خبرگزاری تسنیم، سعید شیری: سنت معصومین علیهمالسلام اعم از قول، فعل و تقریر، عمده ترین منبع در فرآیند استنباط و فهم احکام و معارف شریعت است؛ وظیفۀ انتقال این میراث گرانبها را اصحاب ائمه علیهمالسلام و راویان و نیز محدثان شریف نسل به نسل بر عهده گرفته اند. در اصول فقه برای شناخت حدیث، مبانی مختلفی وجود دارد؛

* برخی اطمینان به صدور یا موثوق الصدور بودن را ملاک حجیت حدیت می دانند و به صرف روایت راوی ثقه۱، مادام که اطمینان یا وثوق به صدور حدیث ایجاد نشود، به حدیث عمل نمی کنند.

* برخی روایت عدل امامی را حجت می دانند، حتی اگر وثوق به صدور روایت ایجاد نشود.

* برخی روایت ثقه را حجت می دانند، حتی اگر راوی ثقه، غیر امامی باشد.

بر اساس این سه اصل، اگر با بررسی رجال و به وسیلۀ توثیقات عام یا خاص۲ به عدالت یا وثاقت تمام روات یک حدیت دست یابیم، در چنین روایتی، ملاک حجیت۳ وجود دارد و عمل به آن لازم است. بنا بر مبنای اول، حجیت خبر واحد ۴ نیز هر چند صرف عادل یا ثقه بودن روات حدیث، موجب حجیت آن نیست، اما یکی از راه های اصلی برای رسیدن به اطمینان یا وثوق به صدور روایت، عدالت یا وثاقت روات حدیث است. (احسنی، غلامرضا؛ پژوهه های فقهی تا اجتهاد بهار ۱۳۹۳ - پیش شماره ۱۰ (۳۶ صفحه - از ۶۵ تا ۱۰۰ ))

این نوع نگرش به حدیث، مبتنی بر نگاه «رجالی» است که بین متأخرین حدیثی شکل گرفت، در حالی که تا پیش از این، توجه قدماء بیشتر به متن روایات بود و تا آن زمان که یک حدیث با کتاب و سنت موافقت داشت، آن را صحیح می دانستند و اگر خارج از این موارد بود، آن را ضعیف محسوب می کردند؛ از این جهت حدیث نزد آنها یا صحیح بود و یا ضعیف و تقسیم بندی چند ده گانه ی حدیثی برای آنها معنا نداشت. طبق یک امر قراردادی، منظور از متقدمین، یعنی تمام محدثان قبل از شیخ طوسی که از جمله آنها شیخ کلینی، شیخ صدوق، ابن شعبه حرانی، سید رضی و شیخ مفید هستند.

متأسفانه با نهادینه شدن نگاه «سندی» یا «رجالی» به حدیث که عمدتا از سوی اصولیون در احادیث فقهی شکل گرفت، جایگاه احادیث و شأن آنها تضعیف شد؛ به عنوان نمونه صرف اینکه علمای رجالی نتوانستند نام و نشانی از یک راوی در سند حدیثی به دست بیاورند، آن حدیث را مجهول و در زمره ی احادیث ضعیف قرار دادند.

بنابراین به چند دلیل منطقی نگاه صرفا سندی به حدیث از اعتبار ساقط است:

اول اینکه بعید نیست حدیثی که از یک غیر ثقه نقل می شود، حدیث صحیحی بوده باشد؛ همچنان که گفته اند صرف ضعیف بودن راوی، دلیل بر غیر ثقه بودن وی یا غیر معتمد بودن راوی نیست. اگر درصدی احتمال صحت انتساب حدیث به معصوم داده شود، جای تدقیق در حدیث وجود دارد.

دوم اینکه بررسی وضعیت راویان از کتب رجال، نسبی است و نمی توان ۱۰۰ در صد به آن اطمینان داشت تا اینکه بخواهیم ۱۰۰ در صد حدیث را از همان ابتدا مردود بدانیم؛ این خود چند استدلال دارد:

۱ وجود اسامی مشترک در اسناد (مشترک)

همچنان که می دانیم، از مشکلات عمده در اسناد که کار بررسی وثاقت و ضعف یک راوی را پیچیده می کند، وجود اسامی مشترک در اسناد یا به اصطلاح، مجهول است که برخی توثیق دارند و برخی صریحا توثیقی ندارند و اگر نتوانیم بین این دو تمییزی ایجاد کنیم، اشتراک بین ضعیف و ثقه سبب می شود تمام روایاتی که این عنوان در آنها مشاهده می شود، در حکم ضعیف باشند! خب این چالشی بین رجالیون است که باید خود حل می کردند نه اینکه محدثان این چالش را مبنای تضعیف حدیث قرار دهند. در پاره ای موارد، در اسناد، دو عنوان وجود دارد که برای یک عنوان توثیقی وجود دارد، اما عنوان دیگر از این امتیاز بی بهره است، در برخی از موارد نیز هیچ یک از دو عنوان توثیقی ندارند؛ هر چند تمییز مشترکات و توحید متفرقات در رجال، از جایگاه ویژه ای برخوردار است، اما با این حال در اکثر موارد راه به جایی نمی بریم.

۲ عدم اطلاعات کافی از راوی در منابع رجالی (مجهول)

گاهی در منابع رجالی اطلاعاتی از راویان حدیث وجود ندارد و محقق را در ارزیابی وضعیت راوی مستأصل می کند.

۳ سایر چالش های رجالی:

مهمل، شاذ، مختلط، منکر و مقلوب بودن از جمله نقصان های موجود در اسناد روایات است که هر یک از آنها کار بررسی و ارزیابی و صحت سنجی حدیث مبتنی بر سند را دشوار می کند.

۴ اختلاف در اصطلاحات رجالی

گاهی مشاهده می کنیم عالمان رجال اختلافاتی در اصطلاحات دارند که این چالش تاکنون به صورت کامل برطرف نشده است؛ مثلا لفظ «ضعیف» در مورد «راوی» در کتاب های رجالی به دو گونه آمده است:

الف) مطلق؛ یعنی بدون اضافه شدن به حدیث. ب) مضاف به حدیث (ضعیف الحدیث) مرحوم علامه صدر می فرماید: در فرض اول، از اسباب قدح در راوی است، اما در فرض دوم، دلالت بر قدح او نمی کند. یا اصطلاحاتی مثل غال، فی مذهبه ارتفاع، مرتفع القول، کان من الطیاره و … را علامه صدر و شیخ بهایی الفاظ قدح نامیده اند.

متأسفانه نگاه سندی به حدیث، دستاویزی شده برای یکسری گروه ها و فرقه های فکری تا برخی معارفی که مخالف تفکر آنهاست، به راحتی کنار بگذارند، در حالی که طبق احادیث، انکار روایات مساوی با کفر شمرده شده است. این در حالی است که متقدمین با شیوه هایی مثل عرضه به قرآن، تطبیق با سنت و صحت سنجی با سایر روایات مشابه، اقدام به ارزیابی متن حدیث می کردند که اتفاقا روشی مقبول سیره ی عترت است.

از دیگر سو احادیثی مشهور به «عرضه» حاکی از اهمیت عرضه ی احادیث به قرآن است. هرچند علوم دیگری در ارزیابی احادیث دخیل هستند، اما نگاه سندی بر تمام این روش ارزیابی ها سایه انداخته است. با نگاه سندی و رجالی به حدیث باید بسیاری از احادیث را بوسید و کنار گذاشت.

جالب است که با وجود اهمیت بررسی سندی نزد علمای متأخر، با این حال می بینیم شارحان کتب اربعه به آن اکتفا نمی کردند و با وجود تعیین صحت و ضعف حدیث، به توضیح و شرح احادیث می پرداختند تا حقایق آن کشف شود، اما اکنون در موارد متعددی می بینیم معیار اول و آخر بررسی حدیث، سندیت آن در نظر گرفته می شود. این امر در احادیث معارفی مرسوم است.

برای ملموس شدن این قضیه نمونه ای از روایتی که شیخ کلینی در الکافی خود نقل کرده از نظر می گذرانیم:

الحسین بن محمد عن المعلی عن جعفر بن محمد بن عبید الله عن محمد بن عیسی القمی عن محمد بن سلیمان عن عبد الله بن سنان عن أبی عبد الله ع فی قوله «و لقد عهدنا إلی آدم من قبل» کلمات فی محمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین و الأئمة من ذریتهم، «فنسی» هکذا و الله أنزلت علی محمد ص.

از امام صادق علیه السلام درباره ی این قول خداوند «و لقد عهدنا إلی آدم من قبل» «از قبل به سوی آدم ع عهد بستیم»، کلماتی درباره ی محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان از ذریه ی ایشان است؛ «فنسی» (پس فراموش کرد)؛ به خدا اینچنین بر محمد صلی الله علیه و آله نازل کرد. (کافی (ط - دار الحدیث)، ج۲، ص۳۷۴)

«محمد بن سلیمان دیلمی» در سند این روایت از راویان طبقه امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهمالسلام است که رجالیون او را تضعیف کرده و متهم به غلو کردند. با وجود همین یک فرد در سلسله سند حدیث، حدیث تماما ضعیف شمرده می شود و از اعتبار ساقط می شود!!

لازم به ذکر است که عده ی زیادی از صحابه محترم ائمه علیهم السلام از آنجایی که روایاتی در فضائل آسمانی اهل بیت علیهم السلام مطرح می کردند، متهم به غلو می شدند، این در حالی است که خود امیر مؤمنان علیه السلام فرمود هرچه از فضائل ما می خواهید بگویید، اما ما را رب نخوانید؛ «لا تجعلونا أربابا و قولوا فی فضلنا ما شئتم.» این تصور خشک بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود «یا علی، اگر بیم آن را نداشتم که طوایفی از امتم درباره تو، آنچه را که مسیحی ها درباره حضرت عیسی علیه السلام کردند، انجام می دادند، (یعنی او را خدا نامیدند) درباه تو چیزی می گفتم که به هر کجا گذر کنی، از خاک کف پایت تبرک جویند»؛ لولا أن تقول فیک طوائف من أمتی ما قالت النصاری فی عیسی بن مریم، لقلت فیک قولا لاتمر بملأ من الناس إلا أخذوا التراب من تحت قدمیک یلتمسون بذلک البرکة. همچنین جابر بن یزید جعفی از دیگر صحابه ای بود که نسبت به ۷۰ هزار حدیثی که امام باقر علیه السلام به صورت سر به ایشان بیان فرمود، گلایه کرد. اما با این حال امام اذن نداد به احدی مطرح شود و فرمود چاهی در بیابان حفر کن و احادیث را به چاه بگو. ۴

اما مضمون این حدیث در سایر منابع شیعی:

علی بن ابراهیم قمی در تفسیر روایی خود به نقل از امام محمد باقر علیه السلام می نویسد: «و لقد عهدنا إلی آدم من قبل فنسی و لم نجد له عزما» قال عهد إلیه فی محمد ص و الأئمة من بعده فترک و لم یکن له عزم فیهم أنهم هکذا.

علی بن ابراهیم قمی از محدثان بنام شیعی و از اساتید کلینی (صاحب الکافی) و صدوق اول است. ایشان از امام باقر علیه السلام ذیل آیه ی «و لقد عهدنا إلی آدم من قبل» نقل می کند، (این عهدی که از آدم (ع) اخذ شد و ایشان فراموش کرد،) درباره محمد (ص) و ائمه پس از ایشان بود که آدم (ع) به آن اعتنا نکرد و عزمی در قبال ایشان نداشت.» صاحب بصائر و شیخ حر عاملی در اثبات الهداة نیز این حدیث را نقل کرده اند. در کل، احادیثی حاکی از حضور عرشی ۵ تن آل عبا در زمان خلقت است که آدم علیه السلام به واسطه ی این مقام های عرشی به نبوت رسید و به واسطه ی کلمات منسوب به ایشان توبه اش پذیرفته شد و تعداد این احادیث در منابع قابل توجه است و غیر قابل انکار.

حال با توجه به این مسئله، رد کردن یک حدیث بدون در نظر گرفتن سایر احادیث مشابه یا مشترک المضمون و اتهام غلو به برخی صحابه، ظلم به ساحت مقدس اهل بیت علیهم السلام و احادیث نورانی ایشان است و نتیجه اش سطحی نگری به سایر ابعاد آسمانی عترت و غلبه ی نگاه تاریخی نسبت به این انوار مقدس الهی است. شاید اگر قرآن از ماجرای شق القمر توسط رسول الله صلی الله علیه و آله سخن نمی گفت و اگر احادیثی صحیح و متواتر درباره معجزات عترت وجود نداشت، بزرگ ترین اهل غلو در نگاه برخی، خود خداوند و اهل بیت وحی می بودند!

با این حال، نباید منکر بررسی سندی حدیث بود چه اینکه احادیثی در تأیید این امر وجود دارد، منتها سخن اینجاست که غلبه ی این نوع نگاه آن هم با یکسری قواعد قراردادی مبتنی بر اصول فقه وارداتی ما، ۵ ما را هرچه بیشتر از احادیث عترت دور نگاه می دارد. اکنون کتبی مثل مدینةالمعاجز سید هاشم بحرانی، اثباةالهداة و الرجعة شیخ حر عاملی و مناقب ابن شاذان در فضائل اهل بیت علیهم السلام، از جمله منابعی هستند که به دلایل این نوع نگرش های حدیثی، به محاق رفته اند و جامعه با آنها سر و کاری ندارند.

-----------

پاورقی:

۱- اندیشمندان و محدثان دوره ی متأخر (دوره ی پس از شیخ طوسی) چهار گزاره را برای ارزیابی حدیث مورد توجه قرار دادند که عبارتند از:

حدیث صحیح، روایتی است که سند آن توسط راویان عادل و امامی در تمام طبقات به معصوم متصل باشد.

حدیث حسن واجد تمام شرائط روایت صحیح است به اسثتنای آن که در میان سلسله راویان نسبت به یک یا چند راوی در منابع رجالی تصریح به عدالت نشده و تنها به مدح و ستایش او اکتفا شده باشد.

حدیث موثق روایتی است که به رغم برخورداری از اتصال سند به معصوم و نیز عدالت یا وثاقت راویان در تمام طبقات ، یک یا چند راوی آن، غیر امامی باشند.

حدیث ضعیف، حدیثی است که هیچ کدام از این تعاریف بر او صادق نباشد.

۲- ثقه خواندن راویان، گاه اشاره به یک راوی مشخص دارد که در آثار رجالی، توثیق خاص نام گرفته است و گاه اشاره به گروهی از افراد است که توثیق عام خوانده می شود. توثیق همه راویان در تفسیر قمی، نمونه ای از توثیق عام است.

۳- به معنای حجت شرعی است؛ حدود اعتبار و کیفیت بهره گرفتن از حدیث، از جمله مباحث مهمی است که همواره مورد بحث و اهتمام محدثین و علمای فقه و اصول بوده و هست. البته اصل مطلب که حدیث، حجت شرعی و در بیشتر احکام تنها وسیله شناختن وظیفه و تعیین تکلیف است، قابل تردید نیست و دلایل عقلی و قرآنی بسیار بر آن هست (الاصول العامة للفقه المقارن، ۱۲۱) . اما این که کدام حدیث حجت شرعی و لازم الاتباع است اختلاف کرده اند. (منبع : دایرة المعارف تشیع، ج ۶ , حائری، سید مهدی)

۴- خبر واحد حدیثی است که صدور آن از جانب معصوم قطعی نیست. خبر واحد در مقابل خبر متواتر است و خبر متواتر یعنی شمار راویانش به اندازه ای است که یقین حاصل می شود معصوم آن را بیان کرده است، مثل خطبه ی غدیریه. خبر واحد اقسام مختلفی دارد. چهار قسم اصلی آن عبارت اند از: صحیح، حسن، موثق و ضعیف. حجیت (اعتبار) خبر واحد از مهم ترین مسائل علم اصول فقه است. به جز گروهی از فقیهان متقدم، دیگر عالمان شیعه خبر واحد را در حوزه احکام شرعی معتبر می دانند و تنها در زمینه شرایط اعتبار آن اختلاف دارند.

۴- حدثنی أبوجعفر علیه السلام بسبعین ألف حدیث لم أحدث بها أحدا قط و لا أحدث بها أحدا أبدا. قال جابر: فقلت لابی جعفر علیه السلام: جعلت فداک! إنک قد حملتنی وقرا عظیما بما حدثتنی به من سرکم الذی لا أحدث به أحدا، فربما جاش فی صدری حتی یأخذنی منه شبه الجنون! قال: یا جابر! فإذا کان ذلک فاخرج إلی الجبان! فاحفر حفیرة و دل رأسک فیها ثم قل: حدثنی محمد بن علی بکذا و کذا.

«جابربن یزید جعفی که از خواص اصحاب حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام است ، می گوید: برای من حضرت باقر علیه السلام هفتاد هزار حدیث و گفتار سری بیان کردند که من تا به حال به هیچ کس نگفته ام و از این به بعد نیز به احدی نخواهم گفت . می گوید: من به امام علیه السلام عرض کردم : فدایت شوم ، شما یک بار بسیار سنگین و بزرگی را بر من حمل کردید به واسطه بیان اسرار شما که نمی توانم به کسی بازگو کنم و چه بسا حرکت و خلجانی از آنها در سینه من پیدا می شود که شبیه حالت جنون است از بازگو نکردن و پنهان کردن آنها. حضرت فرمود ای جابر، زمانی که چنین حالی برای تو پیش آید از منزلت به سوی صحرا برو و گودالی را در زمین حفر کن و سر خود را در آن چاه بکن و سپس بگو: محمد بن علی به چنین و چنان سخنانی مرا آگاه کرده است . و چاه را از آن اسرار خسته کنندۀ خود آگاه کن ».

۵- هرچند پیشینه علم اصول را به اهل بیت علیهم السلام نسبت می دهند، اما حقیقت آن است که قواعد آن با آنچه به عنوان علم اصول شناخته می شود، زمین تا آسمان تفاوت دارد؛ همچنان که فقهای اهل سنت به دلیل عدم مراجعه به ائمه (ع) و احادیث آنان، زودتر از فقهای شیعه به ضرورت پیدایش علم اصول پی بردند و از اواخر قرن دوم هجری به تألیف کتاب های اصولی دامن زدند. در میان اهل سنت، شافعی اولین کسی بود که در علم اصول کتاب نوشت. در میان شیعه، اولین کسی که به طور جامع در علم اصول دست به تألیف زده، سید مرتضی علم الهدی است. به اعتقاد اندیشمندان اصول فقه پس از شیخ طوسی از تقلید و رکود رهایی یافت و دوران شکوفایی و بالندگی اش را آغاز کرد، اما همچنان با نظارت به بحث های اصولی اهل سنت تألیف و تحقیق می شد. (سید محمدباقر صدر، المعالم الجدیده، ص۹۸–۹۲)

انتهای پیام/