به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، حجت الاسلام والمسلمین حجت الاسلام دکتر محمد معرفت، استادیار و مدیر گروه معارف دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، در یادداشتی اختصاصی برای تسنیم نوشت:

چندی پیش در نشستی علمی تخصصی با عنوان «عناصر تمدن ساز از منظر قرآن کریم» که به همت پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد، مطالبی در این خصوص عنوان کردم اما به جهت اهمیت و ظرافت این موضوع مناسب دیدم که با بسط دایره معنایی و مصادیق آن، با کمی تأمل بیشتر به ابعاد این مسأله بپردازم که حاصل آن در ادامه می آید:

تمدن یک مقوله اجتماعی است که حاصل تفکرات و اندیشه های پنهان در ورای آن است. افتخار هر جماعتی به پیدایش تمدن های متعدد در دوره تاریخی آنان است. ساختن تمدن در هر گروهی نشان گر پیشرفت و ترقی آن گروه است. برای تمدن سازی، وجود اندیشه و تفکر تمدن ساز اجتناب ناپذیر و ضروری است.

ما در اینجا به دنبال پاسخی به این سؤال هستیم که آیا تمدن سازی در ذات و نهاد قرآن کریم قابل تحقق است؟ و چه عناصری دارد؟ ما معتقدیم قرآن، به جهت برخورداری از توان و قابلیت های گرانبها و ارزشمند، می تواند تمدنی متناسب و هماهنگ با احتیاجات بشر معاصر ایجاد کند؛ همان گونه که این توانایی و قابلیت را در گذشته از خود به نمایش گذاشته است.

با توجه به مفهوم فرهنگ و تمدن، تردیدی در تمدن ساز بودن اسلام نیست؛ اما آنچه درخور دقت است و ما توجه ویژه ای نسبت به آن داریم، شناخت عناصر و ویژگی های تمدن ساز قرآن کریم است؛ در واقع، اسلام با همین ظرفیت های تمدنی توانست تمدن طلایی و شکوهمند اسلامی را ایجاد کند.

این نکته قابل اهتمام است که تمدن اسلامی در «جزیرة العرب»ی پایه ریزی شد که به زندگی غیرمتمدنانه و جاهلیت شهرت داشت. اسلام برای تفکر ارزش قائل شد و عقل و دانش را به شکل بی نظیری ستایش کرد؛ بنابراین، مسلمان بودن، با تلاش و کار، و با اندیشه و تفکر و با توحید سرشته شد. تمدن باشکوه اسلام که در زمان کمی، تکامل یافت و میوه داد، ثمرة این درون مایه های تمدنی بود. این اتهام که فرهنگ اسلامی با قدرت شمشیر گسترش یافت، با حقایق تاریخی همخوان نیست.

بنابراین، با توجه به علل و عواملی که تمدن شناسان برای پیدایی و شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی بیان کرده اند، نمی توان گفت پیشرفت تمدن اسلامی و تأثیر آن بر دیگر تمدن های آن روزگار در اثر جنگ و غلبة نظامی بوده است. یک نگاه اجمالی به نقشة جهان اسلام این حقیقت را تأیید می کند؛ زیرا انتشار اسلام به سرزمین هایی همچون چین، مغولستان، اندونزی، فیلیپین، ماداگاسکار، زنگبار، دارالسلام، موزامبیک، نیجریه، سیرالئون، کنگو و … محصول فتوحات اسلام نبوده است؛ چراکه فاتحان اسلام در هیچ عصری، هرگز به این مناطق نرسیدند.

ویژگی های تمدن

تمدن دارای ویژگی هایی است که همگی در اسلام وجود دارند. این ویژگی ها عبارتند از:

الف. نظام مندی

اگر ارکان تمدن در عرصة مادی و معنوی از روشمندی، قانونمندی، انسجام و انتظام برخوردار باشد، چنین تمدنی شکوفا شده و گسترش خواهد یافت اما اگر این اندوخته ها منظم نباشند و بدون ارتباط، حد افراطی و تفریطی خود را بپیمایند، قطعا عمر چنین تمدنی کوتاه خواهد بود. از نظر ویل دورانت، تمدن به شکل کلی آن، نظمی است اجتماعی که به دنبال آن، نوآوری و ابتکار فرهنگی ممکن می شود و تداوم می یابد.

ب. پویایی

از آن جا که انسان نیازهای متغیری دارد، باید تمدن، ساز و کاری داشته باشد که بتواند تغییرات لازم را در اندوخته های مادی و معنوی صورت دهد تا به پاسخ روزآمد و کارآمد نیازهای بشر دست یابد. این دگرگونی ها سبب شکوفایی و ماندگاری تمدن خواهد شد.

ج. جهانگردی

تمدن باید با حرکت در بیرون از چهارچوب های خود، به تمدن های دیگر نیز توجه کرده و نقاط مثبت و سودمند آن ها را که با اصول ثابت خویش در تضاد نیست بگیرد. ارتباطات و تبادل اطلاعات نه تنها سبب افول تمدن نمی شود، بلکه زمینه را برای توسعة کمی و کیفی آن فراهم می سازد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «سافروا تصحوا و تغنموا» (سفر کنید تا سلامت باشید و سود به دست آورید). این کلام، بر جهانگردی اسلام دلالت دارد.

د. همبستگی

همبستگی که ابن خلدون از آن با واژه عصبیت یاد کرده عاملی است که انگیزه را برای همکاری میان یک ملت شکل می دهد و سبب می شود انسان ها در پی ریزی و گسترش تمدن مشارکت کرده و در برابر سختی ها بایستند.

پیامبر(ص) در همان سال اول هجرت در روزهای نخستین حضور در مدینه، به تحکیم پیوند دوستی میان مسلمانان پرداخت و مهاجران مکه و انصار مدینه را برادر ساخت. سرانجام در سال نهم هجری با توجه به اهمیت همبستگی، فرمان عمومی برادری صادر شد. خداوند متعال، در قرآن کریم مؤمنان را برادران هم خواند و از آن ها خواست در صورت بروز مشکل، میان خود اصلاح کنند: إنما المؤمنون إخوة فأصلحوا بین أخویکم و اتقوا الله لعلکم ترحمون (مؤمنان با هم برادرند؛ پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید؛ امید که مورد رحمت قرار گیرید).

عناصر تمدن ساز قرآن کریم

مؤلفه ها و عناصر گوناگونی برای ایجاد یک تمدن، اثرگذار است. به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

۱- اهمیت علم، و ترویج دانش اندوزی

یکی از مهم ترین ارکان ایجاد تمدن، گسترش معرفت و علم ورزی است که در آموزه های اسلامی به ویژه قرآن کریم از اهمیت زیادی برخوردار است؛ برای نمونه، در قرآن کریم آمده:یرفع الله الذین ءامنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات (خداوند به کسانی که ایمان آوردهاند و کسانی که علم به آنان داده شده، درجات بالایی میبخشد).

بدون قرار گرفتن متفکران و تفکر در جایگاه شایسته، پیشرفت و توسعه ای محقق نخواهد شد؛ چراکه نوآوری و خلاقیت، شرط اساسی شکل گیری تمدن است. دین مبین اسلام به عنوان آخرین دین الاهی به بهترین شکل، این زمینه را مهیا نموده است. در زمانی که اعراب جاهلی در جنگ ها به چیزی جز کشتار، انتقام و غارت فکر نمی کردند، پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) همگان را به خواندن و نوشتن ترغیب می کرد و از هر فرصتی برای مبارزه با جهل و بی سوادی استفاده می کرد؛ چنان که در جنگ بدر فدیة آزادی اسرا را آموزش خواندن و نوشتن قرار داد که این خود، سبب گسترش فرهنگ سوادآموزی شد. اسلام، تمام محدودیت ها و طبقه بندی ها در زمینة علم آموزی را برانداخت و فراگیری دانش را بر همگان فریضه دانست.

۲- تولید ثروت و سرمایه

تمدن سازی به شکلی روشمند، ملازم با تولید در عرصة اقتصاد برای ایجاد ثروت و سرمایه است. چنانچه نیازهای مادی و دغدغه های اولیة بشر تأمین نباشند تمام نیروها بر رفع این نیازها مثل گرسنگی متمرکز می شود و فرصتی باقی نمی ماند تا آدمی به مسائل ضروری تر و بنیادی تر پرداخته و بستر پیدایش تمدن را فراهم آورد؛ به همین دلیل، برخی همچون ویل دورانت معتقدند: «کشاورزی، آغاز تمدن و نقطة عطفی در پیدایش آن است».

برای نمونه، زکات از واجبات مالی در دین اسلام است که بر اساس آن، مسلمانان باید مقدار معینی از ۹ قلم کالا را برای مصرف در زندگی فقرا و سایر امور عمومی اجتماعی بپردازند.

زکات از مهم ترین برنامه های اقتصادی اسلام است. قرآن کریم، پرداخت زکات و به کارگیری مدیریت باکفایت و سزاوار در مصارف آن را یکی از راهکارهای مؤثر و کارآمد جهت کم کردن فاصلة طبقاتی و ریشه کن کردن فقر می داند؛ از این رو این واژه به همراه مشتقاتش، ۵۹ مرتبه در قرآن، در ۲۹ سوره به کار رفته، که ۲۷ مورد در کنار نماز آمده است؛ برای نمونه: «الذین إن مکناهم فی الأرض أقاموا الصلاة وآتوا الزکاة» یا «والمقیمین الصلاة و المؤتون الزکاة و المؤمنون بالله و الیوم الآخر اولائک سنؤتیهم أجرا عظیما» یا «رجال لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکر الله و إقام الصلاة و إیتاء الزکاة».

۳- قدرت سیاسی

تمدن سازی به شکلی منسجم، ملازم است با تولید در عرصة سیاست، که به طور خاص از آن به عنوان تولید قدرت یاد می شود؛ در واقع، آنچه روابط سیاسی انسان ها را از دیگر روابط متمایز می کند، قدرت است که ملت ها و نظام های سیاسی برای به دست آوردن آن می کوشند تا در عرصة بین الملل از آن، همچون ابزاری برای دفاع ملی یا وسیله ای برای سلطه و تحمیل خواست خود بر دیگران بهره گیرند.

آیات متعددی، مسلمان ها را به عنوان یک امت مستقل و واحد، از پیوستگی و وابستگی سیاسی به سایر ملت ها برحذر داشته است. در آیات فراوانی خصوصیت هایی بیان می شود که نشانگر مفهوم و معنای استقلال سیاسی در علوم سیاسی عصر حاضر است. برخی از این خصوصیت ها عبارتند از:

الف. عدم پیروی از مشرکان واهل کتاب (آل عمران، ۱۴۹)

ب. نفی سبیل کافران (نساء، ۱۴۱)

ج. ضرورت عزت مسلمانان (نساء، ۱۳۹؛ فاطر، ۱۰؛ منافقون، ۸)

د. منع اعتماد و گرایش به کافران (هود، ۱۱۳)

ه. نپذیرفتن سرپرستی و سلطة کافران (مائده، ۵۱)

۴- امنیت همگانی

بدون شک، بدون امنیت نمی توان در عرصه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تولید کننده بود؛ از این رو وجود امنیت، جهت کنترل هرج و مرج ضروری است.

آیات قرآن مثل آیات مربوط به سرقت (مائده، ۳۸)، قصاص (بقره، ۱۷۹)، حفظ آبرو و ناموس مؤمنان (نور، ۱۱-۱۶)، مقررات استواری هستند که تضمین کنندة امنیت همگانی می باشند؛ البته نقش اهل بیت (علیهم السلام) نیز در شکل گیری نهادهای امنیتی و انتظامی قابل توجه است.

امیرمؤمنان (علیه السلام) یکی از اهداف تأسیس حکومت خود را برقراری امنیت می داند. ایشان نخستین زمامداری بود که «صاحب الشرطه» یعنی «رئیس پلیس» تعیین کرد و ادارة شهربانی را بنیان نهاد. خود نیز همواره در کوچه و بازار شهر شلوغ کوفه قدم می زد و به محض مشاهدة تخلف، با متخلف برخورد می کرد.

عناصر تمدن ساز دیگری نیز در قرآن وجود دارد که در این جا فقط به ذکر عناوین آن ها اشاره می کنیم. این عناصر عبارتند از: نهادینه سازی قانون و نظم، تعقل و عقل گرایی، تعهد به اصول اخلاقی، عدالت محوری، وحدت و همکاری، تسامح و تساهل، بسط شهرسازی و معماری.

انتهای پیام/