خبرگزاری فارس- گروه قرآن و فعالیت های دینی: در ادامه انتشار شرح آیات منتخب قرآن و در بیست وششمین روز از ماه مبارک رمضان شرح و تفسیر آیات منتخب جزء ۲۶ قرآن کریم بر اساس تفسیر نور به همراه توضیحات حجت الاسلام محسن قرائتی تقدیم می شود.

آیه ۹ سوره مبارکه حجرات

«و إن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا بینهما فإن بغت إحداهما علی الأخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفیء إلی أمر الله فإن فاءت فأصلحوا بینهما بالعدل و أقسطوا إن الله یحب المقسطین» و اگر دو گروه از مؤمنان به نزاع و جنگ پرداختند، پس میان آنان صلح و آشتی برقرار کنید. سپس اگر یکی از دو گروه بر دیگری تجاوز کرد، با متجاوز بجنگید تا به فرمان خداوند بازگردد. پس اگر متجاوز بازگشت (و دست از تجاوز برداشت)، میان آن دو گروه به عدالت صلح برقرار کنید و عدالت ورزید که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.

شرح آیه ۹ سوره مبارکه حجرات توسط حجت الاسلام قرائتی

وقتی میان مؤمنان اختلاف افتاد چه کنیم؟

گرچه اقتضای ایمان، دوری از نزاع و برخورد میان مؤمنان است، اما مؤمنان، معصوم نیستند که خطایی از آنها سرنزند و چه بسا گفتن جمله ای یا انجام کاری، موجب بروز درگیری میان آنان گردد. بنابراین باید آماده بود تا در صورت بروز چنین برخوردهایی، ضمن خاموش کردن آتش فتنه، حق مظلوم پایمال نشود و چنان با ظالم برخورد شود که دیگر تجاوزی تکرار نگردد. در حدیث می خوانیم: برادر دینی خود را خواه ظالم باشد یا مظلوم، یاری کن. اگر مظلوم است، در گرفتن حق و اگر ظالم است، در جلوگیری از ظلم.[۱]

آیه ای که برای تلاوتش دستان قاری قطع شد

این آیه، آیه ای است که برای تلاوتش دو دست قطع شد. در ماجرای جنگ جمل، هر چند حضرت علی علیه السلام مخالفان را از برپاکردن جنگ نهی فرمود، اما طرفداران عایشه گوش ندادند و حضرت به خداوند شکایت کرد که مردم نافرمانی می کنند. آنگاه قرآن را به دست گرفت و فرمود: کیست که آیه «و إن طائفتان من المؤمنین …» را برای مردم بخواند؟

شخصی به نام مسلم مجاشعی گفت: من این آیه را با صدای بلند می خوانم. امام فرمود: دستان تو را قطع و تو را شهید خواهند کرد. گفت: «هذا قلیل فی ذات الله» شهادت من در راه خدا چیزی نیست. آنگاه قرآن را به دست گرفت و در برابر لشگر عایشه ایستاد و مردم را به ایمان به خدا دعوت کرد تا شاید خونی ریخته نشود و جنگی صورت نگیرد، اما آنان بر او حمله کردند و دست راست او را قطع کردند، قرآن را به دست چپ گرفت، دست چپ او را نیز جدا کردند، قرآن را به دندان گرفت، سرانجام این تلاوت کننده قرآن را به شهادت رساندند. حضرت علی علیه السلام بعد از شهادت او دستور حمله داد.[۲] آری، ابتدا باید با استناد به قرآن، اتمام حجت نمود و سپس شجاعانه تا آخرین نفس در راه هدف مبارزه کرد.

برقراری صلح میان مؤمنان با عدالت

در این آیه، سه بار سخن از برقراری صلح و اصلاح میان مردم بر اساس عدالت به میان آمده است: «فأصلحوا بینهما بالعدل و أقسطوا إن الله یحب المقسطین» اصولا، آفرینش بر اساس حق وعدل است. «بالعدل قامت السماوات»[۳] و بعثت انبیا برای آن بوده است که مردم به عدالت قیام کنند. «لیقوم الناس بالقسط»[۴]

در جوامع امروزی، تحقق عدالت ملازم قانون مداری و بی عدالتی مرادف قانون گریزی است. اما کدام قانون؟ قانونی که ساخته دست بشری همچون خودما است؟ قانونی که هر روز در حال تغییر و تحول است؟ قانونی که در آن منافع افراد و احزاب نهفته و برخاسته از افکار ناپخته و اطلاعات محدود و تحت تأثیر تهدیدها، تطمیع ها و هوس های خود و دیگران وضع شده است؟ قانونی که قانون گذارش انواع قانون گریزی ها دارد و خود به آن عمل نمی کند؟ آیا این قوانین می تواند برای انسان قداست و کرامت داشته باشد و برای جامعه، عدالت و امنیت را به ارمغان آورد؟

آنچه می تواند صلح و عدالت را در جامعه حاکم سازد و از هرگونه خطا و نقص به دور باشد، قوانین الهی است که توسط پیامبران به بشر عرضه شده است. قوانینی که خالق انسان بر پایه علم و حکمت و لطف بی نهایت وضع کرده و آورنده آن اولین عامل به آن است.

پیام هایی از آیه ۹ سوره مبارکه حجرات

۱- ایجاد نزاع و درگیری میان مؤمنان، یک جرقه است نه یک جریان، موقتی است نه دائمی. «اقتتلوا» نشان از پدید آمدن نزاع است، نه دوام آن وگرنه می فرمود: «یقتتلون»

۲- مسلمانان در برابر یکدیگر مسئولند و بی تفاوتی در برابر درگیری ها پذیرفته نیست. «فأصلحوا بینهما»

۳- برای آشتی دادن و برقراری صلح میان مسلمانان، باید با سرعت و بدون تأخیر قیام کنیم. (حرف فاء در «فأصلحوا» نشانه سرعت است)

۴- اگر یکی از دو گروه درگیر، یاغی گری کرد، امت اسلامی باید بر ضد او بسیج شود. «فإن بغت … فقاتلوا التی تبغی»

۵- برای برقراری امنیت و عدالت، حتی اگر لازم شد باید مسلمانان یاغی کشته شوند. آری، خون یاغی ارزش ندارد. «فإن بغت … فقاتلوا …»

۶- در برابر خشونت باید خشونت به خرج داد. «فإن بغت … فقاتلوا»

۷- در سرکوب یاغی، طفره نرویم و مسامحه نکنیم. «فقاتلوا» (حرف «فاء» علامت تسریع است)

۸- جنگ و قتال در اسلام، هدف مقدس دارد. «حتی تفیء إلی أمر الله»

۹- مدت مبارزه تا زمان رسیدن به هدف است، «حتی تفیء إلی أمر الله» و ساعت، ماه و تاریخ خاصی ندارد. مثل مدت مراجعه بیمار به پزشک و مصرف دارو است که تا زمان سلامتی باید ادامه یابد.

۱۰- در مبارزات اسلامی، هدف های شخصی، قومی، حزبی، یا انتقام، خودنمائی و گرفتن زهر چشم از دیگران مطرح نیست، بلکه هدف، برگشتن یاغی به راه خداست. «حتی تفیء إلی أمر الله»

۱۱- در مرحله درگیری که متجاوز معلوم نیست، باید تلاش برای خاموش کردن اصل فتنه و ایجاد صلح باشد، «فأصلحوا بینهما» ولی در مرحله بعد که متجاوز و یاغی شناخته شد، صلح باید در سمت و سوی دفاع از مظلوم و گرفتن حق او از ظالم باشد. «فأصلحوا بینهما بالعدل»

۱۲- وظیفه مسلمانان در شرایط مختلف تفاوت دارد؛ گاهی اصلاح است و گاهی جنگ. (در این آیه، هم کلمه «اصلحوا» دو بار آمده است و هم کلمه «قاتلوا»)

۱۳- هر کجا طوفان غرائز و غضب و لغزشگاه خطرناکی بود، سفارشات پی درپی لازم است. «بالعدل، أقسطوا … یحب المقسطین»

۱۴- صلحی ارزش دارد که حق به صاحبش برسد، وگرنه سازش ذلت بار، مرگ آفرین و تحمیلی است. «اصلحوا … و اقسطوا»

۱۵- هر کجا تحمل مشکلات لازم است، از اهرم محبت استفاده کنید. «إن الله یحب المقسطین»

۱۶- صلح دادن دو طرف جنگ بدون برقراری عدالت، محبوب خداوند نیست. «إن الله یحب المقسطین»

آیه ۱۰ سوره مبارکه حجرات

«إنما المؤمنون إخوة فأصلحوا بین أخویکم و اتقوا الله لعلکم ترحمون» همانا مؤمنان با یکدیگر برادرند، پس میان برادران خود، (در صورت اختلاف و نزاع) صلح و آشتی برقرار کنید و از خدا پروا کنید تا مورد رحمت قرار گیرید.

شرح آیه ۱۰ سوره مبارکه حجرات توسط حجت الاسلام قرائتی

چرا ارتباط مؤمنان به برادری تشبیه شده است؟

این آیه، رابطه مؤمنان با یکدیگر را همچون رابطه دو برادر دانسته که در این تعبیر نکاتی نهفته است، از جمله: الف) دوستی دو برادر، عمیق و پایدار است. ب) دوستی دو برادر، متقابل است، نه یک سویه. ج) دوستی دو برادر، بر اساس فطرت و طبیعت است، نه جاذبه های مادی و دنیوی. د) دو برادر در برابر بیگانه، یگانه اند و بازوی یکدیگر. ه) اصل و ریشه دو برادر یکی است. و) توجه به برادری مایه گذشت و چشم پوشی است. ز) در شادی او شاد و در غم او غمگین است.

امروزه برای اظهار علاقه، کلمات رفیق، دوست، هم شهری و هم وطن بکار می رود، اما اسلام کلمه برادر را بکار برده که عمیق ترین واژه هاست. در حدیث، دو برادر دینی به دو دست تشبیه شده اند که یکدیگر را شست وشو می دهند.[۵]

در برقراری صلح به عدالت رفتار کنید و از خدا بترسید

در این آیه و آیه قبل، سه بار فرمان «اصلحوا» تکرار شده که نشانه توجه اسلام به برقراری صلح و دوستی میان افراد جامعه است. در آیه قبل فرمود: فأصلحوا … و أقسطوا به عدالت، صلح برقرار کنید و این آیه می فرماید: «فأصلحوا … و اتقوا» در برقراری صلح، از خدا بترسید. اگر شما را به عنوان میانجی پذیرفتند، خدا را در نظر بگیرید و حکم دهید، نه آنکه اصلاح شما، مایه ظلم و ستم به یکی از طرفین گردد.

اخوت و برادری

از امتیازات اسلام آن است که اصلاحات را از ریشه شروع می کند. مثلا می فرماید: «إن العزة لله جمیعا»[۶] تمام عزت برای خداست، چرا به خاطر کسب عزت به سراغ این و آن می روید؟ یا می فرماید: «أن القوة لله جمیعا»[۷] تمام قدرت ها از اوست، چرا هر ساعتی دور یک نفر می چرخید!؟ در این آیه نیز می فرماید: همه مؤمنان با یکدیگر برادرند، بعد می فرماید: اکنون که همه برادر هستید، قهر و جدال چرا؟ همه با هم دوست باشید. بنابراین برای اصلاح رفتار فرد و جامعه باید مبنای فکری و اعتقادی آنان را اصلاح کرد. طرح برادری واخوت وبکارگیری این واژه، از ابتکارات اسلام است.

عقد اخوت پیامبر (ص) با یارانش

در صدر اسلام پیامبر صلی الله علیه و آله به همراه هفتصد و چهل نفر در منطقه «نخیله» حضور داشتند که جبرئیل نازل شد و فرمود: خداوند میان فرشتگان عقد برادری بسته است، حضرت نیز میان اصحابش عقد اخوت بست و هر کس با کسی برادر میشد. مثلا: ابوبکر با عمر، عثمان با عبدالرحمن، سلمان با ابوذر، طلحه با زبیر، مصعب با ابوایوب انصاری، حمزه با زیدبن حارثه، ابودرداء با بلال، جعفر طیار با معاذبن جبل، مقداد با عمار، عایشه با حفصه، امسلمه با صفیه و شخص پیامبر صلی الله علیه و آله با علی علیه السلام عقد اخوت بستند.[۸]

برادرانی که پیامبر (ص) دستور داد در یک قبر دفن کنند

در جنگ احد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور داد دو نفر از شهدا، به نام های عبدالله بن عمر و عمربن جموح را که میانشان برادری برقرار شده بود، در یک قبر دفن کنند.[۹] برادری نسبی، روزی گسسته خواهد شد، «فلا أنساب بینهم»[۱۰] ولی برادری دینی حتی در قیامت پایدار است. «إخوانا علی سرر متقابلین»[۱۱] دوستی و برادری باید تنها برای خدا باشد. اگر کسی با دیگری بخاطر دنیا دوست شود، به آنچه انتظار دارد نمی رسد و در قیامت نیز دشمن یکدیگر می شوند.[۱۲]

قرآن می فرماید: در قیامت، دوستان با هم دشمن می گردند جز متقین. «الأخلاء یومئذ بعضهم لبعض عدو إلا المتقین»[۱۳] آنچه مهم تر از گرفتن برادر است، حفظ برادری است. در روایات از کسانی که برادران دینی خود را رها می کنند به شدت انتقاد شده و سفارش شده است که اگر برادران از تو فاصله گرفتند، تو با آنان رفت و آمد داشته باش. «صل من قطعک»[۱۴] امام صادق علیه السلام فرمود: مؤمن برادر مؤمن است، مانند یک جسد که اگر بخشی از آن بیمار گردد، همه بدن ناراحت است.[۱۵]

حقوق برادری

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مسلمان بر برادر مسلمانش سی حق دارد که هر یک باید آن حقوق را ادا کنند، از جمله: ۱- عفو و مهربانی به او، ۲- پنهان کردن اسرار او، ۳- جبران اشتباهات او، ۴- قبول عذر او، ۵- دفاع در برابر بدخواهان او، ۶- خیرخواهی نسبت به او، ۷- عمل به وعدههایی که به او داده، ۸- عیادت به هنگام بیماری او، ۹- تشییع جنازه او، ۱۰- پذیرفتن دعوت و هدیهی او، ۱۱- پاداش دادن به هدایای او، ۱۲- تشکر از خدمات او، ۱۳- کوشش در یاری رسانی به او، ۱۴- حفظ ناموس او، ۱۵- برآوردن حاجت او، ۱۶- واسطهگری برای حل مشکلاتش، ۱۷- گمشدهاش را راهنمائی کند، ۱۸- به عطسه او تهنیت گوید، ۱۹- سلامش را پاسخ دهد، ۲۰- به سخن وگفتهی او احترام گذارد، ۲۱- هدیهی او را خوب تهیه کند، ۲۲- سوگندش را بپذیرد، ۲۳- دوست او را دوست بدارد وبا او دشمنی نکند، ۲۴- او را در حوادث تنها نگذارد، ۲۵- هر چه را برای خود میخواهد برای او نیز بخواهد[۱۶] و …

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله بعد از تلاوت آیه «إنما المؤمنون إخوة» فرمودند: خون مسلمانان با هم برابر است و اگر یکی از آنان به کسی پناه یا امان داد، دیگران باید به آن تعهد پایبند باشند و همه در برابر دشمن مشترک، بسیج شوند. «و هم ید علی من سواهم»[۱۷]

صلح و آشتی در قرآن

در قرآن، واژه های صلح، «و الصلح خیر»[۱۸]، اصلاح، «و أصلحوا ذات بینکم»[۱۹]، تألیف قلوب، «فألف بین قلوبکم»[۲۰] و سلم، «ادخلوا فی السلم کافة»[۲۱] نشان دهنده توجه اسلام به صلح و صفا و زندگی مسالمت آمیز و شیرین است.

از نعمت های الهی که خداوند در قرآن مطرح کرده است، الفت میان دلهای مسلمانان است. چنانکه خداوند خطاب به مسلمانان می فرماید: «کنتم أعداء فألف بین قلوبکم»[۲۲] به یاد آورید که شما قبل از اسلام با یکدیگر دشمن بودید، پس خداوند میان دل های شما الفت برقرار کرد. چنانکه میان قبیله اوس و خزرج یکصد و بیست سال درگیری و فتنه بود و اسلام میان آنان صلح برقرار کرد.

پاداش خدا برای آشتی دهندگان

اصلاح و آشتی دادن، سبب دریافت بخشودگی و رحمت از جانب خداوند شمرده شده است. «إن تصلحوا و تتقوا فإن الله کان غفورا رحیما»[۲۳] و هر کس واسطه گری خوبی میان مسلمانان انجام دهد، پاداش در شأن دریافت خواهد کرد. «من یشفع شفاعة حسنة یکن له نصیب منها»[۲۴]

اسلام برای اصلاح میان مردم، احکام ویژهای قرار داده است، از جمله:

۱- دروغ که از گناهان کبیره است، اگر برای آشتی و اصلاح گفته شود، جرم و گناهی ندارد. «لا کذب علی المصلح»[۲۵]

۲- نجوا و درگوشی سخن گفتن که از اعمال شیطان و مورد نهی است،[۲۶] اگر برای اصلاح و آشتی دادن باشد، منعی ندارد. «لا خیر فی کثیر من نجواهم إلا من أمر بصدقة أو معروف أو إصلاح بین الناس»[۲۷]

۳- با اینکه عمل به سوگند، واجب و شکستن آن حرام است، اما اگر کسی سوگند یاد کند که دست به اصلاح و آشتی دادن میان دو نفر نزند، اسلام شکستن این سوگند را مجاز می داند. «و لا تجعلوا الله عرضة لأیمانکم أن … تصلحوا بین الناس»[۲۸]

۴- با اینکه عمل به وصیت، واجب و ترک آن حرام است، اما اگر عمل به وصیت، میان افرادی فتنه و کدورت می آورد، اسلام اجازه می دهد که وصیت ترک شود تا میان مردم صلح و صفا حاکم باشد. «فمن خاف من موص جنفا أو إثما فأصلح بینهم فلا إثم علیه»[۲۹]

پیام هایی از آیه ۱۰ سوره مبارکه حجرات

۱- رابطه برادری، در گرو ایمان است. (مسائل اقتصادی، سیاسی، نژادی، جغرافیایی، تاریخی و … نمی تواند در مردم روح برادری به وجود آورد.) «إنما المؤمنون إخوة» (جان گرگان و سگان از هم جداست متحد، جان های شیران خداست.)

۲- برادری بر اساس ایمان، مشروط به سن، شغل، سواد و درآمد نیست. «إنما المؤمنون إخوة»

۳- هیچ کس، خود را برتر از دیگران نداند. «إخوة» (آری، میان والدین و فرزند برتری است، ولی میان برادران، برابری است.)

۴- برای برقراری صلح وآشتی، از کلمات محبتآمیز و انگیزهآور استفاده کنیم. «إخوة فأصلحوا»

۵- جلوگیری از نزاع و اقدام برای اصلاح و برقراری صلح، وظیفهی همه است، نه گروهی خاص. «فأصلحوا»

۶- اصلاح کننده نیز خود را برادر طرفین درگیر بداند. «فأصلحوا بین أخویکم»

۷- اصلاح و آشتی دادن، آفاتی دارد که باید مراقب بود. «فأصلحوا … و اتقوا الله»

۸- صلح و صفا، مقدمه نزول رحمت الهی است. «فأصلحوا … ترحمون»

۹- جامعه بی تقوا، از دریافت رحمت الهی محروم است. «اتقوا الله لعلکم ترحمون»

پی نوشت ها

[۱] . وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۱۲

[۲] . بحارالانوار، ج ۳۲، ص ۱۷۵

[۳] . بحارالانوار، ج ۳۳، ص ۴۹۳

[۴] . حدید، ۲۵

[۵] . محجةالبیضاء، ج ۳، ص ۳۱۹

[۶] . یونس، ۶۵

[۷] . بقره، ۱۶۵

[۸] . بحارالانوار، ج ۳۸، ص ۳۳۵

[۹] . شرح ابن الحدید، ج ۱۴، ص ۲۱۴؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص ۱۲۱

[۱۰] . مؤمنون، ۱۰۱

[۱۱] . حجر، ۴۷

[۱۲] . بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۶۷

[۱۳] . زخرف، ۶۷

[۱۴] . بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۷۱

[۱۵] . کافی، ج ۲، ص ۱۳۳

[۱۶] . بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۲۳۶

[۱۷] . تفسیر نمونه

[۱۸] . نساء، ۱۲۸

[۱۹] . انفال، ۱

[۲۰] . آل عمران، ۱۰۳

[۲۱] . بقره، ۲۰۸

[۲۲] . آل عمران، ۱۰۳

[۲۳] . نساء، ۱۲۹

[۲۴] . نساء، ۸۵

[۲۵] . بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۲۴۲

[۲۶] . مجادله، ۱۰

[۲۷] . نساء، ۱۱۴

[۲۸] . بقره، ۲۲۴

[۲۹] . بقره، ۱۸۲

انتهای پیام/