ویژگی‌های انسان در قرآن
ویژگی های انسان در قرآن
انسان در جهان بینی اسلامی داستانی شگفت دارد. انسان اسلام تنها یک حیوان مستقیم القامة که ناخنی پهن دارد و با دو پا راه می رود و سخن می گوید نیست؛ این موجود از نظر قرآن ژرف تر و مرموزتر از این است که بتوان آن را با این چند کلمه تعریف کرد.
فهرست مندرجات
۱ - ارزش های انسان
۱.۱ - خلیفه الله
۱.۲ - ظرفیت علمی
۱.۳ - فطرت الهی
۱.۴ - جسم و جان
۱.۵ - موجود برگزیده
۱.۶ - آزادی
۱.۷ - کرامت ذاتی
۱.۸ - وجدان اخلاقی
۱.۹ - آرامش با یاد خدا
۱.۱۰ - بهرمندی از نعماتها
۱.۱۱ - اطاعت خداوند
۱.۱۲ - ذکر
۱.۱۳ - دیدن حقایق
۱.۱۴ - رضایت خداوند
۲ - ضد ارزش ها
۳ - سرشت انسان
۴ - ابعاد وجودی انسان
۵ - ویژگی های انسان در نگاه امام خمینی
۶ - پانویس
۷ - منبع
۱ - ارزش های انسان
[ویرایش]
قرآن، انسان را مدح ها و ستایش ها کرده و هم مذمت ها و نکوهش ها نموده است. عالی ترین مدح ها و بزرگ ترین مذمت های قرآن درباره ی انسان است؛ او را از آسمان و زمین و از فرشته برتر و در همان حال از دیو و چهارپایان پست تر شمرده است. از نظر قرآن، انسان موجودی است که توانایی دارد جهان را مسخر خویش سازد و فرشتگان را به خدمت خویش بگمارد و هم می تواند به «اسفل سافلین» سقوط کند. این خود انسان است که باید درباره ی خود تصمیم بگیرد و سرنوشت نهایی خویش را تعیین نماید.
سخن خویش را از ستایش های انسان در قرآن تحت عنوان «ارزش های انسان» آغاز می کنیم.
۱.۱ - خلیفه الله
انسان خلیفه خدا در زمین است.
«روزی که خواست او را بیافریند، اراده ی خویش را به فرشتگان اعلام کرد. آنها گفتند: آیا موجودی می آفرینی که در زمین تباهی خواهد کرد و خون خواهد ریخت؟ او گفت: من چیزی می دانم که شما نمی دانید.» [۱]
«اوست که شما انسان ها را جانشین های خود در زمین قرار داده تا شما را در مورد سرمایه هایی که داده است در معرض آزمایش قرار دهد.» [۲]
۱.۲ - ظرفیت علمی
ظرفیت علمی انسان بزرگترین ظرفیت هایی است که یک مخلوق ممکن است داشته باشد.
«تمام اسماء را به آدم آموخت (او را به همه ی حقایق آشنا ساخت)، آنگاه از فرشتگان (موجودات ملکوتی) پرسید: نام های اینها را بگویید چیست. گفتند: ما جز آنچه تو مستقیما به ما آموخته ای نمی دانیم (آنچه را تو مستقیما به ما نیاموخته باشی ما از راه کسب نتوانیم آموخت). خدا به آدم گفت: ای آدم! تو به اینها بیاموز و اینها را آگاهی ده. همین که آدم فرشتگان را آموزانید و آگاهی داد، خدا به فرشتگان گفت: نگفتم که من از نهان های آسمان و زمین آگاهم (می دانم چیزی را که حتما نمی دانید) و هم می دانم آنچه را شما اظهار می کنید و آنچه را پنهان می دارید؟» [۳]
۱.۳ - فطرت الهی
او فطرتی خدا آشنا دارد؛ به خدای خویش در عمق وجدان خویش آگاهی دارد. همه ی انکارها و تردیدها، بیماری و انحراف هایی است از سرشت اصلی انسان.
«هنوز که فرزندان آدم در پشت پدران خویش بوده (و هستند و خواهند بود) خداوند (با زبان آفرینش) آنها را بر وجود خویش گواه گرفت و آنها گواهی دادند.» [۴]
«چهره ی خود را به سوی دین نگه دار، همان که سرشت خدایی است و همه ی مردم را بر آن سرشته است.» [۵]
۱.۴ - جسم و جان
در سرشت انسان علاوه بر عناصر مادی که در جماد و گیاه و حیوان وجود دارد، عنصری ملکوتی و الهی وجود دارد. انسان ترکیبی است از طبیعت و ماوراء طبیعت، از ماده و معنی، از جسم و جان.
«آنکه هر چه را آفرید نیکو آفرید و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد؛ سپس نسل او را از شیره ی کشیده ای که آبی پست است قرار داد؛ آنگاه او را بیاراست و از روح خویش در او دمید.» [۶]
۱.۵ - موجود برگزیده
آفرینش انسان، آفرینش حساب شده است، تصادفی نیست. انسان موجودی انتخاب شده و برگزیده است.
«خداوند، آدم را برگزید و توبه اش را پذیرفت و او را هدایت کرد.» [۷]
۱.۶ - آزادی
او شخصیتی مستقل و آزاد دارد، امانتدار خداست، رسالت و مسئولیت دارد، از او خواسته شده است با کار و ابتکار خود زمین را آباد سازد و با انتخاب خود یکی از دو راه سعادت و شقاوت را اختیار کند.
«همانا امانت خویش را بر آسمان و زمین و کوه ها عرضه کردیم، همه از پذیرش آن امتناع ورزیدند و از قبول آن ترسیدند، اما انسان بار امانت را به دوش کشید و آن را پذیرفت. همانا او ستمگر و نادان بود.» [۸]
«ما انسان را از نطفه ای مرکب و ممزوج آفریدیم تا او را مورد آزمایش قرار دهیم، پس او را شنوا و بینا قرار دادیم، همانا راه را به او نمودیم، او خود یا سپاسگزار است و یا کافر نعمت (یا راه راست را که نمودیم خواهد رفت و به سعادت خواهد رسید و یا کفران نعمت کرده، منحرف می گردد.) » [۹]
۱.۷ - کرامت ذاتی
او از یک کرامت ذاتی و شرافت ذاتی برخوردار است؛ خدا او را بر بسیاری از مخلوقات خویش برتری داده است. او آنگاه خویشتن واقعی خود را درک و احساس می کند که این کرامت و شرافت را در خود درک کند و خود را برتر از پستی ها و دنائت ها و اسارت ها و شهوت رانی ها بشمارد:
«همانا ما بنی آدم را کرامت بخشیدیم و آنان را بر صحرا و دریا (خشک و تر) مسلط کردیم و بر بسیاری از مخلوقات خویش برتری دادیم.» [۱۰]
۱.۸ - وجدان اخلاقی
او از وجدانی اخلاقی برخوردار است: به حکم الهامی فطری، زشت و زیبا را درک می کند.
«سوگند به نفس انسان و اعتدال آن، که ناپاکی ها و پاکی ها را به او الهام کرد.» [۱۱]
۱.۹ - آرامش با یاد خدا
او جز با یاد خدا با چیز دیگر آرام نمی گیرد. خواست های او بی نهایت است، به هر چه برسد از آن سیر و دلزده می شود مگر آنکه به ذات بی حد و نهایت (خدا) بپیوندد:
«همانا تنها با یاد او دلها آرام می گیرد.» [۱۲]
«ای انسان! تو به سوی پروردگار خویش بسیار کوشنده هستی و عاقبت او را دیدار خواهی کرد.» [۱۳]
۱.۱۰ - بهرمندی از نعماتها
نعمت های زمین برای انسان آفریده شده است.
«همانا اوست که آنچه در زمین است برای شما آفرید.» [۱۴]
«آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است مسخر او قرار داده است (پس او حق بهره گیری مشروع از همه ی اینها را دارد). » [۱۵]
۱.۱۱ - اطاعت خداوند
او را برای این آفرید که تنها خدای خویش را پرستش کند و فرمان او را بپذیرد. پس او وظیفه اش اطاعت امر خداست:
«همانا جن و انس را نیافریدیم مگر برای اینکه مرا پرستش کنند.» [۱۶]
۱.۱۲ - ذکر
او جز در راه پرستش خدای خویش و جز با یاد او خود را نمی یابد، و اگر خدای خویش را فراموش کند خود را فراموش می کند و نمی داند که کیست و برای چیست و چه باید کند و کجا باید برود:
«همانا از آن مباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند ، خودشان را از یاد خودشان برد.» [۱۷]
۱.۱۳ - دیدن حقایق
او همین که از این جهان برود و پرده ی تن که حجاب چهره ی جان است دور افکنده شود، بسی حقایق پوشیده که امروز بر او نهان است بر وی آشکار گردد.
«همانا پرده را کنار زدیم، اکنون دیده ات تیز است.» [۱۸]
۱.۱۴ - رضایت خداوند
او تنها برای مسائل مادی کار نمی کند؛ یگانه محرک او حوائج مادی زندگی نیست. او احیانا برای هدف ها و آرمان هایی بس عالی می جنبد و می جوشد. او ممکن است که از حرکت و تلاش خود جز رضای آفریننده. مطلوبی دیگر نداشته باشد.
«ای نفس آرامش یافته! همانا به سوی پروردگارت باز گرد با خشنودی متقابل: تو از او و او از تو خشنود.» [۱۹]
«خداوند به مردان و زنان با ایمان باغ ها وعده کرده است که در آنها نهرها جاری است، جاویدان در آنجا خواهند بود، و هم مسکن های پاکیزه؛ اما خشنودی خدا از همه ی اینها برتر و بالاتر است. آن است رستگاری بزرگ.» [۲۰]
بنا بر آنچه گفته شد، از نظر قرآن انسان موجودی است برگزیده از طرف خداوند، خلیفه و جانشین او در زمین، نیمه ملکوتی و نیمه مادی، دارای فطرتی خدا آشنا، آزاد، مستقل، امانتدار خدا و مسئول خویشتن و جهان، مسلط بر طبیعت و زمین و آسمان، ملهم به خیر و شر، وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می شود و به سوی قوت و کمال سیر می کند و بالا می رود اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی گیرد، ظرفیت علمی و عملی اش نامحدود است، از شرافت و کرامتی ذاتی برخوردار است، احیانا انگیزه هایش هیچ گونه رنگ مادی و طبیعی ندارد، حق بهره گیری مشروع از نعمت های خدا به او داده شده است ولی در برابر خدای خودش وظیفه دار است.
۲ - ضد ارزش ها
[ویرایش]
در عین حال، همین موجود در قرآن مورد بزرگ ترین نکوهش ها و ملامت ها قرار گرفته است:
«او بسیار ستمگر و بسیار نادان است.» [۲۱]
«او نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است.» [۲۲]
«او آنگاه که خود را مستغنی می بیند طغیان می کند.» [۲۳]
«او عجول و شتابگر است.» [۲۴]
«او هرگاه به سختی بیفتد و خود را گرفتار ببیند ما را در هر حال (به یک پهلو افتاده و یا نشسته و یا ایستاده) می خواند؛ همین که گرفتاری را از او برطرف کنیم گویی چنین حادثه ای پیش نیامده است.» [۲۵]
«او تنگ چشم و ممسک است.» [۲۶]
«او مجادله گرترین مخلوق است.» [۲۷]
«او حریص آفریده شده است.» [۲۸]
«اگر بدی به او رسد جزع کننده است و اگر نعمت به او رسد بخل کننده است.» [۲۹]
۳ - سرشت انسان
[ویرایش]
چگونه است؟ آیا انسان از نظر قرآن یک موجود زشت و زیباست، آن هم زشت زشت و زیبای زیبا؟
آیا انسان یک موجود دو سرشتی است: نیمی از سرشتش نور است و نیمی ظلمت؟ چگونه است که قرآن، هم او را منتها درجه مدح می کند و هم منتها درجه مذمت؟!
حقیقت این است که این مدح و ذم، از آن نیست که انسان یک موجود دو سرشتی است؛ نیمی از سرشتش ستودنی است و نیمی دیگر نکوهیدنی؛ نظر قرآن به این است که انسان همه ی کمالات را بالقوه دارد و باید آنها را به فعلیت برساند و این خود اوست که باید سازنده و معمار خویشتن باشد. شرط اصلی وصول انسان به کمالاتی که بالقوه دارد «ایمان» است. از ایمان، تقوا و عمل صالح و کوشش در راه خدا برمی خیزد. به وسیله ی ایمان است که علم از صورت یک ابزار ناروا در دست نفس اماره خارج می شود و به صورت یک ابزار مفید درمی آید.
پس انسان حقیقی که خلیفة الله است، مسجود ملائکه است، همه چیز برای اوست و بالاخره دارنده ی همه ی کمالات انسانی است، انسان به علاوه ی ایمان است نه انسان منهای ایمان. انسان منهای ایمان، کاستی گرفته و ناقص است. چنین انسانی حریص است، خونریز است، بخیل و ممسک است، کافر است، از حیوان پست تر است.
در قرآن آیاتی آمده است که روشن می کند انسان ممدوح چه انسانی است و انسان مذموم چه انسانی است. از این آیات استنباط می شود که انسان فاقد ایمان و جدا از خدا انسان واقعی نیست. انسان اگر به یگانه حقیقتی که با ایمان به او و یاد او آرام می گیرد بپیوندد دارنده همه ی کمالات است و اگر از آن حقیقت ـ یعنی خدا ـ جدا بماند درختی را ماند که از ریشه ی خویشتن جدا شده است. ما به عنوان نمونه دو آیه را ذکر می کنیم:
«ـ و العصر ـ ان الانسان لفی خسر ـ الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر.» [۳۰]
«سوگند به عصر، همانا انسان در زیان است، مگر آنان که ایمان آورده و شایسته عمل کرده و یکدیگر را به حق و صبر و مقاومت توصیه کرده اند.»
«ـ و لقد ذرانا لجهنم کثیرا من الجن و الانس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعین لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها اولئک کالانعام بل هم اضل.» [۳۱]
«همانا بسیاری از جنیان و آدمیان را برای جهنم آفریده ایم (پایان کارشان جهنم است)، زیرا دل ها دارند و با آنها فهم نمی کنند، چشم ها دارند و با آنها نمی بینند، گوش ها دارند و با آنها نمی شنوند. اینها مانند چهارپایان بلکه راه گم کرده ترند.»
۴ - ابعاد وجودی انسان
[ویرایش]
از آنچه گفته شد معلوم شد که انسان با همه ی وجود مشترکی که با سایر جاندارها دارد، فاصله ی عظیمی با آنها پیدا کرده است. انسان موجودی مادی ـ معنوی است. انسان با همه ی وجوه مشترکی که با جاندارهای دیگر دارد، یک سلسله تفاوت های اصیل و عمیق با آنها دارد که هر یک از آنها بعدی جداگانه به او می بخشد و رشته ای جداگانه در بافت هستی او به شمار می رود. این تفاوت ها در سه ناحیه است:
۱. ناحیه ادراک و کشف خود و جهان.
۲. ناحیه جاذبه هایی که بر انسان احاطه دارد.
۳. ناحیه کیفیت قرار گرفتن تحت تاثیر جاذبه ها و انتخاب آنها.
۵ - ویژگی های انسان در نگاه امام خمینی
[ویرایش]
امام خمینی با استفاده از آیات قرآن ویژگی هایی برای انسان ذکر کرده است؛ از جمله:
۱- فطرت الهی: به اعتقاد امام خمینی قرآن کریم فطرت انسان را فطرتی الهی معرفی می کند، فطرت انسان به دست قدرت حق تعالی سرشته شده و از عالم طهارت و قدس نازل شده است، از این رو تا هنگامی که فطرت اصلی او آلوده نشده، از نورانیت و صفای باطن برخوردار است و طالب کمال مطلق و خیر و از شر گریزان است. [۳۲] به باور ایشان تا مادامی که انسان بر فطرت الهی خود قرار دارد، در نیکوترین سرشت است، زیرا بر احسن تقویم آفریده شده است و اگر از مسیر فطرت انحراف پیدا کند، ممکن است به آخرین درکات سقوط کند. [۳۳]
۲- حمل امانت: به اعتقاد امام خمینی انسان شایستگی این را داشته که حامل امانت الهی باشد، [۳۴] امام یکی از مصادیق امانت الهی را ولایت مطلقه می داند که همان فیض مقدس است که غیر از انسان هیچ موجودی لایق آن نیست. [۳۵]
۳- قابلیت کمال و نقص: به باور امام خمینی انسان، در میان موجودات این قابلیت را دارد که به بالاترین درجه کمال و پایین ترین درجه نقص برسد و می تواند یک موجود الهی یا شیطانی شود. فاصله میان کمال و نقص غیر قابل تصور است و این در موجودات دیگر نیست. [۳۶]
۴-اراده و اختیار: اراده و اختیار انسان با اراده و اختیار فرشتگان و حیوانات فرق دارد و انسان می تواند با اختیار خود مسیر تکامل را طی کند. [۳۷]
۵- مثل اعلای الهی: امام خمینی با اشاره به برخی آیات الهی معتقد است همه موجودات به اندازه ظرفیت وجودی خود، آیات و تجلیات حق هستند و این انسان کامل است که می تواند مثل و آیت عظمای الهی باشد و سرّ فضیلت و برتری او بر دیگر موجودات نیز در همین بندگی نهفته است. [۳۸]
۶- کرامت انسانی: امام خمینی ملاک کرامت را با استناد به برخی آیات الهی، تقوا می داند و هر انسانی که تقوایش بیشتر باشد، کرامتش نزد خداوند زیادتر است [۳۹] و اگر انسان، در مسیر بندگی الهی سیر کند، خداوند غیر از کرامت های اخروی در دنیا نیز به او کرامت می دهد. [۴۰] [۴۱]
۶ - پانویس
[ویرایش]
| ۱. | ↑ بقره/سوره۲، آیه۳۰.
---|---
۲. | ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۶۵.
۳. | ↑ بقره/سوره۲، آیه۳۱-۳۳.
۴. | ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۷۲.
۵. | ↑ روم/سوره۳۰، آیه۴۳.
۶. | ↑ سجده/سوره۳۲، آیه۷-۹.
۷. | ↑ طه/سوره۲۰، آیه۱۲۱.
۸. | ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.
۹. | ↑ دهر/سوره۷۶، آیه۲ و ۳.
۱۰. | ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۷۰.
۱۱. | ↑ شمس/سوره۹۱، آیه۸ و ۹.
۱۲. | ↑ رعد/سوره۱۳، آیه۲۸.
۱۳. | ↑ انشقاق/سوره۸۴، آیه۶.
۱۴. | ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۹.
۱۵. | ↑ جاثیه/سوره۴۵، آیه۱۳.
۱۶. | ↑ ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.
۱۷. | ↑ حشر/سوره۵۹، آیه۱۹.
۱۸. | ↑ ق/سوره۵۰، آیه۲۲.
۱۹. | ↑ فجر/سوره۸۹، آیه۲۷ و ۲۸.
۲۰. | ↑ توبه/سوره۹، آیه۷۲.
۲۱. | ↑ احزاب/سوره۳۳، آیه۷۲.
۲۲. | ↑ حج/سوره۲۲، آیه۶۶ و.
۲۳. | ↑ علق/سوره۹۶، آیه۶ و ۷.
۲۴. | ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱.
۲۵. | ↑ یونس/سوره۱۰، آیه۱۲.
۲۶. | ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱۰۰.
۲۷. | ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۵۴.
۲۸. | ↑ معارج/سوره۷۰، آیه۱۹-۲۱.
۲۹. | ↑ معارج/سوره۷۰، آیه۱۹-۲۱.
۳۰. | ↑ عصر/سوره۱۰۳، آیه۱.
۳۱. | ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۷۹.
۳۲. | ↑ خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۱۵-۱۱۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.
۳۳. | ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۳، ص۱۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
۳۴. | ↑ خمینی، روح الله، مصباح الهدایه، ص۵۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.
۳۵. | ↑ خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۶۳۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
۳۶. | ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۱۳، ص۲۸۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.
۳۷. | ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۲۹۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
۳۸. | ↑ خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۶۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.
۳۹. | ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۶، ص۶۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.
۴۰. | ↑ خمینی، روح الله، سرّ الصلاة، ص۱۰۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸
۴۱. | ↑ خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۳۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۷ - منبع
[ویرایش]
• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «ویژگی های انسان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۱/۸.
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
رده های این صفحه : دیدگاه های تفسیری امام خمینی
- نمایش تاریخچه
- ویرایش
- درج مطلب
- آخرین مطالب اضافه شده
- اشتراک گذاری
جعبه ابزار
- صفحه تصادفی
- فهرست الفبایی
- راهنمای ویکی فقه
سیاست و ضوابط: تلاش ویکی فقه تدوین دانشنامه ایی در حوزه علوم اسلامی است. یکی از سیاست های اصلی آن رعایت احترام به صاحبان نظریه است. اتقان و مستند بودن مطالب یکی دیگر از سیاست هاست که در نگارش مطالب باید رعایت شود. تدوین مطالب توسط طلاب قم، مشهد، نجف و سایر حوزه های علمیه با رعایت اتقان و استناد، انجام می شود.
*
- https://fa.wikifeqh.ir/%D9%88%DB%8C%DA%98%DA%AF%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%AF%D8%B1_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «ویژگی‌های انسان در قرآن» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.