سرویس جهان مشرق - بعد از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم های یک جانبه ی این کشور علیه ایران، همه ی نگاه ها به انگلیس، فرانسه و آلمان بود تا بلکه این سه عضو توافق هسته ای بتوانند نقش میانجی را میان تهران و واشینگتن بازی کنند و یا رأسا توافق هسته ای را نجات دهند. با این وجود، صبر دولت ایران نتیجه ای نداد و نه تنها برجام در دولت ترامپ ضعیف و ضعیف تر شد، بلکه اکنون حتی با روی کار آمدن جو بایدن هم نمی توان امید زیادی به احیای برجام داشت. بدعهدی آمریکا کاملا قابل پیش بینی بود، اما شاید مهم ترین درسی که باید از برجام گرفت، عجز دیپلماتیک و وابستگی مطلق اروپایی ها به واشینگتن است که آن ها را به بازیگرانی غیرقابل اعتماد و غیرقابل اتکا تبدیل می کند؛ بازیگرانی که نباید برای احیای برجام روی آن ها حساب باز کرد.

اتحادیه ی اروپا، انگلیس، فرانسه و آلمان نشان داده اند که بدون چراغ سبز آمریکا قادر به حفظ توافق هسته ای با ایران نیستند (+)

شاخه ی اروپایی اندیشکده ی «موقوفه ی صلح بین الملل کارنگی» آمریکا اخیرا در گزارشی تحت عنوان «اروپا در مذاکرات هسته ای با ایران دیر کرده، اما ضروری است[۱]» به سابقه ی ناتوانی اروپا در حفظ توافق هسته ای با ایران پس از خروج آمریکا و کم کاری اعضای اروپایی برجام حتی پس از پیروزی بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا پرداخته است. این اندیشکده همچنین خاطرنشان می کند که کار بازگشت دولت بایدن به توافق هسته ای به خاطر ساختار تحریم هایی که دولت ترامپ علیه ایران وضع کرد، دشوار و هزینه بر خواهد بود. آن چه در ادامه می خوانید متن گزارش اندیشکده ی کارنگی است.

لازم به ذکر است که مشرق صرفا جهت اطلاع نخبگان و تصمیم گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه های محافل رسانه ای-اندیشکده ای بین المللی این گزارش را منتشر می کند و دیدگاه ها، ادعاها و القائات این گزارش لزوما مورد تأیید مشرق نیست.

وین، ما داریم می آییم؛ دوباره. شش سال پس از آن که قدرت های جهانی مذاکرات خود درباره ی برنامه ی هسته ای ایران را در پایتخت اتریش به پایان رساندند، دیپلمات ها دوباره در اتاق های مجلل و مزین به گچ بری هتل های پنج ستاره ای مشغول گفت وگو شده اند که بقیه ی اوقات سال عمدتا متروکه هستند. اما با وجود محل باشکوه گفت وگوها، خود مذاکرات به هیچ عنوان آسان نخواهند بود.

پشت دیوارهای هتل های مجلل و پنج ستاره ی وین، امید اندکی به احیای برجام وجود دارد (+)

موضع کنونی اتحادیه ی اروپا ضعیف تر از سال ۲۰۱۵ است

اتحادیه ی اروپا دارد تلاش می کند آمریکا و ایران را درباره ی بازگشت دو طرف به برجام، به توافق برساند. با این حال، دقیقا مانند ماه جولای سال ۲۰۱۵، هیچ تضمینی وجود ندارد که موفقیت حاصل شود. واقعیت این است که اروپایی ها امروز در موضع بسیار ضعیف تری از سال ۲۰۱۵ قرار دارند و این مسئله فقط به دلیل سابقه ی ملالت بار این کشورها در مواجهه با همه گیری ویروس کرونا هم نیست. مسئله این جاست که بعد از گذشت سه سال از خروج آمریکا از «برنامه ی جامع اقدام مشترک» (یا همان «برجام») ناتوانی اروپا[۱] در زنده نگه داشتن این توافق در سطحی بالاتر از تنفس مصنوعی اثبات شده است.

ترس کمپانی های بزرگ و چندملیتی از ورود به ایران پس از اعمال مجدد تحریم های آمریکا [دانلود]

درست است که فرانسه، آلمان و انگلیس (سه عضو اروپایی توافق هسته ای) به شدت تلاش کرده اند تا جلوی فروپاشی کامل توافق را بگیرند (از جمله با سد کردن تلاش های یک جانبه ی آمریکا برای بازگرداندن کلیه ی تحریم های سازمان ملل علیه ایران در ماه سپتامبر سال ۲۰۲۰ [۲])، اما نتوانسته اند گشایش اقتصادی ای را تأمین کنند که به تهران وعده داده شده بود در ازای نظارت دقیق بر برنامه ی هسته ایش، از آن برخوردار خواهد شد. حتی پس از آن که همه گیری کرونا آسیب شدیدی به ایران وارد کرد، باز هم دولت های اروپایی در مواجهه با تداوم تحریم های آمریکا از پیدا کردن راهی برای افزایش تعاملات بشردوستانه یا حتی اعطای کمک های چندجانبه به ایران عاجز بودند[۳].

به کشورهای اروپایی هم «اعتماد» نکنید [دانلود]

چرا دستیابی به توافق جدید دشوار خواهد بود

اروپایی ها از طریق تجربه ی دشوار کنونی دارند به این نتیجه می رسند که کنار هم جمع کردن کشورهای جهان علیه یک قلدر در کاخ سفید یک مسئله است، اما طراحی نقشه ای برای پیدا کردن مجدد نقطه ی اشتراک میان دو دشمن قسم خورده با سیاست های زهرآگین داخلی، مسئله ی دیگری ست. علاوه بر این، خود اروپایی ها هم اکنون نسبت به دولت ایران مردد شده اند[۴]؛ دولتی که پیچ ومهره ی تعهداتش تحت توافق هسته ای را به روشی نظام مند باز کرده و همزمان، جای پایش را در منطقه گسترده تر نموده و با خشونت اعتراضات داخلی مردم خودش را سرکوب کرده است.

اروپایی ها به جای تلاش برای احیای برجام، خودشان هم ایران را تحریم کردند [دانلود]

در همین حال، جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، هم کم کم دارد می فهمد که اگرچه در تبلیغات انتخاباتی اش قول داده بود به توافق هسته ای برگردد، اما اجرای یک رویکرد تعهد-در-ازای-تعهد پس از نشستن روی کرسی ریاست جمهوری دشوار است [۵]. دولت سابق آمریکا برای جلوگیری از بازگشت احتمالی جانشینش به برجام، با نهایت دقت یک «دیوار تحریم [۶]» مقابل ایران ایجاد کرد. دولت ترامپ، به طور مشخص، گامی فراتر از بازگرداندن همه ی تحریم های هسته ای تا اواخر سال ۲۰۱۸ برداشت: برخی از این تحریم ها را تعمدا در بسته بندی جدید «اقدام علیه برنامه ی موشکی و فعالیت های منطقه ای ایران» پیچید تا لغو آن ها از نظر سیاسی بسیار هزینه بر باشد.

بخشی از مواضع جو بایدن، نامزد وقت انتخابات ریاست جمهوری آمریکا، درباره ی ایران [دانلود]

همه ی این واقعیت ها زمانی که بایدن ماه نوامبر سال ۲۰۲۰ در انتخابات آمریکا پیروز شد، واضح بودند. با این وجود، اروپایی ها آن موقع که باید عجله می کردند، فرصت زمینه سازی برای مذاکره را از دست دادند[۷]. از آن زمان تا کنون، ایران در زمینه ی تولید سانتریفیوژهای قوی تر و غنی سازی اورانیوم تا ۲۰ درصد [و اکنون ۶۰ درصد]، که بسیار بالاتر از سطح مورد نیاز برای برنامه ی غیرنظامی انرژی هسته ای ست، پیشرفت های چشم گیری داشته است. تخمین زده می شود که زمان لازم برای جمع آوری مقادیر کافی مواد شکاف پذیر برای ساخت یک بمب اتمی توسط ایران، از بیش از یک سال به یکی-دو ماه کاهش یافته است.

ترور «محسن فخری زاده» دانشمند هسته ای ایران، یکی از دلایلی بود عزم ایران را برای پیشرفت های هسته ای و فاصله گرفتن از محدودیت های برجام جدی کرد (+)

روزشمار سیاسی ایران نیز فرصت های باقی مانده برای سازش را محدود می کند. چند هفته بیش تر تا انتخابات ریاست جمهوری این کشور باقی نمانده و مشخص نیست رقابت های انتخاباتی آینده چه تأثیری روی متغیرهای دیپلماتیک خواهد گذاشت. بدیهی است که حسن روحانی، رئیس جمهور فعلی ایران، دلش می خواهد از طریق احیای توافق هسته ای از اصلی ترین موفقیتش، یعنی برداشته شدن تحریم های بین المللی پس از توافق سال ۲۰۱۵، دفاع کند.

دولت فعلی ایران تلاش می کند با احیای برجام، از آن چیزی دفاع کند که آن را «بزرگ ترین دستاورد سیاست خارجی» خود می داند (+)

با این حال، آیت الله [سید] علی خامنه ای، رهبر عالی این کشور، الزامات هرگونه توافقی را افزایش داده و خواستار دریافت این تضمین شده است که واشینگتن این بار دیگر به حرفش عمل خواهد کرد. علاوه بر این، مجلس ایران که اکثریت محافظه کار دارد، دستورالعملی را ناظر بر کاهش شدید بازرسی های بین المللی صادر کرده است؛ طرحی که پس از دست وپا زدن آژانس بین المللی انرژی اتمی برای رسیدن به یک توافق موقت با تهران، صرفا برای یک دوره ی سه ماهه، یعنی تا اواخر ماه می، به حالت تعلیق درآمده است [۸].

سیاست قطعی جمهوری اسلامی درباره ی بازگشت احتمالی به تعهدات برجامی [دانلود]

مأموریت های دشوار پیش روی اروپا

مذاکراتی که اخیرا در وین آغاز شده اند آخرین فرصت اروپا برای نجات توافقی است که رهبران این قاره بارها ادعا کرده اند برای امنیت شان حیاتی است [۹]. اتحادیه ی اروپا (به عنوان رئیس کمیسیون مشترک برجام) به همراه اتریش، میزبان مذاکرات، و نمایندگان سه کشور اروپایی عضو برجام که دائما بین هتل های جداگانه ی هیأت های ایرانی و آمریکایی در رفت وآمد هستند، دارد تلاش می کنند دو دستورکار بنویسند. دستورکار اول این است که مشخص شود تهران برای بازگشت به تعهدات هسته ای خود چه کارهایی باید انجام دهد. دستورکار دوم، که احتمالا زمان بسیار بیش تری خواهد برد، این است که دقیقا معین شود واشینگتن چگونه باید ساختار تحریم هایش را کوچک کند. وقتی این بازگشت کوتاه مدت به توافق هسته ای حاصل شد، طرف ها می توانند کار دشوار روی احداث یک ساختار امنیتی منطقه ای برای محدود کردن نفوذ ایران را آغاز کنند[۱۰].

باید به این نکته توجه داشت که بر خلاف ایران، هدف نهایی آمریکا و اعضای اروپایی برجام، احیای توافق هسته ای نیست، بلکه تمدید و توسعه ی آن برای مداخله در سیاست های منطقه ای و دفاعی ایران است (+)

دستیابی به هرگونه توافقی در این فضای بی اعتمادی، بدون میانجیگری اروپا، دشوار خواهد بود. این در حالی است که اروپایی ها بیش از حد تعلل کردند تا عزمشان را جزم کنند و وارد این رقص دقیقه ی نودی دیپلماتیک در همان شهری بشوند که تنها موفقیت آن ها در دوره ی اخیر در حوزه ی سیاست خارجی در آن شکل گرفته بود.