شود.[۱۶۱]

میراث معنوی

حضرت زهرا سلام الله علیها:
من اصعد الی الله خالص عبادته اهبط الله عز و جل الیه افضل مصلحته (ترجمه: کسی که عبادت های خالصانه خود را به سوی خدا فرستد، پروردگار بزرگ ، برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد.)

عدة الداعی، ص ۲۳۳

سخنان و زندگی عبادی، سیاسی و اجتماعی فاطمه(س) به مثابه میراثی برجای مانده از او مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است و در آثار مسلمانان از آن ها یاد شده است. مصحف فاطمه، خطبه فدکیه، تسبیحات و نماز حضرت زهرا بخشی از میراث معنوی فاطمه است.

روایات، بخش مهمی از میراث فاطمه(س) هستند. این روایات از حیث محتوا متنوع و مشتمل بر موضوعات اعتقادی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی اند. برخی از روایات وی در کتاب های حدیثی شیعه و اهل سنت ذکر شده است و شماری از روایات در کتاب هایی مستقل با عناوینی نظیر «مسند فاطمه» و «اخبار فاطمه» تدوین شده اند. برخی از این مسندها در طول زمان مفقود شده اند و تنها در کتاب های رجالی، تراجم و کتاب شناسی ها از راویان و نویسندگان این کتاب ها سخن به میان آمده است.[۱۶۲]

مصحف فاطمه، شامل مطالبی است که فاطمه آن ها را از فرشته الهی شنید و امام علی(ع) آن را نوشته است.[۱۶۳] به اعتقاد شیعیان مصحف فاطمه نزد امامان شیعه بوده و هر امامی در پایان عمر خود آن را به امام بعدی تحویل داده است[۱۶۴] و غیر از امامان هیج فردی به کتاب دسترسی نداشته است. این کتاب اکنون در دست امام زمان(عج) است.[۱۶۵]

خطبه فدکیه، یکی از سخنان مشهور فاطمه است که درباره ماجرای غصب خلافت و مصادره فدک بیان شده است. چندین شرح درباره خطبه فدکیه نوشته شده است که نام بیشتر آنها شرح خطبه زهرا(س) یا شرح خطبه لمه (نام دیگر خطبه فدکیه) است.[۱۶۶]

تسبیحات فاطمه زهرا(س)، ذکری است که فاطمه از پیامبر(ص) آموخت[۱۶۷] و فاطمه از فراگیری آن خشنود شد.[۱۶۸] در منابع شیعه و اهل سنت درباره آموختن تسبیحات به فاطمه گزارش های متعددی ذکر شده و آمده است امام علی پس از شنیدن این ذکر، در هیچ شرایطی آن را ترک نکرد.[۱۶۹]

نماز حضرت زهرا، نمازهایی است که فاطمه آنها را از پیامبر(ص) یا جبرئیل فراگرفته بود. در برخی از متون روایی و کتاب های دعا به این نمازها اشاره شده است.[۱۷۰]

اشعار منسوب به فاطمه(س)، که در منابع تاریخی و روایی گزارش شده است. این اشعار از جهت تاریخی مربوط به دو دوره است: دوره پیش از رحلت پیامبر و دوره پس از رحلت او. درباره اشعار فاطمه تک نگاری هایی نیز منتشر شده است.[۱۷۱]

فاطمه در فرهنگ و ادبیات شیعه

شیعیان فاطمه(س) را الگوی خود می دانند و سیره فاطمه(س) در فرهنگ شیعه و زندگی شیعیان جریان دارد. برخی از نمونه های آن عبارت اند از:

مهر السنه: بر پایه روایتی، امام جواد(ع) مهریه همسرش را به مقدار مهریه حضرت فاطمه(س)، یعنی پانصد درهم قرار داد.[۱۷۲] این مقدار مهر السنه نامیده می شود که مهریه همسران و دختران پیامبر(ص) است.[۱۷۳]

ایام فاطمیه: شیعیان در ایام شهادت فاطمه(س) مراسم عزاداری برپا می کنند. در ایران روز شهادت حضرت زهرا مطابق با سوم جمادی الثانی تعطیل رسمی است[۱۷۴] و مراجع تقلید به صورت پیاده روی در عزاداری شرکت می کنند.[۱۷۵]

روز زن: در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (بیستم جمادی الثانی) روز زن نام گذاری شده است.[۱۷۶] مردم ایران با دادن هدیه به مادرانشان این روز را جشن می گیرند.[۱۷۷]

بازسازی نمادین محله بنی هاشم: همزمان با ایام فاطمیه محله بنی هاشم، قبرستان بقیع و خانه فاطمه(س) به صورت نمادین با سبک قدیمی ساخته می شود و بسیاری از مردم از این اماکن بازدید می کنند.[۱۷۸]

برگزاری تئاتر و تعزیه: در سال های اخیر برگزاری تئاتر، تعزیه و نمایش های خیابانی با عناوینی نظیر «بانوی آب و آیینه»،[۱۷۹] «بانوی غریب نشین»[۱۸۰] از جمله برنامه های خاص در ایام سوگواری شهادت فاطمه(س) است.

نامگذاری دختران: طبق آمار اعلام شده در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۲، در ایران نام فاطمه و زهرا جزو ده نام نخست برای دختران قرار گرفته است.[۱۸۱]

انتساب به فرزندان فاطمه(س): در میان فرقه های شیعه، زیدیه معتقدند امامت و رهبری برای کسی است که از فرزندان فاطمه باشد. از این رو زیدیان تنها از کسی به عنوان امام پیروی می کردند و حکومت او را بر حق می دانستند که از نسل فاطمه(س) باشد.[۱۸۲] علاوه بر زیدیه فاطمیان نیز که نام حکومتشان برگرفته از فاطمه(س) است نسب خود را به فرزندان فاطمه(س) می رساندند.[۱۸۳]

ادبیات و شعر فاطمی

برخی از شاعران و ادیبان فارسی زبان آثاری ادبی درباره فاطمه(س) تألیف و اشعاری درباره وی سروده اند. برخی معتقدند قدیمی ترین شعر فاطمی به قرن پنجم هجری برمی گردد.[۱۸۴] در دوره معاصر شعر فاطمی در میان شاعران رواج بیشتری داشته است، به طوری که کنگره هایی با عنوان شعر فاطمی با حضور شاعرانی که در این زمینه شعرهایی سروده اند برگزار می شود.[۱۸۵] افزایش اشعار فاطمی سروده شده موجب شده برخی از پژوهشگران حوزه ادبیات، شعر فاطمی را یکی از سبک های شعر آیینی بدانند که در آن به مقام و سیره فاطمه پرداخته می شود.[۱۸۶] در میان آثار ادبی معاصر می توان به کتاب کشتی پهلو گرفته و فاطمه فاطمه است اشاره کرد.واز میان اشعار معروف سروده شده درباره شأن و مقام حضرت فاطمه می توان به شعر معروف مرحوم آیت الله شیخ محمد حسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی اشاره کرد که مطلعش این است: دختر فکر بکر من غنچه لب چو واکند/ از نمکین کلام خود حق نمک ادا کند

کتابشناسی

نوشتار اصلی: فهرست کتاب ها درباره حضرت زهرا سلام الله علیها

نگارش درباره فاطمه(س) از سده های نخستین هجری مورد توجه مسلمانان به ویژه شیعیان قرار داشته است.[۱۸۷] در یک تقسیم بندی، آثاری را که راجع به فاطمه تألیف یا جمع آوری شده می توان به سه دسته مسندنگاری، منقبت نگاری و زندگینامه نویسی تقسیم کرد.[۱۸۸]

در میان مسندها و مجموعه های روایی ای که شیعیان تدوین کرده اند، «دلائل الامامة» اثر طبری امامی، کهن ترین مسند موجود درباره فاطمه(س) است.[۱۸۹] برخی دیگر از مسندهای شیعیان عبارتند از:

«مسند فاطمة الزهراء» اثر عزیزالله عطاردی،

«مسند فاطمه زهرا» اثر سید حسین شیخ الاسلامی،

«نهج الحیاة» (فرهنگ سخنان فاطمه) اثر محمد دشتی،

«مسند فاطمه» اثر مهدی جعفری،[۱۹۰]

از میان مناقب نگاری ها نیز می توان به چند کتاب زیر اشاره کرد:

«مناقب فاطمة الزهراء و ولدها» اثر طبری امامی،[۱۹۱]

«فضائل فاطمة الزهراء از نگاه دیگران» اثر ناصر مکارم شیرازی،

«فاطمه زهرا از نظر روایات اهل سنت» اثر محمد واصف.[۱۹۲]

از میان مسندهای اهل سنت درباره فاطمه(س) می توان به «السقیفه و فدک» اثر جوهری بصری، «من روی عن فاطمه من اولادها» اثر ابن عقده جارودی و «مسند فاطمه» اثر دارقطنی شافعی و از میان مناقب نگاری ها می توان به «مناقب فاطمة الزهراء»، اثر حاکم نیشابوری، «الثغورالباسمة فی فضائل السیدة فاطمة» اثر جلال الدین سیوطی و «اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب و الفضائل» اثر محمد علی مناوی اشاره کرد.[۱۹۳]

دانشنامه فاطمی(س) زیر نظر علی اکبر رشاد نیز در شش جلد به زندگی، منزلت، آثار و معارف حضرت فاطمه(س) و مباحث فقهی، حقوقی و اجتماعی زن و خانواده پرداخته است. این دانشنامه در سال ۱۳۹۴ش در هفدهمین همایش کتاب سال حوزه برگزیده شد.[۱۹۴]