به گزارش خبرنگار مهر، صحیفه سجادیه کتابی حاوی ۵۴ دعا از امام سجاد (ع) است. این کتاب پس از قرآن و نهج البلاغه مهم ترین میراث مکتوب شیعه به حساب می آید و به نام های خواهر قرآن و «انجیل اهل بیت» نیز مشهور است. صحیفه مانند قرآن و نهج البلاغه از نظر فصاحت و بلاغت مورد توجه قرار گرفته است. امام سجاد (ع) بسیاری از معارف دینی را در دعاهای خود بیان می کند.

صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه مجموعه ای مشتمل بر بسیاری از علوم و معارف اسلامی است که در آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا بیان شده است. در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمان های مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن به صورت سالانه، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی ماهانه، مانند دعای دیدن هلال، و برخی هفتگی و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است. دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه از دعاهای مأثور از امام سجاد (ع) که آن را می خواند. امام سجاد (ع) در این دعا وظایف مؤمن واقعی را بیان می کند و از خدا درخواست دارد که از شر شیطان در امان باشد. حضرت زین العابدین در ابتدای این دعا، خدا را به دلیل دادن مقام شکر به بندگان سپاس گزار است و از خدا درخواست پاک شدن گناهان و رسیدن به مقام صالحان را دارد.

آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان آیت الله محمدتقی مصباح یزدی است که در سال ۱۳۸۷ ایراد شده است. قسمت سوم آن را با هم می خوانیم:

هدایت برای همه

و الحمد لله الذی حبانا بدینه، و اختصنا بملته، و سبلنا فی سبل إحسانه لنسلکها بمنه إلی رضوانه، حمدا یتقبله منا، و یرضی به عنا

امام سجاد صلوات الله علیه در دعایی که در آغاز ماه رمضان تلاوت می فرمودند حمد الهی را ادامه می دهند. سیره ائمه اطهار و ادب ایشان در راز و نیاز با خدا این بوده که در آغاز هر دعا به حمد الهی می پرداختند. به دیگران نیز سفارش نموده اند تا برای استجابت، دعا را با حمد خدا آغاز کنید. در فرازهای نخست دعا امام سجاد (ع) اشاره می فرمایند که خود حمد، یک نعمت الهی به شمار می رود که احتیاج به حمد و شکر دارد. در این دعا می فرمایند: «الحمد لله الذی هدانا لحمده، و جعلنا من أهله»؛ در این فراز دو تعبیر به کار رفته. اول: هدانا لحمده، دوم: و جعلنا من أهله؛ این دو می توانند مربوط به دو نوع فعل و دو نوع هدایت الهی باشند. یک نوع از هدایت این است که خدای متعال بندگان را دعوت و راهنمایی می کند. به این می گویند ارائه طریق و راه. «إنا هدیناه السبیل إما شاکرا و إما کفورا »۱؛ این هدایت برای همه بندگان است حتی برای کسانی که دعوت را نمی پذیرند و آن را انکار می کنند و عناد می ورزند. هدایت شامل حال آنان نیز می شود «و أما ثمود فهدیناهم فاستحبوا العمی علی الهدی »۲؛ ما قوم ثمود را هدایت کردیم ولی آنها کوری را بر هدایت ترجیح دادند. همان گونه که آیه اشاره می کند هدایت الهی شامل همه می شود چه کسانی که از آن بهره برند و چه آنانی که آن ؛ را انکار کنند و عناد بورزند. یک نوع دیگر از هدایت ایصال الی المطلوب است. در این نوع هدایت فعل تکوینی انجام می گیرد به این شکل که خدای متعال کمک می کند تا بندگانش مراحل رسیدن به هدایت را سپری کنند و هدایت را در زندگی تحقق بخشیده و به نتیجه برسند. این نوع از هدایت ویژه کسانی است که هدایت عام الهی را بپذیرند و از آن قدردانی کنند. اما اگر کسانی با ارائه طریق و هدایت عام مخالفت کردند، از این هدایت ویژه نیز محروم می شوند. «إن الله لا یهدی القوم الفاسقین »۳؛ در این آیه اشاره می شود که خدا قوم فاسق را هدایت نمی کند. نه آن که راه را به آنان نشان نمی دهد بلکه راه را نشان داده است اما آنها را به سرمنزل مقصود نمی رساند. در آغاز این دعا نیز هنگامی که می فرماید هدانا لحمده ممکن است منظور از هدایت، هدایت عام باشد که خدا به همه بندگان ارائه فرموده تا حمد الهی به جا بیاورند. اما در این فراز که می فرمایند: «و جعلنا من اهله»؛ این فعل تکوینی است. خدا به ما توفیق داده تا از هدایت بهره ببریم و حمد الهی را تحقق ببخشیم. هدایت الهی، یا هدایت تشریعی است یا هدایت تکوینی در آیه «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس »۴؛ پاکی اهل بیت هدایت تکوینی است اما این که خداوند در آیه «لکن یرید لیطهرکم »۵؛ اراده تطهیر را نسبت به همه انسان ها دارد هدایت تشریعی است. این دعا به ما توجه می دهد حمد و سپاسی که به جا می آوریم، به توفیق الهی بستگی دارد. اراده تکوینی الهی به آن تعلق گرفته تا ما حمد و سپاس را انجام دهیم.

پیامبران، چراغ هدایت بشر

یکی از بزرگ ترین نعمتهایی که خدای متعال به ما عنایت فرموده هدایت ما به دین است. اگر خدا انبیا را مبعوث نمی فرمود و راه سعادت را به وسیله انبیا به ما نشان نمی داد، انسان چگونه می توانست راه سعادت را بیابد؟ اگر بشر در همه علوم مادی پیشرفت می نمود، وضع زندگی خود را بهبود می بخشید، انواع امکانات را اختراع و پدیده ها را کشف می کرد، اما راه سعادت را نمی دانست، چه فایده ای برای او داشت؟ در نهایت انسان هشتاد سال با سختی یا خوشی زندگی می نمود اما بعد از آن هیچ ضمانتی برای سعادت او، وجود نداشت. سعادت ابدی انسان را چه کسی جز خدا می تواند تأمین کند؟ اگر همه نعمت های مادی را در برابر هدایتی که خدا به وسیله دین عنایت فرموده و راه سعادت ابدی را به انسان نشان داده، حساب کنید خواهید دید که نعمت های دنیا چندان ارزشی ندارد مگر اینکه از نعمت های مادی نیز برای تکامل معنوی و اطاعت خدا استفاده شود. بر همین اساس است که در دعا می فرمایند: خدایا تو را حمد می کنیم که دین را به ما ارزانی داشتی و آن را به آسانی در اختیار ما قرار دادی. عزیزترین بندگانت را فرستادی تا اینکه به آنچه موجب سعادت ابدی ما می شود، ما را هدایت نمایند.

دین و ملت

تعبیراتی که در ادامه دعا آمده یکی «حبانا بدینه و دیگری إختصنا بملته،»؛ است. بزرگان ادبیات می گویند مصداق «دین»؛ و «ملت»؛ یکی است اما حیثیت نگرش به آن، تفاوت دارد. «دین»؛ مجموعه اوامر و دستوراتی است که از جانب خدای متعال صادر می شود تا بشر با اطاعت از آن به پاداش رسد. از یک سو دستور، از یک سو اطاعت انسان و از یک سو پاداش الهی مفهوم دین را شکل می بخشند. از جهت دیگر به عده ای که دین و ارزشهای رفتاری را پذیرفته و به آن عمل می کنند و آن را مبنای رفتار و شکل زندگی خود قرار می دهند «ملت»؛ گفته می شود. از همین رو «دین»؛ در درجه اول به خدا نسبت داده می شود «أ فغیر دین الله یبغون و له أسلم من فی السماوات و الأرض »۶؛ اما «ملت»؛ به کسانی که به دین عمل می کنند، نسبت داده می شود «ملة إبراهیم حنیفا و ما کان من المشرکین »۷؛ این دو واژه در مصداق یکی هستند؛ اما اعتبار آن ها تفاوت دارد. از یک لحاظ اطلاق «دین»؛ می شود، از یک لحاظ اطلاق «ملت»؛ می شود. در این فراز از دعا می فرماید: خدایا تو را حمد می کنم که دین را به ما بخشیدی. «حبوة»؛ به معنای بخشش رایگان است که در برابرش بهایی نمی گیرند. «حبانا بدینه»؛ یعنی دین را به رایگان به ما عطا کرد و در اختیار ما گذاشتی. «و اختصنا بملته»؛ و ملت اسلام را به ما اختصاص داد. تعبیر عربی این فراز این است که ما را اختصاص داد به این ملت، اما سوال این است که خدای متعال چرا ما را به ملت اسلام اختصاص داده است؟ مگر خدای متعال دین اسلام را فقط برای مسلمانها نازل کرده است؟ دین برای همه بشریت نازل شده است. پس چرا ملت را به ما اختصاص داده؟ همانگونه که گفته شد از جهت هدایت عام و تشریع، ملت اسلام اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه همه بشریت، برای عمل به اسلام، مکلف است. این ملت را خدا برای بشریت قرار داده است. اینکه گفته می شود قرار داده، منظور قراردادن تشریعی است. قراردادن تکوینی آن این است که کسانی که قدر این نعمت را دانستند؛ از آن بهره گرفتند و به اسلام گرویدند. کسانی که عملا دارای این نعمت و از آن بهرهمند شدند، مسلمانها هستند یا آنانی که تا روز قیامت مسلمان شده و ایمان به خدا بیاورند و از ملت ابراهیم پیروی کنند. این نعمت اختصاص به آنها دارد. پاسخ سوال پیشین را در اینجا می توان یافت که «إختصنا»؛ اختصاص تکوینی است اما هدایت عام به دین الهی و ملت اسلام، یک هدایت عام برای همه مردم است.

راه نیکوکاری

«الحمد لله الذی حبانا بدینه، و اختصنا بملته، و سبلنا فی سبل إحسانه»؛ در این فراز اشاره می فرمایند به اینکه خدا راههای نیکی و نیکوکاری را قرار داده تا کسانی که بخواهند اهل نیکی و احسان باشند، این راه ها را بپیمایند. چرا که بدون پیمودن این راه ها به نیکی و نیکوکاری نمی رسند. به این راه «سبل احسان»؛ گفته می شود. «سبل»؛ جمع «سبیل»؛ است و «سبیل»؛ به معنی راه، «سبلنا فی سبل إحسانه»؛ ما را در این راههای احسان به راه انداختی، همچون امیر کاروانی که فریاد می زند و کاروانیان را حرکت می دهد، و راه را نشان می دهد. بار خدایا تو را حمد می کنیم که ما را در این راه ها به راه انداختی «لنسلکها بمنه إلی رضوانه»؛ این راه ها را به کمک نعمت تو و عنایت تو بپیماییم، به سوی رضوان تو. در این فراز هدف و راه و ویژگی آن را با هم مشخص نموده است. این که جهت راه چیست، مقصد کجاست، و چگونه در این راه به حرکت درآییم، در این جمله گنجانیده شده است. خداوند در قرآن فرموده «إنا هدیناه السبیل إما شاکرا و إما کفورا»؛ ما راه را به انسان نشان دادیم، «اما شاکرا»؛ یا انسان شکرگزار و قدردان می شود «و إما کفورا»، یا ناسپاسی و تخطی می کند. این هدایت عام و راهی است که خدای متعال به انسان ها نشان داده و عنایت فرموده است. در ادامه دعا می فرماید «سبلنا فی سبل إحسانه»؛ در اینجا اشاره به توفیقات اولیهای است که خدای متعال به کسانی عنایت می فرماید که مراتب اول ایمان را دارا شدهاند. اولین مراتب ایمان به عقاید اولیه و اصول اولیه مربوط می شود. وقتی انسان ایمان آورد، فقط قبول ظاهری آن کافی نیست بلکه باید دل انسان با تمام وجود ایمان بیاورد و باور نماید. اولین مراتب ایمان باعث می شود که انسان توفیق حرکت در راه و مسیر را بیابد. در راهی قدم گذاشت و به راه افتاد، ضمانتی وجود ندارد که تا پایان راه پیش رفته و به مقصد برسد. همین اندازه که راه را اشتباه نرفته و فهمیده است که از کدام راه باید برود، خود نعمت بسیار بزرگی است. نخست، معرفت حقیقت و چگونگی پیمودن راه خدا، سپس آمادگی برای رفتن و پس از آن یافتن توفیق حرکت در مسیر، نعمت بزرگی است.

شکر والدین شرط عبادت خدا

خداوند از آغاز کودکی در سایه تربیت های صحیح خانواده، مدرسه، معلم و مربیان دیگر، و راهنمایی علما و ارشاد بزرگان، ما را در مسیر درستی هدایت فرمود تا مخالفت او را نکنیم. اگر این شرایط را مقایسه کنید با کسی که در محیطی قرار گرفته که هیچیک از شرایط شما را نداشته است، متوجه نعمت عظیمی که خدا به شما داده می شوید. متأسفانه در عصر ما شرایطی فراهم آمده که دیگر چندان تربیت پدر و مادر در فرزند تأثیری ندارد. افرادی که سن بالایی دارند به خوبی به یاد می آورند که در گذشته موقعیت پدر و مادر در خانواده یک موقعیت خاصی بود. در تربیت فرزند، تربیت های دینی نقش اصلی را داشت. در یک خانواده متوسط اسلامی پدر و مادر جایگاه قابل توجهی داشتند. فرزندان اگر شیطنتی هم داشتند، سعی می کردند به دور از چشم پدر و مادر و بیاطلاع آنها و خیلی پنهانی انجام دهند. ارزش های اسلامی به صورت جدی در خانه حاکم بود. وقتی فرزند می خواست در اتاق پدر و مادر بیاید و در برابر پدر و مادر بنشیند، منتظر اجازه می ماند. در روایات داریم که به فرزندان می فرماید بی‬ اجازه پدرتان ننشینید. ادب اسلامی اینگونه است. این را مقایسه کنید با محیطی که کودکان با پدر و مادر، بیگانه هستند. با آنان به تندی سخن می گویند، بی اعتنایی می کنند و احترام آنان را حفظ نمی کنند. در چنین محیطی اگر کسی تربیت شود چه خواهد شد؟ محیطی که ارزشهای لیبرال حاکم است. هر کسی به فکر لذت خود است. اگر از کودک احوال پدر و مادر را بپرسید، فرزند خبر ندارد که والدین زنده هستند یا نه! وضع زندگی آنان چگونه است؟ در چنین محیطی انسان اینگونه تربیت می شود که با بی حرمتی تمام منتظر مرگ والدین است و فقط به لذت ها و هوس های خود فکر می کند. این فرهنگ غربی را با آن فرهنگ اسلامی مقایسه کنید. تصور می کنید فردی که در محیطی لیبرال تربیت می شود، در محیط خانه هر فیلمی را می بینند، هر قصه و رمانی؛ را می خواند، چگونه تربیت خواهد شد؟ همین اندازه که کودک چنین خانه ای به پدر و مادر ناسزا نگوید و آنان را مورد ضرب و شتم قرار ندهد، کافی است. به طور فطری و طبیعی هر کسی مادر خودش را خیلی دوست دارد.

در سن کودکی و نوجوانی به یاد می آورم بعضی از افراد که می خواستند سوگند بزرگی یاد کنند می گفتند: به ارواح خاک پدرم! اگر می خواستند، سوگند مهم تری یاد کنند، می گفتند به جان مادرم! آنقدر مسئله احترام پدر و مادر مهم بود که سوگند، به روح پدر یا به جان مادر، بالاترین سوگند به شمار می آمد. کسی که نتواند شکر مادر را انجام بدهد، شکر خدا را نیز به جا نخواهد آورد. خدا می فرماید «أن اشکر لی و لوالدیک»؛ این دو شکر همچون یکدیگرند. کسی که شکرگزار پدر و مادر نباشد، شکرگزار خدا نیز نخواهد بود. کسی که والدین خود را خرافی و فرتوت و قدیمی می داند و برای آنان هیچ احترامی قائل نیست، چگونه می تواند خدا را اطاعت و عبادت کند؟ خوشبختانه در جامعه ما این امور رواج ندارد اما نسبت به موج فرهنگ غربی که به طرف کشورهای اسلامی شروع شده، نگرانی هایی وجود دارد. والدین، مربیان، برنامهریزان امور تربیتی باید به این مسئله توجه جدی داشته باشند. ارزشهای اسلامی، ارزشهای انسانی، ارزشهای ملی ما، آرام آرام در حال نابودی هستند و هیچ چیز ارزشمند دیگری جای آن را نمی گیرد، تا جایی که از اسلام جز اسم باقی نمی ماند. «لا یبقی من الاسلام الا اسمه»؛ به هر صورت در این شرایط خدا ما را در مسیری قرار داد که از اول ارزشها را باور داشتیم. از زمانی که چشم گشودیم پدر و مادر ما نماز می خواندند. در ماه رمضان روزه می گرفتند. همه این ها برای هدایت و پیدا کردن راه به انسان کمک و یاری می رساند.

احسان شرط ماندن در مسیر

«و سبلنا فی سبل إحسانه»؛ خدا ما را در این راه ها قرار داد. اما او ضمانت نکرده است که انسان حتما به مقصد برسد. خداوند تا اینجا به شما کمک می کند. از این پس دیگر نوبت شماست که این مسیر را ادامه دهید یا نه. این راه به کجا منتهی می شود و ویژگی این راه چیست؟ ویژگی اصلی باقی ماندن در مسیر، احسان است «و بالوالدین إحسانا» «إن الله لا یضیع أجر المحسنین»؛ راه ها یک مقصد دارد. ممکن است یک کار، کار خوبی باشد. حسن فعلی داشته باشد، خدمت کردن به همسایه، خدمت کردن به فقیر و یتیم و مسکین، رسیدگی به والدین کار خوبی است اما آیا هر کسی این کارها را انجام دهد نتیجه خوبی به دست می آورد؟ آیا نتیجه ها مساوی است؟ انسان برای اینکه از کارهای خیر بهره ببرد باید بداند یک شرط دیگر هم برای پذیرش عمل وجود دارد. عمل انسان غیر از حسن فعلی، باید حسن فاعلی نیز داشته باشد. به این معنی که نیت عمل ما برای کار نیت مطلوب و صحیحی باشد. در شریعت اسلام توجه به نیت کاملا برجسته است. همانطور که به حسن فعلی توجه می شود که کار، کار خوبی باشد، به نیت نیز توجه می شود. در کار خوب اگر خودنمایی وجود داشته باشد، آن کار نتیجه ای ندارد. اصل در پذیرش عمل، جلب رضایت خداست.

در پی جلب رضایت دوست

طالب رضای خدا بودن به چه معناست؟ «إلا ابتغاء وجه الله»، «إلا ابتغاء وجه ربه الأعلی»، «ابتغاء مرضات الله»؛ آیا رضایت خدا به دست یابی انسان به «و فواکه مما یشتهون»؛ ختم می شود؟ با این نگاه رضایت خدا وسیلهایست، برای رسیدن به خواسته های انسان، «و حور عین»، «؛ جنات تجری من تحتها الأنهار »۱۶، عموما رضایت خدا در همین حد فهمیده می شود که انسان به نعمت های بهشت برسد، اما کسانی که در جهت رشد عواطف دینی تلاش کرده باشند و در عواطف دینی به ویژه محبت به اهل بیت صلوات الله علیهم اجمعین و محبت خدای متعال را به دست آورده باشند و لوازم محبت را بشناسند، دلی مالامال از محبت خدا دارند و جز رضایت محبوب چیز دیگری نمی طلبند، همه چیز را فراموش می کنند، جز رضایت معبود. خداوند چنین بندگانی هم دارد. نمونه آن در قرآن، روایات و مناجات ها اشاره شده است.

تمرین برای جلب رضایت خدا

یکی از راه هایی که انسان می تواند در مسیر محبت الهی فقط به فکر جلب رضایت خدا باشد، این است که در شبانه روز کاری را انجام دهد و تلاش کند تا این کار را فقط برای خدا انجام دهد. با خدا بگوید: خدایا من این کار را انجام می دهم و هیچ مزدی از تو نمی خواهم، فقط می خواهم تو راضی و خشنود باشی. مثلا دو رکعت نماز در شبانه روز بخواند و سعی کند خود را راضی کند که اگر خدا او را در جهنم افکند و به او گفته شد فقط راه نجات تو همین دو رکعت نماز است، بگوید نه! این دو رکعت نماز را برای خدا، خوانده ام و من چیزی از او مطالبه نمی کنم. هدف اصلی از این که ما را در راه صحیح و احسان و نیکوکاری قرار داده این است که به ما کمک کند تا این راه را که به مقصد رضوان الهی ختم می شود، تا پایان، بپیماییم «لنسلکها بمنه إلی رضوانه»؛ رسیدن به مقصد و پیمودن این راه با توان و قدرت انسان ممکن نیست، بلکه احتیاج به فضل خدا دارد. باید خدا کمک و یاری کند تا اینکه ما بتوانیم راه های احسان را، به سوی رضوان الهی بپیماییم. سپس می فرماید خدایا می دانیم که برخی از حمد و ستایش های ما قابل پذیرش نیست. عنایت فرما تا حمد ما به گونه ای باشد که حمد ما را بپذیری، «حمدا یتقبله منا»، و به واسطه این حمد از ما راضی و خشنود باشی.