اخلاق که از ریشه «خلق» گرفته شده، تعریفهای مختلفی برای آن شده است(۱)؛ اما تعریف اخلاق هرچه باشد، ضرورت طرح آن در جامعه به صورت مستمر و دائمی بر هیچ کس پوشیده نیست. در لزوم طرح آن همین بس که امام علی علیهالسلام فرموده: «لو کنا لا نرجو جنة ولا نخشی نارا ولا ثوابا ولا عقابا لکان ینبغی لنا ان نطالب بمکارم الاخلاق فانها مما تدل علی سبیل النجاح(۲)؛ اگر ما امیدی به بهشت و ترسی از دوزخ و انتظار ثواب و عقاب نمیداشتیم، شایسته بود به سراغ فضایل اخلاقی برویم؛ چرا که آنها راهنمای رستگاری هستند.»

از حدیث فوق به خوبی استفاده میشود که نیاز به اخلاق یک نیاز بشری و انسانی است و به فرد و یا جامعه دینی اختصاص ندارد و در یک کلام حسن خلق آنقدر عظمت و ارزش دارد که هر کس به عمق و ژرفای آن نمیرسد، و به هر کس عنایت نمیشود؛ چنان که پیشوای ششم، حضرت صادق علیهالسلام می فرماید: «ولا یکون حسن الخلق الا فی کل ولی و صفی … ولا یعلم ما فی حقیقة حسن الخلق الا الله تعالی(۳)؛ و حسن خلق یافت نمیشود مگر در وجود دوستان و برگزیدگان [خداوند] … و آنچه در حقیقت خلق نیکو است جز خداوند متعال کسی نمیداند.»

در این نوشتار به اختصار جایگاه رفیع اخلاق را از منظر آن امام همام مورد بررسی قرار می دهیم.

اهمیت اخلاق

اگر زندگی اجتماعی، خانوادگی و حتی انفرادی توأم با اخلاق باشد، برخوردار از شادی و نشاط و شادابی خواهد بود. جامعه و خانوادهای که اخلاق را مراعات نکنند، نشاط و شادابی از آن رخت خواهد بست، چنانکه امام صادق علیهالسلام می فرماید: «لا عیش اهنأ من حسن الخلق؛ هیچ زندگیای گواراتر از نیک خوئی نیست.»(۴)

آن حضرت خوی نیک را از اوصاف انبیاء می داند و می فرماید: «ان الصبر و البر وحسن الخلق من اخلاق الانبیاء؛ به راستی صبر و نیکوکاری، و خوش خوئی از اخلاق انبیا است.»(۵)

نمونههایی از مکارم اخلاق

در حدیثی از حضرت صادق علیهالسلام سؤال شد که مکارم اخلاق چیست؟ حضرت در جواب فرمود: «العفو عمن ظلمک، وصلة من قطعک، واعطاء من حرمک وقول الحق ولو علی نفسک(۶)؛ گذشت از کسی که به تو ستم روا داشته است، و ارتباط داشتن با کسی که با تو قطع رابطه کرده است، و عطا نمودن به کسی که تو را محروم ساخته، و سخن حق گفتن هرچند بر ضررت باشد.»

براستی خداوند تبارک و تعالی، پیغمبرش را به فضایل اخلاقی مخصوص کرد. پس خود را آزمایش کنید؛ اگر [مکارم اخلاق] در شما یافت شد، پس ستایش الهی را به جا آورید، و از او بخواهید که بیشتر به شما عنایت فرماید

همانطور که می بینید حضرت صادق علیهالسلام تنها به بیان اهمیت و ارزش اخلاق بسنده نکرده؛ بلکه برای ثمر بخش بودن آن در جامعه، به بیان موارد و مصداقهای عینی آن نیز پرداخته است تا اینکه مسئله مذکور ملموس تر و محسوس تر شود.

امام صادق علیهالسلام فرمود: «ان الله تبارک خص رسول الله صلی الله علیه وآله بمکارم الاخلاق فامتحنوا انفسکم فان کانت فیکم فاحمدوا الله، وارغبوا الیه فی الزیادة منها؛ براستی خداوند تبارک و تعالی، پیغمبرش را به فضایل اخلاقی مخصوص کرد. پس خود را آزمایش کنید؛ اگر [مکارم اخلاق] در شما یافت شد، پس ستایش الهی را به جا آورید، و از او بخواهید که بیشتر به شما عنایت فرماید.»

راوی گوید: حضرت آنگاه شروع کرد به بیان مصداقهایی از مکارم اخلاق و آن را در ده مورد تبیین نمود که:

«الیقین والقناعة والصبر والشکر والحلم وحسن الخلق والسخاء والغیرة والشجاعة والمروءة(۷)؛ یقین، قناعت، بردباری، سپاس گزاری، خویشتن داری، خوش برخوردی، سخاوتمندی، غیرت، شجاعت و جوانمردی.»

موارد فوق از مهمترین فضایل اخلاقی است که میتواند خانواده، جامعه و حتی تمام جهانیان را به سعادت و خوشبختی برساند.

ثمرات خوش خلقی

در زمینه ثمرات و فواید اخلاق خوب حضرت امام صادق علیهالسلام سخنان گرانبهایی بر جای گذاشته اند که در ادامه بحث به برخی از آنها اشاره میشود:

۱. فراوانی رزق

آن حضرت فرمود:«حسن الخلق یزید فی الرزق(۸)؛ خوی نیکو باعث فراوانی روزی میشود.»

۲. آبادانی و طول عمر

امام صادق علیهالسلام فرمود:«ان البر وحسن الخلق یعمران الدیار ویزیدان فی الاعمار(۹)؛ براستی نیکی و خوش خلقی باعث آبادی زمین، و افزایش [و طولانی شدن] عمرها میشود.»

در روایتی دیگر امام صادق علیهالسلام شیعیان را به خوش رفتاری با خانواده سفارش نموده و آن را موجب طولانی شدن عمر میداند و میفرماید: «من حسن بره فی اهل بیته زید فی عمره(۱۰)؛ هر کس با خانواده خود خوشرفتاری کند، عمرش طولانی میشود.»

۳. پاک شدن گناهان

همچنین آن حضرت فرمود: «الخلق الحسن یمیث الخطیئة کما تمیث الشمس الجلید(۱۱)؛ خوی نیکو گناهان را ذوب میکند؛ چنانکه خورشید یخ را آب میکند.»

۴. زینت دنیا و آخرت

حضرت جعفر بن محمد علیهماالسلام میفرماید: «الخلق الحسن جمال فی الدنیا و نزهة فی الاخرة و به کمال الدین وقربة الی الله ولا یکون حسن الخلق الا فی کل ولی وصفی(۱۲)؛ خلق نیکو در دنیا موجب زیبایی، و در آخرت گشایش است و مایه کمال در دین و نزدیکی به پروردگار است. و حسن خلق نیست مگر در وجود دوستان و برگزیدگان.»

۵. همچون مجاهد

امام صادق علیهالسلام در فرازی دیگر فرمود: «ان الله تبارک وتعالی لیعطی العبد من الثواب علی حسن الخلق کما یعطی المجاهد فی سبیل الله یغدوا علیه ویروح(۱۳)؛ خداوند بر نیک خویی بنده، پاداشی را عطا میکند که به مجاهد در راه خودش که در هر صبح و شب میجنگد (و همیشه در جهاد است ) میبخشد.»

خلق نیکو در دنیا موجب زیبایی، و در آخرت گشایش است و مایه کمال در دین و نزدیکی به پروردگار است. و حسن خلق نیست مگر در وجود دوستان و برگزیدگان

پیامدهای زیانبار بدخلقی

در منابع دینی پیامدها و ضررهای زیانبار بدخلقی نیز بیان شده است تا مردم بیشتر به اخلاق نیک اهمیت دهند و از اخلاق زشت رویگردان باشند. در این زمینه نیز رئیس مکتب جعفری، سخنان بیدارگر، هشدار دهنده و ارزشمندی دارد که در ذیل میخوانیم:

۱. خروج از تشیع

امام صادق علیهالسلام رعایت اصول اخلاقی و توجه به آداب انسانی و خوش برخوردی را از ویژگیهای مکتب تشیع دانسته و آن را بر شیعیان راستین لازم شمرده، و بر اجتناب از بدخلقی پای فشرده است؛ آنجا که میفرماید: «لیس منا من لم یوقر کبیرنا ولم یرحم صغیرنا(۱۴)؛ از ما نیست کسی که بزرگترهایمان را احترام نکند و به کوچکترهایمان ترحم ننماید.»

۲. تباه کننده عمل

حضرت صادق علیهالسلام فرمود: «ان سوء الخلق لیفسد العمل کما یفسد الخل العسل(۱۵)؛ همچنان که سرکه عسل را تباه میکند، بدخلقی نیز عمل را تباه میکند.» و در روایت دیگر به جای کلمه «العمل» تعبیر«لیفسد الایمان»

(۱۶) به کار رفته است؛ یعنی بدخلقی ایمان را تباه میسازد که در این صورت خطر آن دو چندان خواهد شد؛ زیرا ایمان ریشه و اساس انسانیت را تشکیل میدهد و آسیب دیدن آن ضررهای جبران ناپذیری را در پی دارد.

به همین جهت، وقتی به پیامبر خبر دادند که زنی شبها عبادت میکند و روزها روزه دارد؛ ولی اخلاقش زشت است و همسایگان را با زبان آزار میدهد، حضرت فرمود: «لا خیر فیها، هی من اهل النار(۱۷)؛ خیری در او نیست، او اهل آتش است.»

پی نوشت:

۱) مرحوم علامه طباطبائی در تعریف علم اخلاق میگوید: «علم اخلاق، فنی است که از ملکات انسانی مربوط به نیروهای نباتی و حیوانی و انسانی بحث میکند و فضایل ملکات را از رذایل آنها جدا و ممتاز میسازد تا انسان بتواند به واسطه تجلی و اتصاف به فضایل اخلاقی، سعادت علمی خود را تکمیل نماید و در نتیجه، افعال و رفتاری داشته باشد که موجب ستایش عموم و مدح جامعه انسانی گردد. البته آنچه به عنوان هدف علم اخلاق ذکر شد، به عقیده علمای اخلاق یونان بوده است؛ ولی از نظر ما هدف اخلاق اسلامی «ابتغاء وجه الله» [و رسیدن به رضایت خداوندی] است نه رسیدن به مدح و ثنای اجتماعی و نه [حتی صرف رسیدن [به فضیلت و کمال انسانی.»، تفسیر المیزان، ج۱، صص ۳۷۶ ۳۷۸.

۲) مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۸۳.

۳) بحارالانوار، ج۶۸، ص۳۹۳.

۴) وسائل الشیعه، ج۸، ص۵۷۱.

۵) المواعظ العددیة، ص۲۲۷.

۶) معانی الاخبار، ص۱۹۱.

۷) امالی صدوق، ص۱۸۴.

۸) بحارالانوار، ج۷۱، صص۳۹۵ ۳۹۶، ح۷۷.

۹) منتخب میزان الحکمه، ص۱۷۱، ح۱۹۵۷.

۱۰) کشف الغمه، ج۲، ص۲۰۸.

۱۱) همان.

۱۲) بحارالانوار، ج۶۸، ص۳۹۳؛ مصباح الشریعه، باب ۶۱، ص۳۳۸.

۱۳) اصول کافی، ج۲، ص۱۰۱.

۱۴) بحارالانوار، ج۷۵، ص۱۳۸.

۱۵) اصول کافی، همان.

۱۶) همان، باب سوء الخلق.

۱۷) بحارالانوار، ج۷۱، ص۳۹۴.

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان

http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=۱۹۷۸۷۴