ضرورتهای عقل در سخنان پیامبر خدا حضرت محمد و معصومین سلام الله علیهم

1. امام موسی کاظم علیه السلام: التَوَدُّدُ اِلَی الناسِ نِصفُ العَقل؛ مهرورزی و دوستی با مردم، نصف عقل است. (تحف العقول، ص 403و443)
2. امام على عليه السلام: العاقِلُ مَن وَعَظَتهُ التَّجارِبُ خردمند كسى است كه تجربه ها او را پند دهد. (تحف العقول، ص 85)
3. امام على عليه السلام: مَن تَرَکَ الإستِماعَ مِن ذَوی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ. هر که به خردمندان گوش نسپارد عقلش بمیرد. (تحف العقول،ص85)
4. پيامبر خدا (صلی الله عليه و آله): ما قَسَمَ اللّه ُ لِلعِبادِ شَيئًا أفضَلَ مِنَ العَقلِ خداوند ، چيزى با ارزش تر از عقل ، در ميان بندگان تقسيم نكرد . (الکافی ،ج1،ص12)
5. امام عسكرى (سلام الله عليه): حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ. نكويى خرد،زيبايى درون است. (بحارالانوار،ج1،ص95)
6. پيامبر خدا (صلی الله عليه و آله): رَأسُ العَقلِ بَعدَ الإِيمانِ بِاللّه ِ عز و جل التَّحَبُّبُ إلَى النّاسِ حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم : اساس عقل ، پس از ايمان به خداوند عز و جل ، اظهار دوستى با مردم است . (الخصال ،ج1،ص15)
7. امام على عليه السلام: کَثرةُ ألامانی مِن فَسادِ العَقل. آرزوهای زیاد از تباهی عقل است. (غررالحکم،ص525)
8. پيامبر صلى‏ الله ‏عليه و‏آله : اَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ كُلَّ ذى حِجىً وَ عَقْلٍ مِنْ اُمَّتى، قيلَ: يا رَسولَ اللّه‏ِ، ما هُنَّ؟ قالَ: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ، وَ حِفْظُهُ، وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ؛ چهار چيز بر هر عاقل و خردمندى از امّت من واجب است. گفته شد: «اى پيامبر خدا! آن چهار چيز كدام‏اند؟». فرمودند: گوش فرادادن به دانش، نگهدارى، نشر و عمل به آن». (تحف العقول، ص 57)
9. پيامبر صلى‏ الله‏ عليه ‏و‏آله : اِنَّ خيارَكُمْ اُولُوا النُّهى، قيلَ: يا رَسولَ اللّه‏ِ، وَ مَنْ اُولُوا النُّهى؟ قالَ: هُم اُولُوا الاَْخْلاقِ الحَسَنَةِ وَ الاَحلامِ الرَّزينَةِ وَ صِلَةِ الاَْرْحامِ وَ البَرَرَةُ بِالاُْمَّهاتِ وَ الاْآباءِ وَ الْمُتَعاهِدينَ لِلْفُقَراءِ وَ الْجيرانِ وَ الْيَتامى وَ يُطْعِمونَ الطَّعامَ وَ يُفْشونَ السَّلامَ فِى الْعالَمِ وَ يُصَلّونَ وَ النّاسُ نيامٌ غافِلونَ؛ «بهترين شما صاحبان عقل هستند». گفته شد: «اى رسول خدا! صاحبان عقل، چه كسانى‏اند؟». فرمودند: آنان كه داراى اخلاق خوب‏اند، بردبار و باوقارند، صله رحم مى‏ نمايند، به پدران و مادران نيكى مى‏كنند، به فقرا، همسايگان و يتيمان رسيدگى مى‏نمايند، اطعام مى‏كنند، آشكارا به همه سلام مى‏كنند و هنگامى كه مردم در خواب و غافلند، نماز (نماز شب) مى‏گذارند. (كافى، ج 2، ص 240، ح 32)
10. امام صادق عليه ‏السلام : خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَـقَـدَ واحِدَةً مِنْهُنَّ لَمْ يَزَلْ ناقِصَ العَيْشِ زائِلَ الْعَقْلِ مَشْغولَ الْقَلْبِ، فَاَوَّلُّها: صِحَّةُ البَدَنِ وَ الثّانيَةُ: اَلاْمْنُ وَ الثّالِثَةُ: اَلسَّعَةُ فِى الرِّزْقِ، وَ الرّابِعَةُ: اَلاَنيسُ الْمُوافِقُ (قال الراوى:) قُلْتُ: و مَا الاْنيسُ الْمُوافِقُ؟ قال: اَلزَّوجَةُ الصّالِحَةُ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ، وَ الْخَليطُ الصّالِحُ وَ الخامِسَةُ: وَ هِىَ تَجْمَعُ هذِه الْخِصالَ: الدَّعَةُ؛ پنج چيز است كه هر كس يكى از آنها را نداشته باشد، همواره در زندگى‏ اش كمبود دارد و كم خرد و دل نگران است: اول، تندرستى، دوم امنيت، سوم روزى فراوان، چهارم همراهِ همرأى. راوى پرسيد: همراهِ همرأى كيست؟ امام فرمودند: همسر و فرزند و همنشين خوب و پنجم كه در برگيرنده همه اينهاست، رفاه و آسايش است. (خصال، ص 284)

برداشت و راهبرد رهنمودهایِ ضرورتهای عقل در سخنان پیامبر خدا حضرت محمد و معصومین سلام الله علیهم

1. مهرورزی و دوستی با مردم، نصف عقل است.
1. یکی از نشانه های عقل، فضیلتهای اخلاقی است.

2-1- از جمله فضائلی که از نشانه های رفتار عقلانی هست، مهرورزی و دوستی با مردم است.

2. عاقل كسى است كه تجربه ها او را پند دهد.

1-2- پند گرفتن از تجربه ها ( تجربه های خود و دیگران ) نشان دهنده برخورداری از عقل است.

2-2- عاقل باید نسبت به تجربیاتی که ( از خود و دیگران) می بیند، پند بگیرد، زیرا تجربه ها در خود تذکر و اندرز و پندی دارند.

3. هر که به حرف عقلا گوش نسپارد عقلش بمیرد.
3. انسان برای اینکه عقلش زنده باشد، همواره باید به نصایح عقلا گوش بسپارد یا مطالب حکیمانه را مطالعه نماید و در مورد آن تفکر نماید و از ان در صورت نیاز بهره مند، شود.

3. 3. بهره مندی به اندازه از جلسات وعظ و سخنوری حکیمانه و یا پای جلسات عقلا نشستن و یا سخنان عقلا را شنیدن از ضروریات زندگیست، چون موجب زنده ماندن عقل می شود.
4. خداوند ، چيزى با ارزش تر از عقل ، در ميان بندگان تقسيم نكرد .
4. عالیترین نعمت خداوند که به انسان عطا نموده است، عقل است.

4. 4. با وجود اینکه عقل از عالیترین نعمتهاست، ولی در کتابهای درسی و مباحث علمی کمتر از ان سخن گفته شده و به مسائل آن پرداخته شده است و معمولا انسانها اطلاعاتشان در مورد عقل بسیار ناچیز هست، در حالی که بهره مندی از عقل و عالم بودن به مسائل عقل می ت<اند زندگی خیلی بهتری را برای انسانها ممکن نماید.
5. نكويى خرد ( عقل )، زيبايى درون است.
5. نیکو بودن عقل از زیبائیهای درون انسان است.

5. 5. افکار و نگرشهای عاقلانه و نیکو از زیبائی درون فرد حکایت دارد. ( البته اگر آن نگرشها و افکار را فقط حفظ نکرده باشد و واقعا حکایت بیانگر نکوئی عقل فرد باشد و برخواسته از افکار عاقلانه و حکیمانه اش باشد و اگر قبلا آنرا از بزرگی یا عقلا شنیده باشد و یا خوانده باشد ولی مورد پذیرشش باشد و ملکه عقل و نگرش و افکارش شده باشد.
6. اساس عقل ، پس از ايمان به خداوند عز و جل ، اظهار دوستى با مردم است .
6. از اساسی ترین کارهای عاقلانه پس از ایمان به خداوند عبارت است از: اظهار دوستی با مردم، بنا براین نباید از مردم دوری نمود و یا با آنان دشمنی داشت، بلکه با آنها ارتباطی عاقلانه داشت.
7. آرزوهای زیاد از تباهی عقل است.
7. انسان عاقل از آرزوهای زیاد پرهیز می نماید، زیرا عقل را تباه می سازد.

2-7- آرزوی زیاد از رذائل هست، و برخواسته از عقل نیست و موجب از ضایع کردن و تباهی عقل می شود.

8. چهار چيز بر هر عاقل و خردمندى از امّت من واجب است. گفته شد: «اى پيامبر خدا! آن چهار چيز كدام‏اند؟». فرمودند: گوش فرادادن به دانش، نگهدارى، نشر و عمل به آن».
8. چهار رفتار بر هر عاقلی از امت پیامبر اکرم حضرت محمد سلام الله علیه واجب است، که عبارتند از: 1- گوش فرا دادن به علم، 2- نگهداری علم، 3- نشر علم، 4- رفتار عالمانه.

2-8- توجّه و استماع به علم و نگهداری علم و نشر علم و رفتار عالمانه از احکام واجب مسلمانان محسوب می شود.

3-8- همینکه فردی عاقل است ، برای زندگی عابدانه کفایت ندارد، بلکه فرد باید به بهره مندی از علم و تلاش مجاهدانه در حفظ و نشر و عمل به علم اهتمام ورزد و عالمانه بندگی خداوند به رضایتمندی خداوند داشته باشد.

9. «بهترين شما صاحبان عقل هستند». گفته شد: «اى رسول خدا! صاحبان عقل، چه كسانى‏اند؟». فرمودند: آنان كه داراى اخلاق خوب‏اند، بردبار و باوقارند، صله رحم مى‏ نمايند، به پدران و مادران نيكى مى‏كنند، به فقرا، همسايگان و يتيمان رسيدگى مى‏نمايند، اطعام مى‏كنند، آشكارا به همه سلام مى‏كنند و هنگامى كه مردم در خواب و غافلند، نماز (نماز شب) مى‏گذارند.
9. بهترین انسانها صاحبان عقل هستند.

2-9- از نشانه های صاحبان عقل برخورداری و بهره مندی از فضائل اخلاقی و اخلاق حسنه و عبادت می باشد.

1. 9. از جمله نشانه های صاحبان عقل عبارت است از: 1- آنان كه داراى اخلاق خوب‏اند، 2- بردبار و باوقارند، 3- صله رحم مى‏ نمايند،4- به پدران و مادران نيكى مى‏كنند، 5- به فقرا، همسايگان و يتيمان رسيدگى مى‏نمايند، 6- اطعام مى‏كنند، 7- آشكارا به همه سلام مى‏كنند و 8- هنگامى كه مردم در خواب و غافلند، نماز (نماز شب) مى‏گذارند.

10. پنج چيز است كه هر كس يكى از آنها را نداشته باشد، همواره در زندگى‏ اش كمبود دارد و كم خرد و دل نگران است: اول، تندرستى، دوم امنيت، سوم روزى فراوان، چهارم همراهِ همرأى. راوى پرسيد: همراهِ همرأى كيست؟ امام فرمودند: همسر و فرزند و همنشين خوب و پنجم كه در برگيرنده همه اينهاست، رفاه و آسايش است.
10. بعضی از ضروریات زندگی هست که اگر انسان از آن برخوردار نباشد می تواند نقصی در زندگی باشد و موجب شود که بر عقلش تاثیر گذارد ( در رشد عقل اثر منفی داشته باشد و یا موجب ضایع شدن عقل شود ) و موجب مشغولیات قلبی و دغدغه های افراد بگردد.

2-10- از جمله عواملی که می تواند عدم برخورداری از آن بر زندگی و عقل و قلب انسان تاثیرگذار باشند، عبارتند از:

1. همسر خوب 2- فرزند خوب 3- همنشين خوب 4- رفاه 5- آسايش است.
10. انسان برای اینکه زندگیش را با مشکلاتی که تا اندازه ای قابل تدبیر و پیشگیری هست، مواجه ننماید، باید از رهنمودهای الهی بخصوص نظرات و دیدگاههای چهارده معصوم سلام الله علیهم به اندازه لازم بهره مند باشد.

11. راهکارهای تعلیم و تربیّتی و فرهنگی:

1- مسئولین و عوامل تهیه محتوای تحقیقاتی و مطالعاتی پژوهشکدههای علوم انسانی و اسلامی و حوزهها و دانشگاهها مجموعه ای از آموزه های رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را، که طبق موازین الهی و اسلامی، موجب رشد می شود را، باید در اختیار عوامل تعلیم و تربیّت و در اختیار انتشارات و وزارت آموزش و پرورش و حوزهها و دانشگاهها و مراکز و معاونتهای فرهنگی و پرورشی و وزارت ارشاد اسلامی و رسانه ها برای نشر و ترویج و آموزش فرهنگ الهی اسلام، بگذارند.

2- عوامل مؤثر در تهیه محتوای کتابهای درسی و غیر درسی، ادبیّات، بستر تبلیغات و لوازم التحریر و بازیها و فیلم و نمایشها و برنامه ها و مطالب رسانه ها و مبلغین برای ارتقاء فرهنگ تعلیم و تربیّت اسلامی جامعه به آموزههای رفتارها و نگرشهائی که می تواند تعالی نگرشی و گفتاری و رفتاری را طبق موازین الهی و اسلامی محقق نماید و جامعه را در ابعاد مختلف ( اعتقادی، فضائل اخلاقی، بصیرت، معارف لازم و دانش لازم زندگی)، به رشد رساند، متناسب با سن و به اندازه لازم پرداخته شود و آنرا به جامعۀ هدف عرضه نمایند.

گل افشان گل محمدی