خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه: زندگی انسان ساحت های مختلفی دارد که انسان مؤمن همانطور که از اسمش پیداست باید در هر کدام از آن ها ایمان خود را ظهور و بروز دهد. در ساحت های فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، هنری، اعتقادی، اخلاقی، علمی، اقتصادی و جسمی. بروز ایمان نیز در این ساحت ها چیزی نیست جز تقوا. یعنی فرد در همه این ابعاد زندگی نظر خدا و رضایت او را محور قرار دهد. امام صادق (ع) درباره وظیفه شیعیان فرموده است: «کونوا لنا زینا ولا تکونوا لنا شینا» زینت و سبب افتخار ما باشید نه اینکه باعث شرمندگی ما باشید. در این راستا حضرت علی (ع) می فرماید: «اعیونی بورع واجتهاد و سداد» سعی کنید تقوا و ورع داشته باشید. در این راه تلاش کنید و استقامت داشته باشید. آنچه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان آیت الله مصباح یزدی در دفتر مقام معظم رهبری است که در سال ۸۷ ایراد کرده اند. بخش پنجاه و هشتم آن را باهم می خوانیم:

خدا را شکر می کنیم که توفیق عنایت فرمود که درباره یکی از احادیثی که از اهل بیت علیهم السلام به دست ما رسیده بود، تأملی کردیم و توضیحاتی خدمت برادران عرض کردیم. به این جملات آخر روایت نوف البکالی از امیرالمؤمنین علیه السلام رسیدیم که می فرماید: «…نفسه منه فی عناء و الناس منه فی راحة؛ أراح الناس من نفسه و أتعبها لآخرته …». در اینجا دو عبارت که مکمل هم هستند را بیان می فرمایند. یکی این که «نفس شیعه واقعی از ناحیه خودش در زحمت و رنج است؛ اما مردم از ناحیه او در راحتی هستند». بعد این عبارت را تکمیل می کند و می فرماید: «مردم را از ناحیه خودش راحت کرده، اما خودش را که به رنج می اندازد برای این است که به پاداش اخروی نائل شود».

شیعه، مرد سختی ها

یک وقت در شرایطی امر دایر است بین این که انسان خودش یک زحمتی را بکشد یا زحمتی را به دوش دیگری بیندازد. مثلا در خانه درمورد دو برادر یا دو همسر، … یک کارهایی است که یا این یکی باید انجام دهد یا به گردن دیگری بیندازد. اخلاق شیعه به حسب فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام این است که سعی می کند خودش زحمت را بکشد و رفیقش راحت باشد. بعضی؛ افراد سعی می کنند بارشان را به دوش دیگری بیندازند. این اخلاق شیعه نیست. آن ها سعی می کنند زحمت را خود تحمل کنند تا دیگران راحت باشند.



این نکته در جایی است که کاری متوجه دو نفر است و یکی باید انجام بدهد. ولی این که می فرماید: «نفسه منه فی عناء»؛ از این وسیع تر است. نه فقط زحمت دیگران را به دوش می گیرد، بلکه به طور کلی سعی می کند زحمت و سختی را تحمل کند. در امور عادی زندگی، ممکن است کاری را به راحتی انجام داد؛ مثلا خانه خوبی تهیه کرد که در آن راحت زندگی کرد و می توان خانه متوسط یا نازلی تهیه کرد، اما در آن باید سختی را تحمل کرد. برای تهیه وسیله سواری، می توان ماشین لوکسی تهیه کرد که همه وسایل راحتی را داشته باشد، و می توان ماشینی که ضرورت را تأمین کند، تهیه کرد.

ظاهر عبارت «نفسه منه فی عناء»؛ این است که بر عکس آنچه طبیعت مادی انسان اقتضا می کند، شیعه همیشه چیزهایی را انتخاب می کند که سختی دارد. در مقام بیان علت چرایی این حالت، اجمالا می فرماید: «و أتعبها لآخرته»: خودش را به رنج می اندازد تا در آخرت سود ببرد.

از نظر اسلام اصل در زندگی راحتی است یا سختی؟

بعد از این توضیح مختصر، این مسأله جدی که بسیار در مورد آن سوال می شود، مطرح می شود که واقعا از نظر اسلام، اصل در زندگی انسان این است که دنبال راحتی و لذت و زینت و… باشد یا اصل این است که زندگی را به سختی بگذراند؟

بدون شک استفاده از نعمت های حلال خدا در راه حلال هیچ اشکالی ندارد و اگر کسی بگوید که استفاده از نعمت های خدا نامطلوب است و نباید از لباس و غذا و خانه خوب استفاده کرد، این موافق تعلیم قرآن نیست. قرآن صریحا می فرماید: «قل من حرم زینة الله التی ؛ أخرج لعباده و الطیبات من الرزق …»۱: چه کسی گفته است که زینت ها و روزی های خوب ممنوع است؟ یعنی یک نوع مؤاخذه و سرزنش کسانی است که وانمود می کنند خدا اجازه نمی دهد انسان از نعمت های خوب استفاده کند.

سوره تحریم با آیه ای نسبت به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله شروع می شود: «یأیها النبی لم تحرم ما أحل الله لک …»۲: چرا چیزی که خدا بر تو حلال کرده است، بر خودت حرام می کنی؟ برای همسران پیغمبر صلی الله علیه و آله مسأله ای پیش آمده بود و بالاخره پیغمبر اکرم تصمیم گرفتند که از بعضی لذایذ استفاده نکنند. آیه نازل شد که چرا این کار را می کنی؟ «…تبتغی مرضات أزواجک…»: چرا به خاطر خوشآمد همسرانت حلال خدا را بر خودت حرام می کنی؟

مرحوم بحرالعلوم شبی مرا صدا زد. خدمت ایشان رفتم. فرمود: شنیده ام وضع فلان همشهری تان خوب نیست. چرا به او کمک نمی کنی؟ من با تأکید عرض کردم: آقا من اصلا اطلاع نداشتم. ایشان با تندی گفت: اگر می دانستی که کافر شده بودی. من می گویم چرا نمی دانی؟

پس این یک اصل است که استفاده از نعمت های خوب خدا فی حد نفسه هیچ اشکالی ندارد؛ بلکه گاهی می تواند مطلوب هم باشد. مثلا استفاده از نعمت ها موجب می شود، انسان ارزش نعمت ها را درک کند و بیشتر شکر خدا را به جا بیاورد. اگر انسان تشنه در تابستان گرم، آب خنک استفاده کند، مزه نعمت خدا را می چشد و آن وقت انگیزه شکر پیدا می کند.در بسیاری از آیات قرآن هم به این نکته اشاره شده است که ما این نعمت ها را به شما دادیم تا شکرگزار باشید:؛ «…و جعل لکم السمع و الأبصار و الأفئدة لعلکم تشکرون». جای شکی نیست که ما در اسلام منعی برای استفاده از نعمت های خدا نداریم بلکه گاهی دعوت هم شده که فی الجمله از آنها، حتی زینت ها استفاده شود: «قل من حرم زینة الله…»؛ «…خذوا زینتکم عند کل مسجد …» در اجتماعات عبادی که جمع می شوید، لباس زیبا بپوشید. از طرفی در این که استفاده از هر نعمتی برای هر کسی هم جایز نیست، مخصوصا مواردی که حرام است، هیچ بحثی نیست. هر نعمتی، نعمت خداست؛ اما ممکن است برای یکی جایز باشد برای دیگری جایز نباشد.

نعمتی ملک کسی است و می تواند استفاده کند؛ اما ملک دیگری نیست و نمی تواند استفاده کند. آن چیزی که بین این دو قطب مورد سوال واقع می شود، این است که اگر برای کسی نعمتی فراهم شده، مثلا مال فراوان و حلالی ارث به او رسیده و استفاده از آن هیچ محذور شرعی ندارد، آیا بهتر این است که از این نعمت استفاده کند یا زهد بورزد؟ آیا این ترک پیش خدا مطلوبیت دارد یا نه؟ حقیقت این است که همه موارد را با یک جواب نمی شود پاسخ داد. عناوین مختلف فراوانی بر این ها مترتب می شود که گاهی موجب رجحان انجام و گاهی موجب رجحان ترک می شود.

مثلا شخصی غذای حلال فراوانی در خانه طبخ کرده؛ است، اما می داند همسایه گرسنه است یا لااقل از این غذا نمی تواند استفاده کند. آیا بهتر این است که اینجا خودش از این نعمت استفاده کند یا به دیگری که احتیاج دارد، بدهد؟ ظاهرا جای هیچ شکی نیست که با این که برای خودش حلال است، ایثار رجحان دارد. صاحب مفتاح الکرامه می فرماید: مرحوم بحرالعلوم رضوان الله علیه شبی مرا صدا زد. خدمت ایشان رفتم. فرمود: شنیده ام وضع فلان همشهری تان خوب نیست. چرا به او کمک نمی کنی؟ من با تأکید عرض کردم: آقا من اصلا اطلاع نداشتم.

ایشان با تندی گفت: اگر می دانستی که کافر شده بودی. من می گویم چرا نمی دانی؟ بعد غذای خیلی ممتازی که قبلا دستور داده بود تهیه کرده بودند، آوردند. چند سکه طلا هم پای آن سینی گذاشت و گفت: این سینی را می بری و نزد آن شخص می نشینی و با او غذا می خوری و برمی گردی. منظور اینکه رسیدگی به همسایه، این قدر اهمیت دارد که می گوید: اگر می دانستی و کمک نکرده بودی، کافر شده بودی.

کافر به معنای کفران نعمت یا کفر در احکام فقهی است نه در اعتقادات. در اینگونه موارد، شکی نیست که آدم وقتی بداند رفیقش محتاج است، لااقل باید بخشی از نعمت ها را در اختیار او قرار بدهد و حد أعلای آن هم ایثار است: «…و یؤثرون علی؛ أنفسهم و لو کان بهم خصاصة …». داستان اهل بیت - علیهم السلام - که سه روز روزه گرفتند و با آب افطار کردند و غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر دادند، مصداق بین این ایثار است: «و یطعمون الطعام علی؛ حبه مسکینا و یتیما و أسیرا». بدون شک این هم رجحان دارد.نمونه های دیگر، عناوین عارضی است مثل خوردن غذا به نحوی که انسان را از عبادت باز دارد که گرچه غذای حلالی است ولی این عنوان ثانوی موجب رجحان ترک می شود. پرخوری خواه ناخواه یک عوارضی دارد؛ مثلا موجب می شود زمینه؛ تمایل به گناه در آدم ایجاد شود و این، خوردن غذای حلال را مرجوح می کند. چرا انسان کاری کند که اشتهای گناه در خودش به وجود آورد؟ این ها عنوان های عرضی است که گاهی موجب رجحان انجام می شود و گاهی موجب رجحان ترک می شود.

وظیفه مسئولان و مدیران

یکی از کلی ترین عناوین، نسبت به مسؤولین و مدیران کشور مصداق پیدا می کند، مخصوصا امام امت و کسانی که در حکم او هستند. در اینگونه موارد تأکید شده که در حد نازل ترین افراد جامعه از نعمت ها استفاده کنند.

در احوالات شیخ انصاری نقل شده که موقع به دنیا آمدن فرزندش، خانم ها گفتند: مقداری پول بدهید برای زائو روغن بخریم. ایشان پول را برداشت که بدهد، ولی به ذهنش آمد که معلوم نیست هر طلبه ای که امشب وضع حمل همسرش باشد، این پول را داشته باشد. پول را سرجایش گذاشت و نداد. این به خاطر تأسی به سیره امیرالمؤمنین علیه السلام است که یکی از بهترین نمونه هایش در نامه ای است که حضرت به عثمان به حنیف نوشته اند. به آقایان طلاب سفارش می کنم گهگاهی این نامه را مرور کنند.

در یک بخش می فرماید: «هر مأمومی امامی دارد. شما من را امام خودتان می دانید. زندگی من باید برای شما الگو باشد. من که رئیس شما و حاکم چند کشور اسلامی هستم، شبانه روزم به دو قرص نان جو و لباسم در سال به دو لباس ارزان قیمت می گذرد». در دو جای این نامه تأکید می فرماید که من نفسم را ریاضت می دهم: «…إنما هی نفسی أروضها بالتقوی لتأتی آمنة …»۶: من نفسم را به زحمت می اندازم و آنچه را که دلش می خواهد به او نمی دهم در حالی که می توانم از بهترین غذاها استفاده کنم و از بهترین لباس ها بپوشم. ولی این کار را نمی کنم برای این که من نمی توانم به نام امیرالمؤمنین اکتفا کنم و با شما در سختی های زندگی؛ شریک نباشم. این موقعیت اقتضا می کند که اشخاص به زندگی خیلی ساده اکتفا کنند تا اگر دیگران دچار سختی هستند، بگویند: «رئیس ما هم همین طور است. این غذایی است که امیرالمؤمنین هم می خورد».

ممانعت از وابستگی به دنیا

نکته دیگر این است که به طور کلی طبع انسان به گونه ای است که وقتی مکرر از؛ لذتی استفاده کند، کم کم عادت می کند و یک نوع وابستگی به آن پیدا می کند. اگر مدتی از یک نوع غذا که یک مقدار برتر از غذاهای عادی باشد، استفاده کنیم و بعد بخواهیم یک غذای نازل تری بخوریم، برایمان سخت می شود. یکی از نزدیکان امام رضوان الله علیه می گفت: هیچکس هوس نمی کند مهمان امام شود؛ برای این که ناهار یا شام ایشان معمولا یک کاسه آب آبگوشت است که جز یک سیب زمینی و چند دانه نخود چیز دیگری در آن پیدا نمی شود. من پرسیدم: فلان آقا که از تهران می آیند و از دوستان ایشان هستند، چه می خورند؟ گفت: وقتی ایشان می آید یک دم پختک بدون خورشت برای ایشان می پزند. این سیره امام رضوان الله علیه بود.



آدم باید خودش را عادت بدهد به این که لذت های دنیا بر او غالب نشود و به آنها وابستگی پیدا نکند. چون طبع آدم اینگونه است که در صورت تکرار وابسته می شود، مطلوب است که انسان یک مقداری از آنچه برایش میسر است، کمتر استفاده کند. برای حضرت زهرا سلام الله علیها پرده ای که منقش بود، هدیه آورده بودند. پرده زیبایی بود. آن وقت ها سطح زندگی هم پایین بود و این پرده مقداری از شرایط عادی بالاتر بود. حضرت آنرا به در اتاق شان آویزان کرده بودند. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله از کنار این خانه می گذشتند و به مسجد می رفتند. آنروز آن پرده را دیدند که آویخته است. بر خلاف روزهای دیگر که می آمدند و احوالپرسی می کردند، نیامدند.

حضرت زهرا سلام الله علیها متوجه شدند که این نیامدن، معنادار بود. پرده را باز کردند و به همراه یک دست بندی که برای ایشان هدیه آورده بودند، به امام حسن و امام حسین علیهماالسلام دادند و فرمودند: اینها را خدمت جدتان بدهید و بگویید در راه خدا انفاق کنند. وقتی به خدمت پیغمبر اکرم آمدند، حضرت سه مرتبه فرموند: «فداها أبوها» از این جهت می شود گفت: اصل بر این است که آنچه باعث کم شدن توجه مؤمن به معنویات می شود و یک نوع وابستگی نسبت به نعمتی برایش ایجاد می کند، ترک آن مطلوب است.

پس «نفسه منه فی عناء»؛ یعنی از ویژگی شیعیان این است که اصل را بر این قرار می دهند که سختی را تحمل کنند. گاهی تحمل یک سختی واجب است مثل موردی که تکلیف واجبی متوجه انسان باشد. نمونه بارزش هشت سال دفاع مقدس است. گاهی تحمل یک سختی مستحب است. مثال ساده آن در مورد دو طلبه هم حجره است که امر دایر شده ظرف ها را این یکی بشوید یا رفیق او؟ اخلاق علوی اقتضا می کند که در یک چنین جایی انسان خودش سختی را تحمل کند و فکر این نباشد که بارش را به دوش دیگری بیندازد. به طور کلی شیعیان باید سعی کنند که خودشان را به لذت های دنیا عادت ندهند. البته لذت های حلال منظور است؛ چراکه مسلما مؤمن از لذت های حرام پرهیز می کند. آن جا که لذایذ حلال بدون هیچ شبهه ای برای ایشان فراهم است، باز کمتر استفاده می کنند تا وابستگی به دنیا پیدا نکنند.

۱؛ الاعراف / ۳۲.

۲؛ التحریم / ۱.

۳؛ الاعراف / ۳۱.

۴؛ الحشر / ۹.

۵؛ الانسان / ۸.

۶؛ نهج البلاغه / نامه ۴۵.

۷؛ أمالی الصدوق، ص: ۲۳۴.