خبرگزاری مهر - گروه استان ها، محمد صفایی*: خودکشی پدیده ای تقلیدی است که پیش از هر آسیب اجتماعی دیگری، نخست هسته اصلی جامعه یعنی خانواده را مورد تهدید قرار می دهد. کانون گرم خانواده ای که به واسطه بسیاری از آثار و پیامدهای خودکشی، کارکرد اصلی خود را از دست داده، بی اعتباری اجتماعی را نیز متحمل می شود و عملا بدل به نقطه تاریکی می شود که بازیابی آن هم در سطح خود خانواده و هم در سطح جامعه، بسیار دشوار خواهد بود. از این روی، پرداخت به خودکشی از راه ناصحیح و ناصواب آن، پیش از هر مقصدی، خانواده را هدف می گیرد.

شواهد و تجربیات گذشته، موارد متعددی از بروز اپیدمی یا همه گیری خودکشی را نشان می دهد که به دنبال انتشار نامتناسب اخبار مربوط به خودکشی افراط خاص و شناخته شده در سطح جهان و ایران صورت گرفته است.

اغلب افرادی که به خودکشی فکر می کنند، برای اقدام به خودکشی مردد هستند و مطمئن نیستند که می خواهند بمیرند. یکی از عواملی که ممکن است افراد مستعد را به سمت خودکشی سوق دهد، انتشاراخبار خودکشی در رسانه ها است.

اثر القایی خودکشی از طریق رسانه

در هر جامعه ای می توان افرادی را پیدا کرد که به دلیل فشارهای روانی منبعث از عوامل متعددی همچون فشارهای اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، پتانسیل خودکشی را دارند. در کنار این موضوع انتشار ناشیانه خبری مربوط به خودکشی یک نفر خود آموزش تلویحی این امر به فرد در معرض خودکشی می باشد. به چنین قابلیتی «اثر القایی خودکشی از طریق رسانه» گفته می شود.

تحقیقات نشان می دهد، انتشار نحوه خودکشی یک فرد در رسانه ها خصوصا اگر فرد مشهوری باشد که الگو محسوب می شود، در طی ده روز ابتدایی پس از انتشار خبر می تواند مسبب افزایش خودکشی های سریالی در جامعه گردد.

علاوه بر این بیان عامل خودکشی بدون بررسی کارشناسانه نیز خود می تواند شیوه غلطی باشد که منجر به افزایش آمار این معضل اجتماعی خواهد شد. عموما خودکشی ها عوامل متعددی می توانند داشته باشد اما پرداختن به یک عامل، طبق قابلیت «اثر القایی خودکشی از طریق رسانه» موجب هم ذات پنداری مخاطب هدف شده و تنها با بروز یک عامل منفی در زندگی، آن شخص مرتکب تکرار همچین اشتباهی می شود.

خودکشی یک رسانه است

اکثر روانشناسان و متخصصان ارتباطات معتقدند، خود کشی خود یک رسانه است و معتقدند آمار آن با میزان پوشش رسانه ای ارتباط مستقیم داشته و تأثیرگذار است. طرح این مسئله برای اولین بار به انتشار رمان «رنج های ورتر جوان» اثر گوته بازمی گردد. در آن زمان متوجه شدند که بعد از انتشار این کتاب آمار خودکشی و به خصوص خودکشی مردانی که شلوار زرد و پیراهن آبی می پوشیدند، افزایش پیداکرده است. این ترکیب پوشش، صحنه ای بود که گوته در رمان خود آن را به تصویر کشیده بود و از این روی، مردانی که دارای شرایط مشابهی بودند، اقدام خود را با بازنمایی آن صحنه والگو برداری از آن، به نتیجه می رساندند.

ارزش یا ناهنجاری

خودکشی در فرهنگ اسلامی به معنای عقب نشینی از نیل به غایت کمال و سقوط به وادی حسرت و ناکامی است. بدین جهت این عمل از نظر اسلام حرام و محکوم است. خودکشی به سان ناهنجاریهای دیگر جامعه، دارای عواقب و پیامدهای سهمگین فردی و اجتماعی است. کسانی که خودکشی می کنند، اگر عمل آنها باعث مرگشان شود، هرچند ممکن است ظاهرا از رنج و درد و مشکلات دنیا آزاد شوند، اما بنا به اعتقادات دینی به عذاب های سخت و دردناکی گرفتار می گردند.

اما برخلاف موارد گفته شده، در مواردی دیده می شود که رسانه ها توجهی به این هنجارهای دینی ندارند و با سانسور این موارد، از خودکشی بعنوان ارزش یاد می کنند. با توجه به اینکه جمعیت قابل توجهی از جامعه ما اعتقادات دینی دارند تاکید بر عقوبت اخروی نیز می تواند خود مانع خودکشی و ارزش دادن به آن شود.

راهکار سانسور است؟

با توجه به اینکه در دنیای امروز سانسور اخبار روش مناسبی برای مقابله با بحران ها نیست رسانه ها می توانند نقش مهمی در جلوگیری از انتشار اخبار ناصحیح با بیان ناصحیح داشته باشند.

این راهنما که بر اساس دستورالعمل های جهانی و ملی استخراج شده است، برای استفاده رسانه ها در پرداخت موضوع خودکشی، چگونگی گزارش آن و خطاهایی که باید در تولید این گزارش از آن اجتناب کرد، گردآوری شده است:

• در بین آمار خودکشی نباید صرفا به ارائه اعداد و ارقام اتکا شود، آمارهای خودکشی با دقت و به درستی و مطابق نظر یک متخصص و با مقایسه آمار سایر نقاط دنیا باید تفسیر شود.

• منابع اطلاعاتی که مورد استفاده قرار می گیرند، باید معتبر باشند.

• از تعمیم موارد معدود خودکشی در یک منطقه با اعلام عباراتی مانند «همه گیری خودکشی» یا «منطقه با بالاترین شیوع خودکشی در دنیا» باید پرهیز شود.

• از گزارش رفتار خودکشی به عنوان پاسخی قابل درک به تغییرات اجتماعی، فرهنگی یا تنزل رتبه اجتماعی باید ممانعت شود.

• به منظور خنثی سازی خودکشی های تقلیدی لازم است که از موارد زیر پرهیز نموده یا آن را به حداقل ممکن برسانید:

۱) پوشش خبری هیجان انگیز در مورد خودکشی (به ویژه در مواردی که افراد مشهور و مورد وثوق مردم اقدام به خودکشی می کنند. در این موارد تا حد امکان پوشش خبری باید محدود باشد).

۲) چاپ عکس افراد اقدام کننده و روش اقدام به خودکشی و صحنه خودکشی.

۳) چاپ واژه «خودکشی» در تیتر جراید.

۴) گزارش جزئیات روش خودکشی (اعلام محل اقدام به خودکشی مانند سقوط از بالای برج، زیر ریل قطار، بالای پل و…) ریسک خودکشی را در افرادی که از این مناطق استفاده می کنند افزایش می دهد.

۵) توصیف خودکشی به عنوان مسأله ای غیرقابل توضیح یا ساده انگارانه.

۶) بکارگیری واژه هایی همچون «خودکشی موفق» برای خودکشی های کامل منجر به مرگ.

۷) بزرگنمایی و هیجان انگیز جلوه دادن اقدام به خودکشی.

• مواردی توصیه ای که پیشنهاد می شود در انتشار اخبار بیان شود:

۱) تا آنجا که امکان دارد مثال هایی از کسانی که بحران های زندگی (حوادث ناگوار) را با موفقیت پشت سر گذاشته اند، ذکر کنید.

۲) عواقب جسمی اقدام به خودکشی که منجر به مرگ نشده (از جمله آسیب مغزی در اثر خفگی، فلج شدن و…) را تشریح کنید.

۳) رسانه ، مراکز کمک رسانی مرتبط با خودکشی را نیز هنگام پخش اخبار خودکشی معرفی کند.

۴) اختلالات روانی و بحران ها را توسط متخصصان و کارشناسان تعریف کنید و از مردم بخواهید در صورت وجود چنین مشکلاتی به مراکز درمانی روانپزشکی و مراکز مشاوره مراجعه کنند.

۵) هنگام انتشار خبر خودکشی به اثرات خودکشی بر خانواده و بازماندگان فرد اقدام کننده، رنج و انگ وارده بر خانواده در اثر انتشار خبر خودکشی توجه کنید.

* پژوهشگر و فعال حوزه خانواده