سخنان امام جواد(ع) در وادی اعتقادات امام جواد(ع) در شرایطی به مقام امامت رسید که از یک طرف، نخستین امامی بود که در سن کودکی به امامت میرسید(۱) و این مسئله باعث چالشهای اعتقادی در جامعه آن روز شده بود. از طرف دیگر، در آن مقطع زمانی قدرت مکتب «اعتزال» و پیروان معتزله افزایش یافته بود تا آنجا که حکومت وقت نیز از آنان حمایت و پشتیبانی میکرد و از سلطه و نفوذ خود برای تقویت و تثبیت خط فکری آنان و ضربه زدن به گروهها و فرقه های دیگر به هر شکلی بهره میبرد. معتزلیان نیز از این فرصت استفاده برده، دستورات دینی را بر عقل ناقص خود عرضه میکردند و آنچه را که عقلشان صریحا تأیید میکرد، می پذیرفتند و بقیه را رد و انکار میکردند. و از طرف سوم چون یکی از اصلیترین وظیفههای امام در جامعه پاسداری از اعتقادات صحیح و راستین است، به این جهت امام جواد(ع) دراین وادی با قدرت قدم نهاده و نکاتی را در سخنان نغز و عمیق خویش بیان نموده که به اهم موارد آن اشاره میشود. ضرورت پاسداری از مرز عقائد همچنان که امامان معصوم(ع) با نهایت تلاش و فداکاری از مرزهای عقیدتی محافظت و نگهبانی نمودند بر عالمان و مبلغان به عنوان وارثان انبیاء و امامان لازم است که از مرزهای عقیدتی به سختی محافظت و نگهداری نمایند و تحت هیچ شرائطی بر مرزهای اعتقادی مصالحه و معامله و کوتاهی نکنند.
به یقین چنین مرزبانی از پاداش عظیم و بی حدی برخوردار خواهد بود. از امام جواد(ع) در این زمینه نقل شده است که فرمود: «من تکفل بایتام آل محمد المنقطعین عن امامهم المتحیرین فی جهلهم الاساری فی ایدی شیاطینهم و فی ایدی النواصب من اعدائنا فاستنقذهم منهم و اخرجهم من حیرتهم و قهر الشیاطین برد و ساوسهم و قهر الناصبین بحجج ربهم و دلائل ائمتهم؛کسانی که سرپرستی کنند (شیعیان و) یتیمان آل محمد(ص) آنهایی که از امامشان جدا هستند(و امامشان در غیبت بسر میبرد) و در نادانی خود سرگردانند و در دست شیاطین خویش و در دست ناصبیها از دشمنان ما (اهلبیت(ع)) اسیرند پس نجات دهند آنها را از دست آنان و از حیرتشان بیرون آورند و بر شیاطین آنها با رد وسوسههایشان غالب آید، و ناصبیها را با حجتهای پروردگارشان و دلائل (روشن) امامانشان مقهور سازد، لیفضلون عند الله علی العباد بافضل المواقع باکثر من فضل السماء علی الارض و العرش و الکرسی و الحجب علی السماء و فضلهم علی العباد کفضل القمر لیلة البدر علی اخفی کواکب السماء؛ براستی برتری مییابند در پیشگاه خدا بر عابد به برترین جایگاهها، بالاتر از برتری آسمان بر زمین و عرش و کرسی و حجب بر آسمان است و برتری آنها بر بندگان مثل برتری ماه شب چهارده بر مخفیترین (و کم نورترین) ستارههای آسمان است».(۲) وجود این برتری بخاطر اهمیت پاسداری از مرزهای اعتقادی است، زیرا اعتقادات است که پایه و اساس و اخلاق و آداب و رفتارهای اجتماعی و حتی سیاسی و حکومتی را تشکیل میدهد.
توحید از اساسیترین اعتقادات دینی و مشترک بین همه ادیان الهی توحید است در این وادی نیز حضرت جواد(ع) نکتههای ارزشمندی دارد ازجمله: ۱- معنای احد: ابی داود بن قاسم جعفری میگوید:به ابی جعفر ثانی (امام جواد) عرض کردم: «قل هو الله احد» ما معنی الاحد؟ قال(ع) المجمع علیه بالوحدانیة اما سمعته یقول: «ولئن سئلتهم من خلق السموات و الارض و سخر الشمس و القمر لیقولن الله» ثم یقولون بعد ذلک له شریک و صاحبة؛ معنای احد در آیه «قل هو الله احد» چیست؟ فرمود: کسی که به وحدانیت او همه اتفاق دارند، آیا نشنیدهای سخن خدا را که میفرماید: «اگر از آنان سؤال کنی چه کسی آسمانها و زمین را آفرید و خورشید و ماه را تسخیر کرد حتما میگویند: خدا( با این حال) بعد از این اعتراف میگویند برای او شریک و رفیقی است.» فقلت: قوله «لاتدرکه الابصار؟ قال (ع) «یا ابا هاشم اوهام القلوب ادق من ابصار العیون، انت قد تدرک بوهمک السند و الهند و البلدان التی لم تدخلها، ولم تدرک ببصرک ذلک، فاوهام القلوب لاتدرکه فکیف تدرکه الابصار؛(۳) پس عرض کردم(معنای) سخن خدا که فرمود: ابصار او را درک میکند (چیست؟) فرمود: ای ابا هاشم! وهمها(و خیالبافیها)ی دلها دقیقتر از دیدن چشم هاست (به این دلیل که) تو گاهی توسط وهم، سند و هند و هر شهری را که ندیدهای و داخل آن نشدهای میتوانی با وهمت درک کنی (و شبیه سازی کنی) ولی خداوند با وهمها قابل درک نیست (چون نه جسم دارد و نه شبیه و مانند) پس چگونه ابصار او را درک کند؟ مسئله نفی رؤیت خداوند و عدم درک وهمی و خیالی آن در مذهب تشیع از مسلمات است، بخاطر بیانات شیواو عمیق امامان از جمله امام جواد(ع). اما اهل سنت که از امامان برحق فاصله گرفتند، و از معارف بلند آنان محروم گشتند به دام این انحراف افتادند و عدهای قائل به جسمانیت خدا و دیدن او در دنیا شدند، و غالب آنان نیز با کج فهمی از آیات قائل به دیدن و رؤیت او در قیامت و روز آخرت شدند. نبوت بحث نبوت نیز از اصول مشترکه تمام ادیان الهی است اما در اسلام از جایگاه و عظمت رفیع و روشنی برخوردار است. هر چند در برخی مسائل مانند عصمت و علوم غیبی آنان و …اهل سنت دچار انحراف شدهاند. ولی در مکتب و مذهب تشیع بخوبی از مقام عصمت و علمی انبیاء دفاع شده است از جمله امام جواد(ع) بر اساس نقل حسن بن حریش، فرمود: «قال رسول الله(ص) ان ارواحنا و ارواح النبیین توافی العرش کل لیلة جمعة فتصبح الاوصیاء و قد زید فی علمهم مثل جم الغفیر من العلم؛(۴) رسول خدا(ص) میفرماید: ارواح ما (اهل بیت) و ارواح انبیاء هر شب جمعه در عرش(الهی) گردهم میآیند پس بر علم اوصیاء افزوده میشود مانند علم تمامی آنان.» از این روایت فهمیده میشود که علم انبیاء و امامان قابل افزایش است چرا که علوم آنها بر گرفته از علوم بی نهایت الهی است چنان که قرآن هم این مطلب را تأیید میکند آنجا که میفرماید: «قل رب زدنی علما؛ بگو پروردگارا بردانشم بیفزا.»(۵) امامت از مهمترین بحثهای اعتقادی بین گروههای اسلامی، بحث امامت است که متأسفانه بر طبق دستورات قرآنی و سفارشات پیامبراکرم(ص) پیش نرفته و پیامدها و انحرافات فراوانی را به بار آورده بود، حضرت جواد(ع) با درک وضعیت زمان و عصر خویش، سخنانی بیان فرمود که در این بخش به ارائه بخشی از آن میپردازیم: ۱- محکمترین دلیل بر تداوم امامت ادله عقلی و روایات فراوانی بر تعداد امامان و استمرار آن تا پایان دنیا دلالت دارد. یکی از آنها وجود شب قدر است؛ چرا که شب قدر تا پایان دنیا استمرار دارد و میطلبد که در هر سال در شب قدر حجت الهی زنده در عرصه هستی حضور داشته باشد تا تقدیرات سال را دریافت نماید.
در بخشی از روایتی که علی(ع) از پیامبر اکرم(ص)نقل نموده است، میخوانیم که پیامبر اکرم(ص) بارها به ابوبکر و عمر فرمود: «آیا میدانید آن کسی که هر امری و تقدیرات (شب قدر) بر او نازل میشود، کیست؟ آنها میگفتند: تو هستی ای رسول خدا(ص) و حضرت فرمود: بله، (ولی) آیا شب قدر بعد از من هم ادامه دارد؟ میگفتند: بله. فرمود: آیا (در شبهای قدر) بعد از من هم آن امر نازل میشود؟ میگفتند: بله. سپس میفرمود: بر چه کسی؟ میگفتند: نمیدانیم. سپس آن حضرت سر من را (علی) میگرفت، (و دست را روی سر من قرار میداد) و میفرمود: اگر نمیدانید، بدانید آن شخص پس از من این مرد است.»(۶) حضرت جواد(ع) در تداوم این مسئله از جد بزرگوارش، امیرمؤمنان(ع) نقل نموده که آن حضرت به ابن عباس فرمود: «ان لیلة القدر فی کل سنة و انه لینزل فی تلک اللیلة امر السنة و لذالک ولاة بعد رسول الله؟؛ به حقیقت شب قدر در هر سال وجود دارد و امر سال در آن شب نازل میشود و به راستی بعد از رسول خدا(ص) برای آن امر صاحبانی است.» ابن عباس عرض کرد: آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: «انا واحد عشر من صلبی ائمة محدثون؛(۷) من و یازده(امام) از نسل من که (همه) امامانی محدث (که ملائکه را نمیبینند، ولی صدای آنها را میشنوند) میباشیم.» ۲- علم امام از مسائلی که به خاطر کمی سن حضرت جواد(ع) سخت مورد شبهه و پرسش قرار گرفته بود، علم امام بود. آن حضرت برای تبیین این مسئله و رفع شبهات، مناظرات متعددی برگزار کرد و سخنان روشنگری ارائه نمود. از جمله، بنان بن نافع از ابی جعفر ثانی(حضرت جواد(ع)) نقل نموده که آن حضرت فرمود: «انا معاشر الأئمة اذا حملته امه یسمع الصوت من بطن امه اربعین یوما فاذا اتی له فی بطن امه اربعة اشهر رفع الله تعالی له اعلام الارض فقرب له ما بعد عنه حتی لایعزب عنه حلول قطرة غیث نافعة و لاضارة؛(۸) ما گروه امامان هستیم (و این خصوصیت را داریم که) وقتی (یکی از) ماها را مادر حمل میکند، تا چهل روز صدا(ی بیرون) را از بطن مادر میشنود. وقتی به چهار ماهگی رسید، خداوند علمها و نشانههای زمین را برای او بلند میکند. پس هر دوری را برای او نزدیک میسازد تا آنجا که آمدن یک قطره باران نافع یا زیان آور از دید او پنهان نمیماند.» علم امام علی(ع) امام جواد(ع) درباره منبع علم امامان از جمله حضرت علی(ع) فرمود: «علم رسول الله علیا الف کلمة کل کلمة یفتح الف کلمة؛(۹) رسول خدا(ص) هزار کلمه (علم) به علی(ع) آموخت که هر کلمهای نیز متضمن هزار کلمه بود.» علم خود حضرت جواد(ع) عمروبن فرج رخجی میگوید:
به امام جواد(ع) عرض کردم: «ان شیعتک تدعی انک تعلم کل ماء فی دجلة و وزنه و کنا علی شاطیء دجلة فقال(ع) لی یقدر الله تعالی ان یفوض علم ذلک الی بعوضة من خلقه قلت نعم یقدر فقال(ع) انا اکرم علی الله تعالی من بعوضة و من اکثر خلقه؛(۱۰) به راستی شیعیانت ادعا دارند که شما تمام آب(رود) دجله و وزن آن را میدانی؟ در حالی که در کنار شط دجله قرار داشتیم. سپس حضرت فرمود: آیا خداوند قدرت دارد که علم به این آب را به یک پشه از مخلوقاتش عطا نماید؟ عرض کردم: بله، قدرت دارد. پس آن حضرت فرمود: من در نزد خدا گرامیتر از یک پشه و از اکثر مخلوقاتش هستم.» قیام حضرت مهدی(عج) از جمله مسائلی که در بخش امامت مورد توجه حضرت جواد(ع) قرار گرفته، مباحث مربوط به مهدویت است. در این زمینه نیز اموری را بیان فرموده است که اهم آنها بیان میگردد: ۱- انتظار فرج مهدی(عج) و حتمی بودن ظهور شیخ صدوق با سلسله سند خود از عبدالعظیم حسنی(ع) نقل نموده که او میگوید: بر مولای خود محمد بن علی بن موسی (امام جواد) علیهم السلام وارد شدم و میخواستم از قائم پرسش کنم که آیا مهدی همان قائم است یا غیر او؟ حضرت فرمود: «یا ابالقاسم ان القائم منا هوالمهدی الذی یجب ان ینتظر فی غیبته و یطاع فی ظهوره و هو الثالث من ولدی؛ ای ابالقاسم! قائم از ما (اهل بیت) همان مهدی(ع) است که انتظار او در زمان غیبتش لازم و در زمان ظهورش فرمانبری از او ضروری است. او سومین از فرزندان من است.» «والذی بعث محمدا(ص) بالنبوة و خصنا بالامامة انه لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتی یخرج فیه فیملأ الارض قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما؛ و سوگند به کسی که محمد(ص) را به نبوت مبعوث کرد و ما را به امامت مخصوص گردانید!
اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانی گرداند تا در آن قیام نماید و زمین را پر از عدل و داد کند، همچنان که آکنده از ظلم و جور باشد.» «و ان الله تبارک و تعالی لیصلح له امره فی لیلة کما اصلح امر کلیمه موسی(ع) اذ ذهب لیقتبس لاهله نارا فرجع و هو رسول نبی؛ و به راستی خدای تبارک و تعالی امر او را در یک شب اصلاح فرماید، چنان که امر کلیمش موسی(ع) را اصلاح فرمود، زیرا او رفت تا برای خانوادهاش شعلهای آتش بیاورد؛ اما چون برگشت او رسول و نبی بود.» «افضل اعمال شیعتنا انتظار الفرج؛(۱۱) برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است.» ۲- دوران سخت غیبت سقربن ابی دلف میگوید: از امام جواد(ع) شنیدم که میفرمود: «پس از من فرزندم علی امام است. دستور او، دستور من و سخن او، سخن من و طاعت او، طاعت من است و امام پس از او، فرزندش حسن است. دستور او، دستور پدرش و سخن او سخن پدرش و طاعت او، طاعت پدرش باشد.» سپس سکوت کرد. گفتم: ای فرزند رسول خدا! امام پس از حسن کیست؟ او به شدت گریه کرد و آن گاه فرمود: «ان من بعد الحسن ابنه القائم بالحق المنتظر؛ پس او حسن، فرزندش قائم به حق امام منتظر است.» عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! چرا او را قائم میگویند؟ فرمود: «لأنه یقوم بعد موت ذکره و ارتداد اکثر القائلین بامامته؛ به این جهت که پس از آن که یادش از بین برود و اکثر معتقدین به امامتش برگردند، قیام میکند.» گفتم: چرا او را منتظر میگویند؟ فرمود: «لأن له غیبة یکثر ایامها و یطول امدها فینتظر خروجه المخلصون و ینکره المرتابون و یستهزیء بذکره الجاحدون و یکذب فیها الوقاتون و یهلک فیها المستعجلون و ینجوفیها المسلمون؛ به راستی به این جهت (او را منتظر میگویند) که برای او غیبتی است که مدتش زیاد شود و زمانش طولانی گردد. پس مخلصان در انتظار قیامش باشند و شکاکان انکارش کنند و منکران یادش را استهزا کنند و تعیین کنندگان وقت ظهورش دروغ گویند و شتاب کنندگان (به ظهورش) هلاک شوند و تسلیم شوندگان در آن نجات یابند.» ۳- برخی دستآوردهای دوران ظهور دست آوردهای ظهور بیش از آن است که در یک مقاله حتی یک کتاب تبیین گردد تا چه رسد به یک حدیث. حضرت جواد(ع) به مقدار ضرورت به فهرستی از پیامدهای ظهور مهدی(ع) اشاره فرموده است.
در بخشی از یک حدیث طولانی که عبدالعظیم حسنی(ع) از امام جواد(ع) نقل نموده، آمده است: «ای ابوالقاسم! هیچ یک از ما نیست، جز آنکه قائم به امر خدای متعال و هادی به دین الهی است.» «ولکن القائم الذی یطهر الله عز و جل به الارض من اهل الکفر و الجحود و یملأها عدلا و قسطا هو الذی تخفی علی الناس ولادته …؛ ولکن قائمی که خدای عزیز و جلیل به توسط او زمین را از اهل کفر و انکار پاک سازد و آن را پر از عدل و داد نماید، کسی است که ولادتش مخفی میباشد …». «و هو الذی تطوی له الارض و یذل له کل صعب و یجتمع الیه من اصحابه عدة اهل بدر ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا من اقاصی الارض و ذلک قول الله عز و جل این ما تکونو یأت بکم الله جمیعا ان الله علی کل شیء قدیر؛(۱۲) و او کسی است که زمین برایش پیچیده شود و هر دشواری برایش هموار گردد و از اصحابش سیصدو سیزده تن به تعداد اصحاب بدر از دورترین نقاط زمین به گرد او جمع میشوند و این همان سخن خدای عزیز و جلیل است که فرمود:هر جا باشید خدا شما را جمع میکند، زیرا او بر هر چیزی قادر است.» «فاذا اجتمعت له هذه العدة من اهل الاخلاص اظهر الله امره فاذا کمل له القصد و هو عشرة آلاف رجل خرج باذن الله عز و جل فلایزال یقتل اعداء الله حتی یرضی الله عز و جل … فاذا دخل المدینة اخرج اللات و العزی فاحرمهما؛(۱۳) پس هنگامی که این تعداد از اهل اخلاص به گرد او فراهم آیند، خدای تعالی امرش را ظاهر سازد و چون «عقد» که عبارت از ده هزار مرد باشد، کامل گردد، به اذن خدای عزیز و جلیل قیام میکند و دشمنان خدا را میکشد تا خدای عزیز و جلیل راضی گردد …و چون به مدینه وارد شود، لات و عزی را بیرون میکشد و آن دو را میسوزاند.» ۴- پاسخ به یک شبهه در مورد قیام مهدی(عج) ابوهاشم میگوید: از امام جواد(ع) پرسیدم: آیا برای خدا بداء در محتوم و امر حتمی نیز هست؟ فرمود بله. «فقلناه فنخاف ان یبدو الله فی القائم فقال ان القائم من المیعاد و الله لایخلف المیعاد؛(۱۴) پس به آن حضرت گفتم: میترسیدم که در امر قائم برای خدا بداء حاصل شود (و از این امر حتمی برگردد و امام ظهور نکند). پس حضرت فرمود: به راستی (قیام) قائم از وعده (های الهی) است و خداوند وعده خود را تخلف نمیکند.» معلوم میشود که یکی از تفاوتهای وعده و وعید (وعده عذاب دادن) این است که وعدههای الهی هرگز تخلف بردار نیست، ولی وعیدهای الهی قابل تخلف است، یعنی ممکن است خداوند کسانی را که در مقابل گناهان، وعید عذاب داده، ببخشد و به جهنم نبرد، ولی وعدههای الهی مانند اینکه نیکان را به بهشت بشارت داده، هرگز تخلف بردار نیست. و قیام حضرت مهدی(ع) یکی از وعدههایی است که خداوند به تمام بشریت داده و لذا تخلف در آن محال است.
پینوشتها:
۱. بعد از آن حضرت، امام علی هادی(ع) فرزند ایشان در خردسالی به امامت رسید و بعد از او امام مهدی(عج) در حالی که بیش از پنج سال نداشت، پس از پدرش به این منصب نایل گردید. ۲- احتجاج طبرسی، قم، مؤسسه اسوه، اول، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۱۵- ۳- احتجاج، همان، ج ۲، ص ۴۶۵؛ توحید صدوق، ص ۸۳، باب ۳ شماره ۲، ص ۱۱۳، باب ۸، شماره ۱۲- ۴- بصائر الدرجات، ص ۱۳۲، به نقل از اعلام الهدایه، المجمع العالمی لاهل البیت، اول، ۱۴۲۲ ج ۱۱، ص ۲۱۳- ۵- اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ج ۱، ص ۳۶۳ - ۳۶۴- ۶- اثبات الهداة، شیخ حر عاملی، قم، مطبعة العلمیه، ج ۲، ص ۲۵۶؛ بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، ج ۹۴، ص ۱۵، ح ۲۶؛ اصول کافی، ج ۱، ص ۵۳۲- ۷- المناقب، ج ۲، ص ۴۳۲ به نقل از الهدایة، المجمع العالمی لاهل البیت(ع)، اول، ۱۴۲۲ ق، ج ۱۱، ص ۲۱۳ - ۲۱۴- ۸- خصال شیخ صدوق، ترجمه مدرس گیلانی، انتشارات جاویدان، ص ۲۸۰، ح ۱۰۸۶، چاپ مدرسین، ج ۲، ص۶۵۰،ح ۴۶- ۹- بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۱۰۰؛اعلام الهدایة، ج ۱۱، ص ۲۱۴- ۱۰- کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، ترجمه منصور پهلوان، قم، مسجد جمکران، ۱۳۸۲ ش، ج ۲، ص ۷۰، ح ۱- ۱۱- همان، ص ۷۲ - ۷۳، ح ۳- ۱۲- سوره بقره، آیه ۱۴۸- ۱۳- کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۷۱ - ۷۲- ۱۴- الغیبة نعمانی، ص ۳۰۲، به نقل از: اعلام الهدایة، ج ۱۱، ص ۲۱۳.

http://ensani.ir/fa/article/۵۳۳۹۴

منبع: نشریه پاسدار اسلام ۱۳۸۶ شماره ۲۹