شفقنا – امروز قلمروهای تربیت و عوامل اثرگذار بر آن از مرزهای سنتی فراتر رفته است و افزون بر خانواده، عناصر دیگری از جمله رسانه، مدرسه، روابط اجتماعی و مانند آن بر فرزندان اثر فراوانی بر جا می گذارند.
با این حال، میزان اثرگذاری خانواده به ویژه مادر بر فرزند بر هیچ کس پوشیده نیست.
مادر، یگانه نقش اساسی را در شکل دهی به شخصیت فرزند ایفا می کند.
این نقش چنان گسترده و حیاتی است که حتی پیش از تولد کودک را نیز دربرمی گیرد.
تفاوت تربیت دینی و غیردینی
همان گونه که آموزه های دینی با آموزه های غیردینی تفاوت دارد، تربیت دینی نیز از تربیت غیردینی متفاوت خواهد بود.
تفاوت های این دو نوع تربیت بسیار است.
با وجود این، به برخی از مهم ترین تفاوت های آنها اشاره می کنیم:
الف) به نظر می رسد مهم ترین تفاوت تربیت دینی با غیردینی، هماهنگ بودن تربیت دینی با فطرت و خواسته های فطری انسان است.
دین از فطرت خدادادی بشر سرچشمه گرفته است.
ازاین رو، برنامه های دینی به طور کامل با عقل و عقلانیتی منطبق است که از نهاد بشر برمی خیزد.
به فرموده علامه طباطبایی: «دین، انسانیت را به سوی یک سلسله مسائل حیاتی دعوت می کند که قبل از آن، فطرت خدادادی، وی را به آن می خواند.» در مقابل، تربیت غیردینی این ویژگی را ندارد، بلکه انسان را از فطرت اولیه اش دور می سازد.
در تربیت غیردینی، رعایت ارزش های دینی نه تنها مهم نیست، بلکه متربی را بر ضد آن پرورش می دهد.
برای نمونه، امروزه در جهان غرب، با زور مانع حجاب داشتن زنان و دختران می شوند و زمینه گسترش فحشا و منکر را در جامعه فراهم می سازند.
روشن است که گسترش بی بندوباری در جامعه، انسان را از فطرت ذاتی اش دور و از مسیر اصلی اش منحرف می کند.
ب) تربیت دینی، بر واقع بینی مبتنی است، نه پندار و توهم؛ زیرا همان گونه که گفته شد، دین با فطرت انسان ارتباط مستقیم دارد و فطرت انسانی نیز به حقیقت دعوت می کند، نه توهم، چنان که وقتی نوزاد گرسنه می شود، شیر می خواهد، نه تصور شیر.
اسلام نیز انسان را از پیروی هوا و هوس و خرافه پرستی که توهمی بیش نیست، نهی می کند و به آنچه حق است و صلاح فرد و جامعه در آن است، فرمان می دهد.
بر همین اساس، انسان مؤمن در پرتو آموزه های اسلام، هوا و هوس خود را کنترل می کند و با عمل به دستورهای قرآن، مقصود حقیقی خویش را می یابد.
در مقابل، تربیت غیردینی، هدفی جز دعوت به پندارگرایی و فرو رفتن در لهو و لعب و خوش گذرانی ندارد و در حقیقت، سرابی بیش نیست.امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «أَلْهَوی شَرَیکُ الْعَمی؛ هوای نفس، شریک نابینایی است.» از آنجا که «عمی» به معنای نابینا و در مقابل بیناست، می توان گفت هواهای نفسانی نیز که با آن شریک است، از حقیقت بی بهره است.
ج) تربیت دینی مبتنی بر اعتدال و میانه روی است و بدون اینکه انسان را از لذت های حلال دنیا بازدارد، میان زندگی دنیا و آخرت تعادل برقرار می کند.
انسان نمی تواند زندگی یک بعدی داشته باشد و تنها به مادیات یا معنویات بسنده کند؛ زیرا در جهان ماده بدون مادیات نمی توان زندگی کرد.
همچنین زندگی بدون خداشناسی و خداپرستی ممکن نخواهد بود.
تربیت دینی می کوشد انسانی پرورش دهد که زندگی دنیا را مقدمه حیات اخروی بداند و از آن برای زندگی پس از مرگ توشه برگیرد، در حالی که تربیت غیردینی، زندگی را به عالم ماده منحصر می داند و برای ماورای آن اهمیتی قائل نیست.
د) تربیت دینی، حس مسئولیت پذیری را به گونه ای در انسان پرورش می دهد که وی خود را در همه کارهای فردی و اجتماعی، نزد خدا مسئول بداند.
مؤمن، با ایمان قلبی خود همیشه خدا را حاضر و ناظر بر رفتارش می بیند.
وی بر این باور است که «وَاللّه ُ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ؛ خداوند بر همه آنچه انسان انجام می دهد، احاطه کامل دارد».
(انفال: ۴۷)
ز) هدف اصلی تربیت دینی، پرورش روح انسان است و می کوشد متربی را از نظر روحی به خدا نزدیک سازد و سرانجام به مقام قرب الهی برساند.
طبیعی است این کار، با تربیت درست و تزکیه نفس امکان پذیر است.
خداوند نیز در قرآن کریم، رستگاری را نتیجه تزکیه نفس و تربیت درست دانسته است: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زکّیها؛ هر که نفس خود را پاک و تزکیه کرد، رستگار شد.» (شمس: ۹) در حالی که هدف تربیت غیردینی، تربیت ظاهری است، نه باطنی.
این شیوه تربیتی، به پرورش انسان سازگار اهتمام می ورزد و می کوشد افرادی پرورش دهد که هنجارهای جامعه را بی چون و چرا بپذیرند و به تربیت روحی و معنوی انسان بی توجه است.
جایگاه مادر در اسلام
هرچند همه ادیان الهی برای مقام مادر ارزش قائلند، ولی اسلام بیش از دیگر مکتب های دینی به این مسئله توجه کرده و به مادر احترام و عظمت بسیاری بخشیده است.
حقوقی را که اسلام برای مادران در نظر گرفته، بسیار فراتر از حقوق دیگران، حتی پدران است؛ زیرا مادر، مربی انسان و در حقیقت، پرورش دهنده جامعه است و اوست که می تواند جامعه را به سوی سعادت یا شقاوت و بدبختی بکشاند.
ازاین رو، به بررسی جایگاه مادر در قرآن و احادیث می پردازیم.
قرآن کریم
با دقت در برخی آیات قرآن درمی یابیم که خداوند از مادر به عظمت یاد کرده و مقام وی را ستوده است.
وحی و الهام مستقیم خدا به مادر موسی علیه السلام، اظهار ارادت و نیکی عیسی علیه السلام به مادر، بیان زحمت ها و رنج های مادر در قرآن کریم و همچنین دستور حق تعالی به احسان و نیکی به پدر و مادر، همه گواه والایی جایگاه مادر است.
خدای متعال در آیه ۱۴ سوره لقمان، پس از سفارش به احسان والدین، در آیه ای دیگر به رنج و زحمت هایی که مادر برای فرزند متحمل می شود، اشاره می کند و می فرماید:
حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْها وَ وَضَعَتْهُ کُرْها وَ حَمْلُهُ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرا حَتّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَهً.
(احقاف: ۱۵)
مادرش او (فرزند) را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد و دوران حمل و از شیر باز گرفتنش سی ماه است تا زمانی که به کمال و رشد برسد و به چهل سالگی برسد.
بیان رنج و تلاش مادر با اینکه پدر نیز در تربیت فرزند، شریک است، دلیلی بر اهمیت و ارزش کار مادر است.
روشن است کسی نزد حق تعالی مقام بالاتری دارد که کار ارزشمندتری انجام دهد.
نکته مهم در آیات مربوط به احسان پدر و مادر این است که خداوند نخست به نیکی کردن به پدر و مادر دستور می دهد.
سپس بدون بیان زحمت های پدر، مشکلات و ناراحتی های مادر را بیان می کند.
گویی مادر، عامل اصلی در لزوم نیکی به والدین بوده و کار او چنان ارزشمند است که احسان به پدر را نیز بر فرزند واجب می سازد.
اگر نبود صبر و پایداری مادر در برابر سختی های دوران بارداری و پذیرش ناگواری های طاقت فرسای دوره شیردهی و تربیت فرزند، شاید این گونه قطعی و حتمی به احسان والدین به صورت مطلق حکم نمی شد، چنان که در قرآن کریم، مسئله نیکی به پدر و مادر با
عبادت خدای متعال یکسان معرفی شده است.
سنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله
منظور از سنت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، سخنان و منطق عملی و شیوه زندگی آن حضرت است.
احترام به شخصیت و مقام مادر و رعایت حقوق وی در سیره نبی اکرم صلی الله علیه و آله به خوبی مشهود است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تبیین مقام مادر می فرماید: «أَلْجَنَّهُ تَحْتَ أَقْدامِ الْأُمَّهاتِ؛ بهشت، زیر پای مادران است.» این حدیث به این معناست که بدون رضایت مادر، نمی توان به بهشت و نعمت های بهشتی دست یافت.
اگر کسی بخواهد به درجات عالی بهشت برسد، باید به مادر احترام بگذارد و به او خدمت کند.
این همه ارج نهادن به مقام مادر، شاید به دلیل زحمت هایی است که مادر می کشد.
رنج و زحمت دوران بارداری و نوزادی و تأمین نیازهای جسمی و روحی فرزند از مشکلات طاقت فرسایی است که مادر با جان و دل تحمل می کند.
طبیعی است که خداوند در برابر بردباری مادر، پاداشی بی پایان به او عنایت می کند.
جنان در زیر گام مادران است
بکش بر دیده خاک زیر گامش
مکن بر روی او تندی که بر تو
خدا فرموده واجب احترامش
از امام صادق علیه السلام نقل شده است روزی جوانی خدمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: یا رسول اللّه !
به چه کسی نیکی کنم؟
حضرت فرمود: به مادرت.
دوباره پرسید: به چه کسی نیکی
کنم؟
حضرت فرمود: به مادرت.
برای مرتبه سوم پرسشش را تکرار کرد.
پیامبر فرمود: به مادرت.
جوان برای بار چهارم پرسید: پس از آن به چه کسی نیکی کنم؟
پیامبر خدا فرمود: به پدرت.
جایگاه مادر در این گفتار پیامبر اسلام به روشنی مشخص است.
اینکه حضرت سه بار به نیکی کردن به مادر دستور می دهد و بار چهارم به احسان به پدر سفارش می کند، بهترین گواه بر عظمت شأن مادر است.
سیره و رفتار رسول اکرم صلی الله علیه و آله با مادر و دایه هایش که به نوعی حق مادری بر آن حضرت داشتند، نشان دهنده احترام ویژه ایشان به مقام مادر است.
به نقل از سیره نویسان، پیامبر بیش از سه روز از شیر مادرش ننوشید و پس از آن، بنابر سنت عرب، به دایه سپرده شد و در دامن دایه هایی چون ثویبه، حلیمه و سعدیه پرورش یافت.
پیامبر خدا هماره به یاد مادر و مادران رضاعی اش بود و از هر جهت به آنان کمک می کرد.
ایشان پس از بعثت، فردی را فرستاد تا ثویبه را بخرد که کنیز ابوجهل بود، ولی ابوجهل حاضر به فروش وی نشد.
با این حال، او تا آخر عمر از کمک های آن حضرت بهره مند بود.
زمانی که پیامبر از مرگ ثویبه آگاه شد، بسیار اندوهگین گردید و آثار غم در چهره مبارکش نمایان گشت.
سیره حضرت محمد صلی الله علیه و آله در احترام گذاردن بسیار به مادرش، آمنه علیهاالسلام، بهترین دلیل بر عظمت مقام مادر است.
ایشان هماره از مادر گرامی اش یاد می کرد و به زیارت مزارش می رفت.
فیض در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده است: «احسان به مادر، دو برابر احسان به پدر است… .
دعای مادر در حق فرزند، زودتر به اجابت می رسد.» پرسیدند: یا رسول اللّه !
چرا این گونه است؟
پیامبر فرمود: «چون مادر، مهربان تر از پدر است.» طبیعی است هر که مهر و علاقه اش به فرزند بیشتر باشد و بیشتر در حق وی نیکی کند، نزد خداوند عزّوجل و رسول خدا صلی الله علیه و آله مقام بالاتری خواهد داشت.
شیوه رفتاری پیامبر خدا با مادر برای همه مسلمانان الگویی ارزشمند است و در رفتار با مادر باید از سیره آن حضرت درس گرفت.
سیره امامان معصوم علیهم السلام
از ائمه اطهار علیهم السلام در تبیین جایگاه و منزلت مادر، سخنان بسیاری روایت شده است که در این بخش به برخی از سخنان و سیره ایشان در این زمینه اشاره می کنیم.
امام علی بن الحسین علیهماالسلام درباره حق مادر و عظمت و منزلت وی می فرماید:
وَ أَمّا حَقُّ أُمِّکَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّها حَمَلَتْکَ حَیْثُ لایَتَحَمَّلُ أَحَدٌ أَحَدا، وَ أَعْطَتْکَ مِنْ ثَمَرَهِ قَلْبِها ما لا یُعْطِی أَحَدٌ أَحَدا وَ وَقَتْکَ بِجَمیِع جَوارِحِها وَ لَمْ تُبالِ أَنْ تَجُوعَ وَ تُطْعِمَکَ وَ تَعْطَشَ وَ تَسْقِیَکَ وَ تَعْری وَ تَکْسُوکَ وَ تَضْحی وَ تُضِلَّکَ تَهْجُرَ النَّوْمَ لِأَجلِکَ وَ وَقَتْکَ الْحَرَّ و الْبَرْدَ لِتَکُونَ لَها فَإِنَّکَ لا تُطِیقُ شُکْرَها إِلاّ بِعَوْنِ اللّه ِ وَ تَوْفِیقِهِ.
حق مادر بر تو این است که بدانی او، تو را حمل کرد، آن گونه که هیچ کس، دیگری را حمل نمی کند و از میوه قلبش به تو داد که هیچ کس به دیگری نمی دهد.
تو را با جمیع اعضا و جوارحش در آغوش گرفت و باکی نداشت از اینکه گرسنه باشد، در حالی که تو را سیر می کرد یا [خود] تشنه باشد، آن هنگام که تو را سیراب می ساخت و نیز هراس نداشت که خود برهنه باشد، آن گاه که تو را می پوشانید و در آفتاب باشد تا تو را به سایه ببرد.
خواب را به خاطر تو ترک و تو را از سرما و گرما محافظت کرد و تو نمی توانی شکرگزار خدمات او باشی مگر به یاری و توفیق پروردگار.
این کلام امام سجاد علیه السلام که به تبیین حقوق مادر پرداخته، نشان دهنده ارزش و بزرگی مقام مادر است.
حضرت با بیان این نکته که فرزند، بدون لطف و کمک خداوند متعال نمی تواند حقوق مادر را ادا کند، در حقیقت می خواهد به نوعی، بلندی مقام مادر را به فرزندان گوشزد و آنان را به خدمت کردن به مادر تشویق کند.
این مسئله از نظر تربیتی نیز اهمیت دارد.
این نکته که انسان همیشه و در هر کاری به ویژه در خدمت به مادر و جلب رضایت وی از خدا کمک بجوید و با تکیه بر امدادهای الهی انجام وظیفه کند و مشکلات زندگی را از سر راه بردارد، راه کاری تربیتی است.
انتخاب شفقنا از کتاب نقش مادران در تربیت دینی فرزندان / محمد احسانی
انتهای پیام
fa.shafaqna.com
شفقنا