گروه دفاعی خبرگزاری تسنیم-انتشار تصویر ماهواره ای از سایت پرتاب «آذرخش» در پایگاه امام خمینی(ره) در سمنان از سوی اکانت های خارجی در هفته های گذشته سبب بروز شایعاتی پیرامون این موضوع شد که آیا پرتاب جدیدی در حوزه فضایی رخ داده است یا نه؟

در این بین آمریکایی ها صراحتا اعلام کردند که ایران یک پرتاب ناموفق داشته که تاریخ آن مربوط به چند روز پیش از انتخابات ریاست جمهوری بوده است و همچون اغلب موارد مشابه، مسئولین مربوطه در داخل کشور با عدم اطلاع رسانی شفاف، به افزایش موج شایعات کمک کردند.

اتفاقات مذکور هرچه که بود و اینکه آیا پرتابی صورت گرفته یا خیر، مسئله ای گذراست که در طی حدود ۱۳ سال از شروع فعالیت های پرتاب ماهواره توسط ایران بارها و بارها به همین شکل رخ داده است.

تصویر ماهواره ای منتشر شده در هفته های اخیر و مشاهده نشانه هایی از فعالیت های مرتبط با پرتاب فضایی در سایت آذرخش از پایگاه پرتاب امام خمینی(ره) در سمنان

دولت حسن روحانی در حالی آخرین روزهای خود را پشت سر می گذارد که انتقادهای زیادی به رویکرد و عملکرد دولت او طی ۸ سال در حوزه فضایی وارد است و ما در این گزارش به نقد این رویکرد و آنچه باید می بودیم و نشدیم و آنچه باید شویم خواهیم پرداخت.

ذکر این نکته ضروریست که صنعت فضایی ایران به جز فعالیت در عرصه ساخت ماهواره های مورد نیاز و ایستگاه زمینی کنترل و راهبری آنها، ماهواره برها و ایستگاه پرتاب، در عرصه کاوشگرهای فضایی و ارسال موجود زنده به فضا نیز فعال بوده است که بخش اخیر در این گزارش مد نظر نخواهد بود. همچنین با توجه به مثبت ارزیابی شدن روند کار روی ماهواره ها در ده سال اخیر، در این گزارش بیشتر به مشکلات بخش پرتاب ماهواره در برنامه فضایی کشور پرداخته ایم.

* قرار بود چه بشود؟

برای رسیدن به اهداف تصریح شده در سند نقشه جامع علمی کشور مصوب دی ماه ۱۳۸۹ و نیز سند جامع توسعه هوافضای کشور مصوب دی ماه ۱۳۹۱ که اندکی پس از ورود جدی کشور به عرصه پرتاب ماهواره ها و تکمیل چرخه فناوری فضایی به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید، قرار شد تا توانایی کامل پرتاب و به کارگیری ماهواره در ۴ مدار طی ۴ گام تثبیت شود. هدف نهایی در سند مذکور، به کارگیری ماهواره های سنجشی با دقت بهتر از ۱۰ متر و ماهواره مخابراتی در مدار زمین آهنگ است.

در گام اول، مدار ۲۵۰ در ۳۷۵ کیلومتر بیضوی به عنوان مداری برای گام اثبات فناوری و اثبات قابلیت در نظر گرفته شد. چهار پرتاب موفق ماهواره های «امید»، «رصد-۱»، «نوید علم و صنعت» و «فجر» با «ماهواره بر سفیر-۱» برای اجرای گام اول صورت پذیرفت. حداقل به همین تعداد (۴ یا ۶ مورد) پرتاب ناموفق نیز توسط «سفیر-۱» ثبت شد که تعدادی در دولت دهم و تعدادی در دو دولت تدبیر و امید طی ۸ سال گذشته رخ داد.

ماهواره بر سفیر-۱ روی سکوی پرتاب در سایت معراج در کویر سمنان

در سند مذکور، در گام دوم مدار ۵۰۰ کیلومتر دایروی با ماهواره بر «سیمرغ» (سفیر-۲) تعریف شد و برای آن، ماهواره های مختلفی از جمله «طلوع»، «پیام، ظفر»، «پارس-۱» و «ناهید-۲» در نظر گرفته شدند.

طول عمر مداری ماهواره هایی که در این مدار قرار می گیرند نهایتا ۵ سال است و در صورتی که طول عمر تجهیزات نصب شونده در ماهواره نیز به همین میزان باشد، می توان از حداکثر طول عمر مداری استفاده کرد در غیر اینصورت به دلیل اتمام طول عمر تجهیزات، ماهواره عمری کمتر از ۵ سال خواهد داشت.

طبق برنامه، گام دوم باید تا سال ۱۴۰۰ تثبیت می شد. منظور از تثبیت، تزریق موفق ماهواره ها در این مدار و بهره برداری عملیاتی از آنها و نیز بررسی نتایج و تعیین اصلاحیه های مورد نیاز در ماهواره بر و ماهواره ها و تکرار آنهاست تا اطمینان از توانمندی عملی در مدار مذکور برای کلیه اجزای چرخه فناوری فضایی حاصل شود.

این در حالیست که با شروع پرتاب های ماهواره بر «سیمرغ» از سال ۱۳۹۶ و به قولی از ۱۳۹۵ تاکنون، موفقیت کاملی حاصل نشده هرچند که در هر پرتاب نسبت به پرتاب قبلی، روند بهبود درصد موفقیت کاملا مشهود است.

ماهواره بر سیمرغ روی سکوی پرتاب ثابت در پایگاه امام خمینی(ره) در سمنان

گام سوم برای تحقق اهداف سند توسعه هوافضا، مدار ۱۰۰۰ کیلومتری سنکرون یا هماهنگ با خورشید بود. برای مدارهای بالاتر از ۶۰۰ کیلومتر، ماهواره های نسبتا سنگین با جرم بیش از ۵۰۰ کیلوگرم یا ماهواره هایی سنگین تر با جرم ۱۰۰۰ کیلوگرم در نظر گرفته شده است.

طبق گفته های مسئولین فضایی کشور در سال های اخیر، برنامه پرتاب های این مدار باید از سال ۱۴۰۰ وارد مراحل آزمایشی شده و تا سال ۱۴۰۲ الی ۱۴۰۴ این مدار نیز تثبیت شود. ماهواره بر در نظر گرفته شده برای این مدار «سریر» نام دارد که به گفته مسئولین، فناوری های اصلی آن تحقق یافته و مراحل ساخت آن در حال شروع است.

گام چهارم و نهایی برای رسیدن به قابلیت بهره برداری کامل از فناوری فضایی، تزریق ماهواره های کاربردی در مدار ۳۶۰۰۰ کیلومتر است که باید در سال ۱۴۰۷ تثبیت شود. برای این منظور، از سال ۱۴۰۲ پژوهش های مختص آن شروع می شود که به طور عمده مربوط به ماهواره بر مختص آن به نام «سروش» است.

برخی از ماهواره های مخابراتی خانواده «ناهید» نیز در این مدار قرار می گیرند. «ماهواره ملی مخابراتی» نیز به عنوان هدف نهایی و بزرگ صنعت فضایی کشور در این مدار قرار خواهد گرفت.

برای رسیدن به مدار زمین آهنگ ۳۶۰۰۰ کیلومتری، نقشه راهی طراحی شده که طی آن، ابتدا ماهواره در GTO که یک مدار ترنسفورمیش اوربیت است تزریق می شود.

GTO یک مدار انتقالی به ژئو است که این حضیض یا کمینه ارتفاع پائینی دارد. محموله ابتدا در ارتفاع پائین این مدار قرار می گیرد و وقتی در طی مسیر عادی مداری خود به ارتفاع نهایی رسید، بوسیله بلوک های انتقال مداری، از این مدار بیضوی به مدار دایروی ۳۶۰۰۰ کیلومتری می رود.

لازم به ذکر است که تاریخ های گفته شده در مورد گام های سوم و چهارم، بر اساس گفته های مسئولین برنامه فضایی کشور در سال های اخیر است والا زمان بندی مد نظر مسئولین در زمان تصویب سند ملی توسعه هوافضا که قبل از دولت تدبیر و امید صورت گرفته، بسیار متفاوت بوده است.

طبق برنامه قبلی، ایران باید تا سال ۱۳۹۷ دو نمونه بعدی از ماهواره بر «سیمرغ» را نیز آزمایش می کرد که اولین نمونه آن یعنی «سپهر» می بایست توان تزریق محموله ۷۰۰ کیلوگرمی در مدار ۱۰۰۰ کیلومتری را داشته باشد.

در واقع برنامه ریزی کلان کشور به این شکل بوده کهبعد از «سفیر» و «سیمرغ» -که توان آنها به مدار لئو یا ارتفاع پائین محدود می شود- یک ماهواره بر دیگر بر اساس «سیمرغ» برای این مجموعه مدار طراحی شود (سپهر).

ماهواره بر «سپهر» برای اولین بار در ۲۱ بهمن ۱۳۹۱ توسط سردار فرحی رئیس وقت سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع به عنوان نسل بعدی خانواده «سفیر» یعنی «سفیر-۳» معرفی شد که توان تزریق محموله ۷۰۰ کیلوگرمی در مدار ۱۰۰۰ کیلومتری را دارد.

ماهواره بر دیگر را سرپرست اسبق سازمان فضایی ایران در ۱۴ بهمن ۱۳۹۱ به نام «ققنوس» معرفی کرد. این ماهواره بر بار دیگر در ۱۷ فروردین ۹۲ به عنوان یک ماهواره بر از نسل های بعد از «سیمرغ» معرفی شد.

سرپرست اسبق سازمان فضایی در ۱۳ اسفند ۹۱ در مصاحبه ای با شبکه العالم نام ماهواره بر دیگر را نیز اعلام کرد. وی پس از معرفی ماهواره «ایران ست-۱» به عنوان اولین بستر ماهواره های پخش تلویزیونی گفت: «در قدم دوم که در سال ۱۳۹۶ محقق خواهد شد، ماهواره ایران ست-۲ را به فضا پرتاب خواهیم کرد، که ماموریت آن تثبیت فناوری ها و سامانه ها و انجام آزمایشی ماهواره اصلی ژئو خواهد بود. این ماهواره توسط ماهواره بر «سریر» که بعد از ماهواره بر سیمرغ طی ۴ سال آینده توسعه خواهد یافت به فضا پرتاب خواهد شد. ماهواره ابتدا در مدار ۲۵۰ کیلومتری توسط سریر پرتاب خواهد شد و بعد با استفاده از رانشگرها با تغییر شیب ۳۱ درجه به مدار ۳۶ هزار کیلومتری در موقعیت مداری ایران قرار خواهد گرفت. یک سال بعد از آن هم نسخه نهایی ایران ست به مدار ژئو پرتاب خواهد شد که دارای ۲ ترنسپوندر خواهد بود و می تواند ۵ شبکه تلویزیونی را تحت پوشش تمام وقت خود قرار دهد. وزن آن ۲۵۰ کیلوگرم است و توسط ماهواره بر سریر به موقعیت ۲۵۰ کیلومتری در مدار پارکینگ ارسال خواهد شد و بعد از طریق رانشگرها با تغییر شیب ۳۱ درجه به موقعیت ۱۲ و نیم درجه شرقی منتقل می شود.»

رئیس وقت پژوهشگاه فضایی ایران نیز در ۱۷ آذر ۱۳۹۲ اعلام کرد که از ماهواره بر فوق سنگین به نام «سریر» در سال ۱۳۹۴ (یعنی ۶ سال قبل) بهره برداری می شود.

به علاوه در سال ۹۷ یعنی سه سال قبل، ایران می بایست دو ترانسپوندر یا محموله مخابراتی با ظرفیت ۶۰ کانال ماهواره ای را به واسطه فناوری انتقال مداری، در یکی از نقاط مداری در اختیار ایران، مستقر می کرد.

طبق گفته های فوق، «سپهر» و «سریر» دو نسل بعد از «سیمرغ» بودند که می بایست تا سال ۱۳۹۴ حداقل پرتاب آزمایشی بدون محموله خود را انجام می دادند تا بتوانند به موقع و طبق برنامه در سال ۱۳۹۶ ماهواره های خود را با موفقیت در مدار تزریق کنند؛ امری که اگرچه امروز یک رویایی برباد رفته تلقی می شود، اما به گواه متخصصان و مدیران باسابقه صنعت فضایی، در صورت تخصیص بودجه کافی و اجرای به موقع آزمایش های ماهواره بر، سامانه انتقال مداری و ماهواره هایی که قرار بود زیرسامانه های مخابراتی فوق را آزمایش کنند، کاملا دست یافتنی خواهد بود. این درحالیست که تا ۲ یا نهایتا ۳ سال پیش، دولت با مشکلات بودجه ای همانند امسال مواجه نبود، ولی سهم برنامه فضایی از این بودجه (در خوشبینانه ترین حالت) بسیار ناچیز بود.

به گفته دکتر فتح الله امی رئیس پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم که از باسابقه ترین افراد در صنعت موشکی و فضایی کشور نیز هست، تا آبان ۱۳۹۵ کمتر از ۱۰ درصد اهداف سند جامع توسعه هوفضای کشور محقق شده در حالیکه زمان تحقق کامل سند، سال ۱۴۰۴ تعیین شده بود که امروزه مشخص است رسیدن به این چشم انداز با نگاه واقع بینانه در بخش دولتی تا زمان مذکور دست یافتنی نیست.

وی همچنین گفت که «از دو سال قبل به دلیل عدم تخصیص اعتبارات، فعالیت های فضایی ایران متوقف شده است.»

این درحالیست که مصاحبه معاون وقت وزیر دفاع در ۵ شهریور ۱۳۹۱ نشان می داد در آن مقطع برنامه فضایی ایران از زمان بندی خود جلوتر نیز بوده است.

در مصاحبه مهندس اسلامی -که هم اکنون در دولت دوازدهم، وزیر راه و ترابری است- تصریح شده بود که «با وجود تحریم ها و محدودیت ها از گام های برنامه درازمدت فضایی جلوتر هستیم».

وی همچنین گفته بود «در ماه های آینده پایگاه جدید فضایی با نام امام خمینی(ره) به بهره برداری خواهد رسید»؛اتفاقی که تقریبا ۵ سال بعد و در سال ۱۳۹۶ به طور رسمی محقق شد.

موضع پرتاب سایت آذرخش در پایگاه امام خمینی(ره)

در تمام این سال ها، سالانه مبالغ هنگفتی به دلار برای خرید تصاویر و اطلاعات ماهواره ای از خارج صرف شده درحالیکه تخصیص بودجه کافی برای صنعت فضایی می توانست دست کم از خروج ارز برای این بخش جلوگیری کند.

هزینه اجاره خدمات ماهواره ای برای صدا و سیما نیز به مراتب سنگین تر از این بوده و در برخی سال ها به ۲۵۰ میلیون دلار رسیده است و هر سال تأخیر در رسیدن به توانمندی نهایی لازم برای رفع این نیاز، چنین ارقامی را از بودجه کشور (در صورت حذف نشدن از بودجه تاکنون) مصرف می کند.

* چه انجام شده است؟

همانطور که اشاره شد، پرتاب های متعددی با ماهواره بر «سفیر-۱» که نهایتا محموله هایی با جرم ۶۰ کیلوگرم را در مدار بیضوی ۲۵۰ در ۳۷۵ کیلومتر تزریق می کرد صورت گرفت. هرچند که دست کم نیمی از این پرتاب ها به نتیجه نرسید و دستاوردهایی که باید با هر ماهواره در مسیر اکتساب و تثبیت فناوری به دست می آمد محقق نشد.

در این بین، از نیمه سال ۱۳۹۱ و پس از حادثه مربوط به «سفیر-۱» و یکی از ماهواره های «فجر»، تا پایان دولت دهم خبری از پرتاب های فضایی نبود و با روی کار آمدن دولت یازدهم و سیاست های خاص آن در جلب نظر قدرت های جهانی خصوصا آمریکا، برنامه فضایی کشور بویژه در بخش ماهواره بر -که مستقیما به توان موشکی کشور پیوند خورده است- برای مدتی مورد بی توجهی قرار گرفت.

حدود یک سال و نیم بعد از استقرار دولت دوازدهم، ماهواره «فجر» در بهمن ۱۳۹۳ پرتاب شد اما به دلایل نامعلومی به جای افزایش ارتفاع مداری با کمک تراستر قرار داده شده در آن، به یکباره دچار کاهش ارتفاع شده و خیلی زود از مدار خود به داخل جو غلیظ سقوط کرد.

در اظهارات مسئولین دولت یازدهم ازجمله مرحوم ترکان صحبت از ماهواره ای به نام «تدبیر» شد که قرار بود اولین ماهواره ای باشد که در دولت روحانی پرتاب می شود که علی رغم شایعاتی مبنی بر پرتاب آن در سال ۹۲، اخبار رسمی از آن اعلام نشد.

در مورد ماهواره «دوستی» (شریف ست سابق) نیز محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال ۹۷ در توئیتر خود خبرهایی از آماده پرتاب بودن آن داده بود ولی بعدها دیگر اطلاعاتی از آن منتشر نشد.

در نهایت، در تابستان ۱۳۹۸ در حالیکه وزیر ارتباطات از قریب الوقوع بودن پرتاب ماهواره «ناهید-۱» با ماهواره بر «سفیر-۱» خبر می داد، انتشار تصویر آتش سوزی در سکوی پرتاب معراج متعلق به «سفیر-۱» توسط رئیس جمهور وقت آمریکا در توئیتر خبر از بروز حادثه ای می اد که منجر به لغو پرتاب شده است.

تصویر منتشر شده توسط دونالد ترامپ در توئیتر مربوط به شهریور ۱۳۹۸

به نظر برخی کارشناسان، ماهواره «ناهید-۱» نیز به احتمال زیاد در این حادثه از بین رفته زیرا تصاویر نمونه تحویل داده شده به سازمان فضایی و نمونه ای که چند روز بعد وزیر ارتباطات با آن عکس گرفت، تفاوت هایی داشت. این گفته که در زمان حادثه مذکور، ماهواره روی «سفیر-۱» نصب نشده بود نیز با توجه به فرایند کاری آماده سازی این ماهواره بر از اساس کذب بوده و غیرقابل قبول است.

امروز مشخص شده که با آن حادثه، عملا ماهواره بر «سفیر-۱» از دستور کار عملیاتی خارج شده و چشم امید برای قراردادن ماهواره ها در مدار و گرفتن خروجی از آنها برای ادامه برنامه فضایی دیگر فقط به «سیمرغ» دوخته شده است.

موتور و ماک آپ ماهواره بر «سیمرغ» در بهمن سال ۱۳۸۸ رونمایی شد. طبق مصاحبه مسئولان عرصه فضایی قرار بود «سیمرغ» ماهواره ای را در سال ۱۳۹۱ به فضا برساند که به علت آماده نشدن ماهواره بر محقق نشد. سپس برنامه ریزی پرتاب ماهواره مذکور برای سال ۱۳۹۲ اعلام شد که باز هم احتمالا به علت آماده نبودن «سیمرغ» یا تغییر رویکرد دولت جدید یا ترکیبی از هر دو علت صورت نگرفت.

پس از آن تا مدتی خبری از «سیمرغ» نبود و ایستگاه فضایی امام خمینی هم با وجود اینکه درصد پیشرفت آن تا بهمن ۱۳۹۱ بیش از ۹۰ درصد بود و افتتاح آن برای سال ۱۳۹۲ وعده داده شده بود، در سکوت خبری قرار گرفت.

موتور مرحله اول ماهواره بر سیمرغ که از کلاستر کردن چهار موتور مرحله اول سفیر-۱ ایجاد شده است

مهر ۱۳۹۴ دکتر منوچهر منطقی رئیس مرکز ملی فضایی ایران از انعقاد سه قرارداد بین معاونت علمی ریاست جمهوری و وزارت دفاع برای آماده سازی ماهواره «طلوع»، ماهواره بر «سیمرغ» و ایستگاه پرتاب آن خبر داد. وی اعلام کرد که مدت این قرارداد ۱۸ ماهه بوده و قرار است تا انتهای سال ۱۳۹۵ ماهواره بر «سیمرغ» به بهره برداری برسد و نظارت بر اجرای این قرارداد بر عهده مرکز ملی فضایی است.

وی همچنین گفت که «پیش بینی شده تا اواخر ۱۳۹۴ ایستگاه پرتاب به بهره برداری آزمایشی برسد.» این جمله در عرف صنعت فضایی به معنی اجرای یک پرتاب آزمایشی است زیرا آزمایش ایستگاه پرتاب با اجرای یک پرتاب آزمایشی معنی پیدا می کند. آقای منطقی در همین مصاحبه در مورد ماهواره بر «سیمرغ» نیز اظهار داشت: «نسل اول این ماهواره بر قادر است ماهواره های مخابراتی و سنجشی تا وزن یکصد کیلوگرم را در مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین قرار دهد. این ماهواره بر نیز در پایان سال ۹۵ به بهره برداری می رسد و تا زمان بهره برداری دو پرتاب آزمایشی را سپری خواهد کرد.» این جملات نیز نشان می دهد دو پرتاب آزمایشی پیش از پرتاب پایان سال ۱۳۹۵ برای «سیمرغ» در نظر گرفته شده بوده است.

مرحله اول ماهواره بر سیمرغ (تصویر پایین) و مرحله دوم آن (تصویر بالا)

در سال ۱۳۹۵ اما خبری از پرتاب سیمرغ نشد. البته برخی منابع خارجی از وقوع یک پرتاب از منطقه سمنان در بهار ۱۳۹۵ خبر دادند؛ خبری که توسط مسئولین داخلی تأیید یا تکذیب نشد. در هر صورت پرتاب مذکور به عنوان پرتاب اول، مربوط به آزمایش عملیاتی مجموعه پایگاه فضایی از بخش های فنی، فرماندهی و کنترل، سکوی پرتاب، تأسیسات زیرزمینی نگه داری و انتقال سوخت، تجهیزات نقل و انتقال ماهواره بر، عملکرد برج خدمات و مونتاژ مراحل به صورت عمودی بوده و بنا بر اطلاعات در سال ۱۳۹۵ به انجام رسیده است.

پس از آن، ماهواره بر سیمرغ تا سال ۱۳۹۸ هر سال یک پرتاب را تجربه کرد. هرچند این پرتاب ها نیز باید در زمره پرتاب های تحقیقاتی برای کسب اطمینان از ماهواره بر و بدون محموله انجام می شد اما در پرتاب مرداد ۱۳۹۶ ماهواره «طلوع»، در دی ۱۳۹۷ ماهواره «پیام امیرکبیر» و در بهمن ۱۳۹۸ ماهواره «ظفر-۱ علم و صنعت» همراه «سیمرغ» به فضا فرستاده شدند اما هرسه پرتاب ناموفق بود.

این سه پرتاب انعکاس رسانه ای نیز پیدا کردند و و تصاویر و فیلم های آنها به صورت عمومی منتشر شد. البته ناگفته نماد روند پیشرفت در هر سه پرتاب مشهود بود.

در پرتاب سال ۱۳۹۶ به دلایل نامعلومی این ماهواره بر به سرعت پس از اوج گیری دچار انحراف زاویه ای شد که با توجه به مدار عملیاتی مدنظر برای این ماهواره بر، بسیار دیرتر و حتی دیرتر از ماهواره بر «سفیر-۱» باید رخ می داد.

نکته دیگر، خروج دود نارنجی رنگ از بدنه این ماهواره بر بود که بنا بر اظهارات برخی کارشناسان هر چند از مجرای طراحی شده برای آن صورت گرفته بود اما در شرایط عادی این دود نباید از ابتدای لحظه پرتاب از ماهواره بر خارج می شد و این امر نشان دهنده نقصی در عملکرد مجموعه ماهواره بر بود.

نکته مهم، قرار دادن ماهواره حدود ۸۰ کیلوگرمی «طلوع-۱» در این ماهواره بر در پرتاب مرداد ۹۶ بود؛ امری که تصویر منتشر شده در اینستاگرام ریاست جمهوری آن را تصریح می کرد. در نتیجه با قرار دادن ماهواره واقعی «طلوع-۱» در یک پرتاب آزمایشی، عملا ماهواره و تمام هزینه های صرف شده برای آن نیز از بین رفت.

پرتاب سیمرغ در تابستان ۱۳۹۶

پرتاب بعدی «سیمرغ» در دی ۱۳۹۷ با مأموریت تزریق ماهواره حدودا ۱۰۰ کیلوگرمی «پیام» (آت ست سابق) ساخت دانشگاه امیرکبیر در مدار بود. طبق گفته وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، ماهواره بر در چند ثانیه پایانی عملکرد خود موفق به رساندن ماهواره به سرعت کافی نشد و ماهواره نیز پس از چند ساعت به دلیل نداشتن سرعت کافی دچار افت ارتفاع شده و در اقیانوس سقوط کرد.

طبق اطلاعات موجود، «سیمرغ» در این پرتاب به سرعت ۶۲۰۰ متر بر ثانیه رسیده است که تا سرعت حدود ۷۵۰۰ متر بر ثانیه مورد نیاز فاصله داشت. ماهواره بر «سیمرغ» برای تزریق محموله خود در مدار ۵۰۰ کیلومتری در مجموع باید نزدیک به ۴۹۰ ثانیه پرواز کند. هزینه هر پرتاب آن نیز ۳٫۵ میلیون دلار اعلام شده است.

ماهواره بر سیمرغ در سوله مونتاژ در پایگاه امام خمینی(ره)

آماده کردن ماهواره بر سیمرغ در سایت پرتاب

مونتاژ عمودی مراحل ماهواره بر سیمرغ

پرتاب «ظفر» با «سیمرغ» در ساعات ابتدایی شب در ۲۰ بهمن ۱۳۹۸ صورت گرفت و به گفته مسئولین، ۳۰ تیم مختلف در پایگاه امام خمینی(ره) برای آماده سازی ماهواره، ماهواره بر و تجهیزات پرتاب فعالیت کردند.

در مأموریت پرتاب ماهواره «ظفر» توسط ماهواره بر «سیمرغ» همه فرآیندهای پرتاب فضایی از قبیل مونتاژ مراحل ماهواره بر و ماهواره، آزمایش های پیش پرتاب، تزریق سوخت و پیش فشارگذاری به طور کامل و موفق به انجام رسید. فرآیند پرتاب و روشن شدن موتورهای مرحله یک ماهواره بر، رسیدن به ارتفاع مرز جو رقیق، جدایش مراحل و شروع به کار موتور مرحله ۲ به درستی انجام شد ولی در حدود ۱۲ ثانیه به انتهای مسیر، ماهواره بر به علت اشکالی در موتور خود، باز هم به سرعت مورد نیاز جهت تزریق ماهواره در مدار مورد نظر نرسید.

در پرتاب فوق، با وجود عدم موفقیت کامل در تزریق ماهواره «ظفر»، دستاوردهای مختلفی حاصل شد که شامل رسیدن به ارتفاع بیش از ۵۰۰ کیلومتری، رسیدن به سرعت ۶۵۳۳ متر بر ثانیه، ارسال کامل اطلاعات از ماهواره بر و ماهواره از جمله آنها بود. ماهواره «ظفر» نیز از لحظه بلند شدن تا نزدیک به ۷ دقیقه پس از جدا شدن از «سیمرغ»، داده های خود را به ایستگاه های زمینی ارسال کرد.

پرتاب «ظفر»، سومین پرتاب تحقیقاتی ماهواره بر «سیمرغ» محسوب می شد. در پرتاب اول در تابستان ۹۶ این ماهواره بر تنها ۱۲۰ ثانیه عمل کرد. در پرتاب دوم در دی ۹۷ «سیمرغ» ۴۵۰ ثانیه از مأموریت خود را به درستی انجام داده و در ۴۰ ثانیه پایانی دچار مشکل شد. اما در پرتاب «ظفر»، ماهواره بر «سیمرغ» به مدت ۴۷۵ ثانیه که شامل ۱۰۲ ثانیه عملکرد مرحله اول و بقیه عملکرد مرحله دوم بود، به طور صحیح عمل کرد و در ۱۵ ثانیه پایانی مشکل در موتور مرحله دوم سبب ناموفق شدن عملیات تزریق ماهواره شد.

صرفا با احتساب این زمان ها نسبت به مدت ۴۹۰ ثانیه طول زمان لازم عملکرد، «سیمرغ» در پرتاب اول ۲۵٪، در پرتاب دوم ۹۲ درصد و در پرتاب سوم ۹۷ درصد عملکرد صحیح داشت.

به گفته مسئولین، با داده های ارسالی از «سیمرغ»، علت ایجاد اشکال مشخص شده است. باید پذیرفت که در عرصه فضایی و بدون همکاری بین المللی، برخی داده های مورد نیاز برای طراحی صحیح تنها از طریق آزمایش بدست می آید که برخی از این آزمایش ها نیز تنها در محیط عملیاتی واقعی قابل اجرا هستند ویا در سطح زمین نیاز به هزینه های بسیار هنگفتی برای ایجاد بستر آزمایش دارند. به عنوان مثال آزمایش کارکرد زیرسامانه ها خصوصا موتورها در خلأ کامل در ارتفاعات ۵۰۰ کیلومتری روی زمین هزینه ای معادل چند ده برابر پرتاب ماهواره بر دارد.

ماهواره بر سیمرغ در داخل برج خدمات کنار سکوی پرتاب

در اواخر سال ۱۳۹۸ و پس از پرتاب ناموفق ماهواره «ظفر-۱» توسط ماهواره بر «سیمرغ» از گفته های مسئولین این طور به نظر می رسید که برای سال ۱۳۹۹ باید شاهد ۲ یا ۳ پرتاب ماهواره بر «سیمرغ» باشیم، اگر نظرات سیاسی مجددا دامنگیر برنامه فضایی نمی شد.

توئیت وزیر ارتباطات پیش از پرتاب «ظفر» در سال ۱۳۹۸ مبنی بر «زمان بندی نهایی پرتاب ۵ ماهواره دیگر» نشان می دهد که از بعد فنی مشکلی وجود نداشته اما راه افتادن مجدد مذاکرات هسته ای و چاشنی مشکلات بودجه ای احتمالی سبب شد تا تنها اتفاق برنامه فضایی کشور در عرصه ماهواره بر، پرتاب آزمایشی و البته موفق ماهواره بر «ذوالجناح» باشد.

«ذوالجناح» ماهواره بری سه مرحله ای با دو مرحله اول سوخت جامد و مرحله سوم سوخت مایع است که در بهمن ۱۳۹۹ با موفقیت آزمایش پرتاب خود را پشت سر گذاشت. این ماهواره بر توان حمل محموله ۲۲۰ کیلوگرمی را به مدار ۵۰۰ کیلومتری دارد.

به گفته سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع، دو پرتاب آزمایشی دیگر برای تثبیت ماهواره بر «ذوالجناح» مورد نیاز است. در همان ایام تسنیم در گزارش مستقلی به معرفی این ماهواره بر پرداخت.

ماهواره بر ذوالجناح

در سال ۱۳۹۹ ماهواره «پارس-۱» به عنوان حرفه ای ترین و سنگین ترین ماهواره ساخت داخل تکمیل و به سازمان فضایی تحویل داده شد و ماهواره «ناهید-۲» نیز بخش اعظم فرایند توسعه خود را پشت سر گذاشت. بلوک انتقال مداری «سامان-۱» که برای تغییر ارتفاع مداری ماهواره های حرفه ای در آینده مورد نیاز است و باید پیش از اجرای مأموریت های اصلی، چندین آزمایش را پشت سر بگذارد هم در سال ۱۳۹۹ آماده تحویل شد. در تیر ماه ۱۴۰۰ خبر آزمایش زیرمداری «سامان-۱» اعلام شد اما جزئیات بیشتری از آن مشخص نشده است.

بلوک انتقال مداری سامان-۱

* چه قرار است بشود؟

ایجاد تغییرات در مسیر یک برنامه و نقشه راه، امری پذیرفته شده است اما تأخیرها خصوصا از جنس بی توجهی و بی تدبیری پذیرفتنی نیست. بر اساس گفته های مسئولان به نظر می رسد که تغییرات مختلفی در نقشه راه ماهواره برهای سوخت مایع صورت پذیرفته است. دیگر نامی از «سپهر» و «ققنوس» نیست و ماهواره بر بعد از «سیمرغ» که قرار است توان حمل محموله چند صد کیلوگرمی به مدار ۱۰۰۰ کیلومتری را داشته باشد با نام «سریر» معرفی می شود.

«سریر» ماهواره بری سه مرحله ای است که مرحله اول آن مشابه مرحله اول «سیمرغ» بوده ولی دو مرحله دوم و سوم آن طراحی کاملا جدیدی دارد. در ادامه برنامه فضایی کشور، قرار است این ماهواره بر به عنوان گونه توسعه یافته از «سیمرغ» به مراحل آزمایش برسد.

«سیمرغ» دارای ارتفاع ۲۶ متر، قطر مرحله اول ۲٫۴ و مرحله دوم ۱٫۵ متر و جرم کلی ۸۰ تا ۸۵ تن است. در ماهواره بر «سریر»، ارتفاع به ۳۵ متر افزایش یافته و قطر بدنه نیز تا انتها، ۲٫۴ متر حفظ شده است. این امر علاوه بر ایجاد امکان به کارگیری موتورهای پرقدرت تر در مراحل بالایی «سریر»، امکان نصب مخازن سوخت و اکسید کننده بزرگتر را نیز فراهم می کند.

مقایسه ابعاد ماهواره برهای سفیر-۱ و سیمرغ و سریر

«سریر» از همان پایگاه امام خمینی(ره) و همان برج متحرک استفاده می کند و به گفته سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع، این ماهواره بر توان حمل محموله های تا یک تن به مدار تا یک هزار کیلومتری را دارد و می تواند یک ماهواره سبک را در مدار GSO یا ۳۶۰۰۰ کیلومتر با زاویه میل غیر صفر هم قرار دهد. همچنین رسیدن به GTO طبق برنامه فضایی کشور در آینده نزدیک صورت خواهد پذیرفت که ماهواره بر «سریر» نقش مهمی در این هدف بازی خواهد کرد. در گفته های برخی مسئولین اخباری از برنامه ورود «سریر» به مراحل آزمایش در نیمه اول سال ۱۴۰۰ وجود داشت.

پیش از به نتیجه رسیدن «سریر»، تغییرات نامعلوم دیگری نیز در انتظار ماهواره بر «سیمرغ» است که به عنوان یک محصول میانی در مسیر توسعه قرار دارد. هزینه های پرتاب ماهواره به طور معمول در دنیا بر حسب دلار بر هر کیلوگرم محاسبه می شود. هم اکنون این رقم برای «سیمرغ» حدود ۱۵۰۰۰ دلار اعلام شده اما به گفته سخنگوی گروه فضایی وزارت دفاع، قرار است در آینده نزدیک این رقم برای «سیمرغ» به ۱۰۰۰۰ دلار بر هر کیلوگرم کاهش یابد.

ماهواره بر «سیمرغ» هم اکنون امکان حمل محموله ۲۵۰ کیلوگرمی (به گفته برخی منابع ۳۵۰ کیلوگرم) را به مدار ۵۰۰ کیلومتری دارد. در طراحی این ماهواره بر امکان پرتاب همزمان چند ماهواره نیز دیده شده است. در واقع مأموریت دیگر «سیمرغ» که برای اولین بار در برنامه فضایی ایران قرار است انجام شود و نقش بسیار مهمی نیز در توسعه هرچه سریع تر صنعت فضایی کشور دارد، آزمایش حمل و پرتاب و تزریق سه ماهواره در یک پرواز است.

در سال ۱۳۹۸ گفته شده بود قرار است دو ماهواره کوچک مکعبی به همراه یک ماهواره اصلی در سال ۱۳۹۹ یا ۱۴۰۰ با ماهواره بر «سیمرغ» در مدار قرار داده شود که فعلا تا اواسط تیر ۱۴۰۰ محقق نشده است.

در صورت تحقق این مأموریت، این کار راه را برای قراردهی همزمان ماهواره های کاربردی با مأموریت های مختلف یا منظومه ماهواره ای در آینده باز می کند؛ گامی که برای توسعه هرچه بیشتر صنعت فضایی کشور در قالب پرتاب همزمان چند ماهواره به مدار بسیار لازم است.

در ماهواره بر «سریر»، فعلا امکان پرتاب همزمان تا ۵ ماهواره پیش بینی شده است. این امر به واسطه مساحت بیشتر مرحله بالایی «سریر» ممکن می شود.

یکی دیگر از مأموریت های «سیمرغ»، حمل ماهواره به همراه بلوک انتقال مداری است. در واقع هدف از این کار، آزمایش بلوک انتقال مداری است که وظیفه انتقال ماهواره را پس از تزریق و پایدار شدن در مداری خاص به مداری جدید بر عهده دارد. احتمال داده می شد که این مأموریت در سال ۱۳۹۹ یا ۱۴۰۰ به انجام خواهد رسید اما فعلا خبری از آن منتشر نشده است.

به گفته سخنگوی فضایی وزارت دفاع، در مسیر توسعه ماهواره برهای سوخت مایع، هم موتورهای فعلی ارتقاء می یابد و هم موتورهایی با قابلیت خاموش و روشن شدن مکرر برای مراحل فوقانی ماهواره بر و هم بلوک های انتقال مداری و موتورهای سرمازا توسعه داده می شود که پیشرفته ترین فناوری در حوزه سوخت مایع موتورهای سرمازا هستند.

موتورهای سرمازا هم در تناژهای بالا تحت عنوان موتور «بهمن» برای مراحل اول ماهواره بر در داخل وزارت دفاع در دست توسعه است و متخصصان برای مراحل بالا هم به دنبال توسعه یک موتور سرمازا مقیاس کوچک هستند که با مجموعه های دانش بنیان با حمایت بنیاد برکت در حال پیگیری است.

در ادامه توسعه ماهواره برهای سوخت مایع مورد نیاز پس از «سریر»، از ماهواره بر «سروش-۱» با قطر حدود ۴ متر نام برده شده است که توان ارسال محموله به مدار ژئو را دارد. «سروش-۱» برای مدار زمین آهنگ و تناژهای بالاتر که حدود ۱۵ تن تا مدار ۲۰۰ کیلومتری است و برای پرتاب تعداد زیادی ماهواره در مدارهای پائین هم استفاده می شود.

«سروش-۱» ماهواره بری با سوخت مایع معمولی است که مشابه همین فناوری در حال استفاده در ماهواره برهای فعلی است اما «سروش-۲» با پیشرانش سرمازا در دست مطالعه و طراحی است. با به نتیجه رسیدن «سروش-۱ و ۲» جمهوری اسلامی ایران عملا به نقطه بدون محدودیت در عرصه پرتابگرهای فضایی می رسد که امکان رفع تمام نیازهای خود و مشتریان خارجی را در صورت اثبات کیفیت و قابلیت اطمینان خواهد داشت.

ماکتی از ماهواره بر سروش که پیکربندی کلی آن را نشان می دهد

در مسیر ماهواره برهای سوخت جامد، برنامه های ارتقاء برای «ذوالجناح» هم وجود دارد. قرار است نمونه های قوی تر «ذوالجناح» با افزایش میزان رانش پیشران سوخت جامد آن از حدود ۷۴ تن فعلی به ۱۰۰ تن آماده شوند که به طور دقیق تر باید گفت با ارتقاء ضربه ویژه موتور همراه خواهد بود.

همچنین استفاده از بدنه های سبک تر و احتمالا از مواد غیرفلزی نیز در دستور کار است که به افزایش قابل توجه محموله قابل حمل منجر می شود. استفاده از نازل های متحرک که سبب حذف اتلاف انرژی جنبشی گازهای خروجی از پیشران در اثر برخورد با بالک های نصب شده در دهانه نازل در روش فعلی کنترل بردار رانش می شود مانند موتور «سلمان» در ماهواره بر «قاصد-۱» سپاه نیز از دیگر ویژگی های نمونه های بعدی خانواده ماهواره برهای «ذوالجناح» است که همه موارد گفته شده سبب بهبود محموله قابل حمل با آن می شود.

با عملیاتی شدن «سریر»، «سیمرغ» از خدمت کنار گذاشته می شود. در مدار لئو تا یک تن با «سریر» و محموله های سبک تر با «ذوالجناح» پرتاب می شود تا در نهایت با آماده شدن پایگاه پرتاب در جنوب کشور، ماهواره برهای «سروش-۱ و ۲» وارد فازهای آزمایش و عملیات شوند.

همانطور که پیشتر اشاره شد، برنامه ارسال ماهواره مخابراتی به مدار ژئو که در حدود ۱۰ سال پیش برای سال ۱۴۰۴ برنامه ریزی شده بود، امروز به ۱۴۰۷ موکول شده؛ امری که با وضعیت مدیریت و اهتمام دولت یازدهم و دوازدهم بر برنامه فضایی، کمی خوشبینانه به نظر می رسد اما در صورت بازگشت برنامه فضایی به سطح کافی از توجه و رسیدگی و مطالبه عمومی، می تواند محقق شود.

* چه باید بشود؟

شاید بتوان به صورت منصفانه، پیوند خوردن برنامه فضایی کشور به عنوان یک نیاز بسیار مهم و کاهنده بسیاری از هزینه ها و فراهم کننده خدمات بسیار مهم برای بخش های کشاورزی و منابع طبیعی و مخابرات و ارتباطات به مباحث سیاسی را چه در دولت های نهم و دهم و چه در دولت های یازدهم و دوازدهم مهمترین عامل ضربه خوردن آن دانست. چه مطرح کردن دستاوردهای فضایی به عنوان اهرم امتیازگیری از قدرت های بزرگ و چه نگاه به آن به عنوان یک عامل اعتمادزدا و زمین گیر کردن آن برای جلب اعتماد غرب و پائین کشیدن ماهواره بر از روی سکو با تشر طرف های خارجی توسط هر دولتی مذموم و اشتباه است.

امید می رود که در اولین مرحله، پیوند زدن برنامه فضایی با مباحث سیاست خارجی کشور و اجازه تعیین تکلیف برای آن توسط دیپلمات ها و سیاسیون برای همیشه پایان بپذیرد و این برنامه صاحب یک زمان بندی مدون با اعلام عمومی شود که توسط ناظران داخلی یعنی نمایندگان مجلس و نخبگان قابل پیگیری باشد. الزام مسئولان فضایی به ارائه نتایج فعالیت ها گام مهمی در جهت زدودن ابهام از چهره این صنعت و اثبات ادعای غیرنظامی بودن آن است.

تخصیص بودجه کافی با نگاه دقیق به هزینه های خدمات فضایی که همچنان در این شرایط اقتصادی نامطلوب در حال صرف شدن است گام مهم دیگر برای بازگشت برنامه فضایی کشور به مسیر توسعه مورد نیاز خود است. نپرداختن بیش از حد به برنامه ارسال انسان به فضا که از مصادیق تام وجه سیاسی و تبلیغاتی برنامه فضایی است در شرایطی که کشور حتی یک ماهواره کاربردی در فضا ندارد از اقدامات مهم دیگر برای جان دوباره بخشیدن به برنامه فضایی کاربردی کشور است.

همچنین یکپارچه شدن مجدد سازمان فضایی کشور و ارتقاء به بالاترین سطح مدیریتی ممکن به عنوان نهاد برنامه ریز، هماهنگ کننده و ناظر بر فعالیت های فضایی با رویکرد تقویت شرکت های دانش بنیان در عرصه ساخت ماهواره به جای سپردن ساخت به دانشگاه ها و در عوض هدایت نیازهای سطح بالای دانشی و برخی نیازهای فناوری به دانشگاه ها و پژوهشگاه ها و به طور کلی تقسیم دقیق و هوشمندانه نیازمندی ها و پروژه ها بین بازیگران عرصه دانش و فناوری فضایی از اقداماتی است که حیاتی بوده ولی با وضعیت فعلی چند پارگی سازمان های دارای مأموریت فضایی در کشور دست یافتنی نیست.

پرتاب ماهواره بر سیمرغ در دی ۱۳۹۷

در بخش متولی پرتاب ها، تثبیت قابلیت اطمینان ماهواره برها در محدوده بالای ۹۰ درصد، تثبیت سرعت ساخت و آزمایش و آماده عملیات کردن آنها، توسعه سریع پایگاه های پرتاب لازم خصوصا در جنوب کشور و در نهایت رساندن هزینه ارسال ماهواره به کمترین حد ممکن از گام های مهم در توسعه برنامه فضایی کشور چه برای رفع نیاز بومی و چه برای ایجاد بازار یا کسب بخشی از بازار جهانی ارسال محموله به فضا در آینده است که امید می رود با حمایت منطقی مجموعه تصمیم گیران کشور به ثمر برسد.

به عنوان مثال عینی که لزوم افزایش شتاب حرکت در برنامه فضایی کشور را روشن می سازد، باید به خاطر داشت که تمام ماهواره های کاربردی کشور مانند ایران «باس-۱۵۰» که ماهواره ای با توان ارائه تصاویر با تفکیک ۱٫۵ متر است معطل آماده شدن نمونه های بعدی «سیمرغ» هستند حتی نه خود «سیمرغ». این در حالیست که ماهواره بر سیمرغ تا کنون چهار پرتاب را تجربه کرده است که برای رسیدن به ضریب اطمینان معمول ماهواره برهای کاربردی، کافی نیست.

نیاز به تعداد کافی از پرتاب های تحقیقاتی برای روشن شدن مجهولات در برنامه فضایی کشور، امروز و با نتایج عملکرد چند سال اخیر ماهواره برهای «سفیر-۱» و «سیمرغ» بیش از پیش احساس شده است؛ مجهولاتی که دانشی برای طراحی دقیق آن و آزمایشگاهی روی زمین برای سنجش طراحی انجام شده برای آن در دسترس نیست یا با هزینه هایی بسیار بیشتر از خود پرتاب های تحقیقاتی قابل دسترس است.

اطلاعات رفتار ماهواره بر و ماهواره در تمام مراحل این پرتاب ها ثبت شده و تبدیل به داده های علمی می شوند. داده های حاصل از این پرتاب های تحقیقاتی در بخش های موتور و سوخت، سازه و بدنه، مکانیزم های مهار و تزریق ماهواره و هدایت و کنترل مورد تحلیل قرار گرفته و در اصلاح طراحی ها مورد استفاده قرار می گیرند.

همچنین لازم است با توجه به مشکلاتی که در توسعه ماهواره برهای سوخت مایع وجود دارد، تکمیل پرتاب های آزمایشی ماهواره بر سوخت جامد «ذوالجناح» و پرتاب تکی یا چندتایی ماهواره با آن به سرعت انجام شده تا ماهواره هایی که در نوبت پرتاب قرار دارند در مدار قرار گرفته و خروجی عملکرد آنها و تجربیات حاصله در طراحی ماهواره های اصلی بعدی مورد استفاده قرار بگیرد.

با توجه به عدم دسترسی به نتایج دستاوردهای کشورهای دیگر که ناشی از ارزش بی نظیر فناوری ماهواره برها است، باید به صورت بومی مراحل باقی مانده از توسعه ماهواره برها طی شود. این امر مستلزم جدا نگه داشتن برنامه فضایی کشور از سلیقه های سیاسی و روشن کردن نتایج و دستاوردهای صنعتی و اقتصادی فضا و ضررهای عدم پیگیری این صنعت برای همگان است.

یادمان نرود که این صنعت بنا به تجربه ۶۰ ساله در دنیا، دارای برگشت سرمایه ۳۰۰ تا ۴۰۰ درصدی بوده و گردش مالی این صنعت در سال های اخیر به ۴۰۰ میلیارد دلار در دنیا رسیده است. در همین وضعیت فعلی نیز، خریدهای مورد نیاز دستگاه های مختلف، با ارقام قابل توجه دلاری، از منابع خارجی صورت می گیرد و در عین حال، بابت خدمات پخش تصاویر صدا و سیما نیز هزینه های متنابهی بر دوش کشور خواهد بود. از این رو کافیست دولت در وهله اول علاوه بر بودجه تخصیصی سالانه، هر میزان صرفه جویی را ناشی از خروجی کاربردی صنعت فضایی در هر مرحله که محقق شد، در بودجه سال بعد به این صنعت تخصیص دهد و قطعا خدمات تصویری و ارتباطاتی که در آینده (با ترسیم روند صحیح) به دست می آید در کشورهای دوست و نیازمند این خدمات، طرفداران بسیاری خواهد داشت که درآمد قابل توجهی را به ارمغان می آورد.

امروز که ۵ سال از مدت زمان باقی مانده تا افق ۱۴۰۴ نسبت به زمانی که برنامه فضایی ایران پیشرفت ۱۰ درصدی داشته، سپری شده باید دید دولت بالأخره تصمیمی برای احیای فوری برنامه فضایی کشور که در آستانه رسیدن به خروجی های کاربردی بوده و به دنبال آن کاهش هزینه های گزافی که کشور برای دریافت خدمات فضایی به کشورهای دیگر می پردازد نیز محقق می شد دارد؟

انتهای پیام/