به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در سال های اخیر پاره گفتار «شمر جانباز جنگ صفین» زبانزد محافل عام، منابر عمومی، خبرگزاری ها و گاه نشست های آکادمیک بوده است. اغلب این پاره گفتار به گاه بحث از بصیرت، و به منظور بصیرت افزایی مورد استفاده قرار می گیرد. توضیح آن که در این گفتمان ها شمر به عنوان نماد بی بصیرتی مطرح می شود زیرا طبق تحلیل این محافل، شمر در بازه ای از حیات خویش در لشکر حضرت امیرمؤمنان علی(ع) حضوری پررنگ داشته است تا آنجا که به فیض جانبازی نبرد صفین در برابر لشکریان معاویه نائل می آید؛ حال چنانچه آن ضربه کمی کاری تر می بود چه بسا وی امروزه، شهید راه حق محسوب می گشت اما او خود را به نمادی از بی بصیرتی مبدل کرد و پس از دو دهه در برابر فرزند امیرمؤمنان، حضرت حسین بن علی(ع)، صف آرایی کرده، شهره به قاتل او گردید.

محسن خاتمی، پژوهشگر علوم حدیث؛ در نوشتاری اختصاصی برای خبرگزاری تسنیم، اشارتی اجمالی به انگارۀ معروف «حضور شمر در لشکر امیرمؤمنان(ع)» داشته و به راستی آزمایی و صحت سنجی جانبازی او در رکاب امام علی(ع) پرداخته است، تا به تبع «نماد بی بصیرتی» مورد سنجه قرار گیرد:

در ابتدا به گزارشی که بن مایۀ تحلیل محافل متعدد در گزینش پاره گفتار «شمر جانباز جنگ صفین» بوده، توجه داده می شود:

«خرج أدهم بن محرز من أصحاب معاویة بصفین إلی شمربن ذی الجوشن فاختلفا ضربتین فضربه أدهم علی جبینه فأسرع فیه السیف حتی خالط العظم» (وقعة صفین، ص۲۶۸).

چنان که مشهود است این گزارش در کتاب وقعة صفین نوشتۀ نصربن مزاحم منقری (د.۲۱۲) نقل شده و ظاهر عبارت بر آن دلالت دارد که «ادهم بن محرز» از میان لشکریان معاویه در نبرد صفین بیرون شده، به سوی شمربن ذی الجوشن شتافت و در برهم کنشی تیغ دشنه، ادهم، کامیاب در این هماوردی شده و بر پیشانی شمر شکافی ایجاد نمود و طبق پاره گزارۀ «خرج أدهم بن محرز من أصحاب معاویة» نتیجه شده که لاجرم شمر در لشکر امیرمؤمنان(ع) حضور داشته و در این مسیر جانباز نیز شده است: «فضربه أدهم علی جبینه».

از آنجا که در هیچ گزارشی به صراحت سخن از حضور شمر در سپاه علی(ع) نرفته است و تنها امتداد مفهوم موافق گزارش مذکور معیار سخن از حضور وی در لشکر امیرالمؤمنین بوده، لازم است بر طبق همین روال، به بررسی شخصیت «ادهم بن محرز» پرداخته شود؛ چه آن که از همین گزارش چنین مستفاد گردیده: «چون ادهم از سپاه معاویه به هماوردی با شمر برخاسته، لاجرم شمر در سپاه علی بوده است»؛ و چنانچه به طریقی عدم حضور ادهم در لشکر معاویه مورد تعریض قرار گیرد، خواه ناخواه حضور شمر در سپاه علی(ع) نیز منتفی می گردد.

شیخ طوسی از اعاظم حدیث پژوهان و رجال شناسان شیعه، «أدهم بن محرز الباهلی» را در زمرۀ اصحاب امیرمؤمنان علی(ع) برمی شمارد (رجال الطوسی، ص۵۷). حال این که معیار از اصحاب امام بودن در کتب رجال، «اصحاب لقاء» یا «اصحاب روایت» بودن باشد، بحثی اختلافی در علم رجال است که سخن از آن در این مقال نمی گنجد اما به اجمال می توان چنین اظهار داشت: «اگر ادهم در سپاه معاویه بوده چگونه نام وی در زمرۀ اصحاب امام علی ذکر گردیده، و از طرفی دیگر اگر شمر در رکاب امیرالمؤمنین در صفین جانباز شده، چگونه کلامی دال بر صحابی امیرالمؤمنین بودن وی به چشم نمی خورد؟!».

علامۀ مامقانی نیز به گاه سخن از ادهم بن محرز الباهلی با استناد به کلام شیخ طوسی، وی را از اصحاب امیرمؤمنان دانسته اما تصریح می کند که شیخ سخنی در تبیین احوالات وی به دست نداده است (تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۸، ص۳۶۴). مصححین این کتاب در تکمیل سخن علامه مامقانی در پاورقی تصریح نموده اند که ادهم از اصحاب علی(ع) بوده اما پس از حضرت از راه حق منحرف شده است و گزارش هایی در دست بوده که بعدها در امارت حجاج بن یوسف درآمده و هم نشین عبدالملک بن مروان می گردد (پاورقی تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۸، ص۳۶۴؛ نیز نک: تاریخ الطبری، ج۵، ص۶۰۲ و ۶۰۵).

از تراجم نگاران معاصر نیز همان بیان شیخ طوسی منعکس شده است اما با عطف توجه قرار دادن گزارش کتاب وقعة صفین که در ابتدا بیان شد او را از اصحاب معاویه برمی شمارند اما این معضل را که چگونه ممکن است یک فرد در سال هایی کوتاه هم از اصحاب علی باشد و هم معاویه، بی پاسخ رها کرده اند (به عنوان نمونه نک: مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۳۳).

در پژوهش های اخیر که پیرامون اصحاب امیرمؤمنان(ع) انجام شده است، نام أدهم بن محرزبن أسید الباهلی نیز به چشم می خورد که از اصحاب علی(ع) برشمارده شده که در زمرۀ معمرین (کسی که عمری طولانی داشته) بوده به طوری که وفات وی بین سال های ۸۶ تا ۹۰ هجری دانسته شده است و با صراحت سخن از همراهی وی با امیرمؤمنان در نبرد صفین در سال ۳۷ هجری به میان آمده است (التبیین فی أصحاب الإمام أمیرالمؤمنین علیه السلام و الرواة عنه، ج۱، ص۳۱).

بنابر قراینی که اقامه شد چنین استنباط می گردد که ادهم بن محرز، همان فردی که در صفین پیشانی شمربن ذی الجوشن را مجروح کرد، در سپاه علی(ع) بوده است، ازاین رو لاجرم شمر در سپاه مقابل او قرار داشته که به هماوردی با ادهم اهتمام می نماید، بنابراین سپاه مقابل لشکر امام علی در نبرد صفین، سپاه معاویه بوده است و به تبع نتیجه ای که از کنار هم نهادن گزاره های فوق برمی آید حضور شمر در سپاه معاویه در نبرد صفین بوده است که اتفاقا در برابر اصحاب امیرمؤمنان صف آرایی نموده است، پس گزارۀ «شمر جانباز جنگ صفین» درست است اما نه آن طوری که برداشت شده و در محافل متعدد بازگویه می گردد، بلکه شمر در سپاه معاویه مجروح شده است نه سپاه علی(ع).

مترجم کتاب وقعة صفین، آقای پرویز اتابکی در کتاب پیکار صفین، به نظر می رسد توجه وافری به این مسئله داشته، به طوری که گزارش معروف نصربن مزاحم از شمر در وقعة صفین را که در ابتدای این نوشتار آمد چنین ترجمه کرده است:

«ادهم بن محرز در صفین هنگام نبرد با یاران معاویه به هماوردی شمربن ذی الجوشن درآمد و دو ضربت شمشیر ردوبدل کردند، ادهم با شمشیر چنان بر پیشانی شمر زد که تا استخوانش فرو نشست» (پیکار صفین، ص۳۶۵).

چنان که مشهود است طبق این ترجمه نیز ادهم به رویارویی یاران معاویه برخاسته که از جملۀ ایشان، شمربن ذی الجوشن بوده است.

این که آیا نصربن مزاحم (مؤلف کتاب وقعة صفین) در گزارش رویارویی شمر و ادهم دچار سهو گردیده یا مستنسخین به اشتباه این عبارت را نسخه نویسی کرده اند نیازمند ارزیابی نسخ متعدد از این کتاب دارد که بی تردید مجالی دیگر می طلبد، علاوه بر این، اختلاف خوانش از همین عبارت را نیز در قلم تعدادی از اندیشمندانی که اشارت رفت می توان مشاهده نمود.

اما قراین دال بر حضور شمر در لشکر معاویه به موارد فوق محدود نمی شود بلکه از دیگر قراین مهم آن، گزارشی است میان مکاتبۀ معاویه و امیرمؤمنان پیرامون کارزار صفین که در کتاب الاختصاص منسوب به شیخ مفید نقل شده است، خلاصه ای از آن گزارش چنین است: هنگامی که امیرمؤمنان پاسخ یکی از نامه های معاویه را نگاشت آن را لوله کرد و به طرماح بن عدی فرمود: «خذ کتابی هذا فانطلق به إلی معاویة و رد جوابه» این نامه را بگیر و با آن به سوی معاویه برو و پاسخش را دریافت کن. طرماح حرکت کرد و به شهر دمشق رسید، بلافاصله پیرامون فرماندهان معاویه سؤال کرد، به او گفته شد: کدام یک را می خواهی؟ گفت: جرول، جهضم … عمروبن عاص، شمربن ذی الجوشن و هدی بن محمدبن اشعث کندی را می خواهم (الإختصاص، ص۱۳۹۱۳۸؛ بحارالأنوار، ج۳۳، ص۲۸۶).

از این گزارش نیز کاملا مشهود است که شمربن ذی الجوشن یکی از فرماندهان سپاه معاویه بوده است.

قرینۀ دیگری که می توان بدان اشارت نمود، بازخوانی گزارش نبرد ادهم و شمر در نبرد صفین به گزارش طبری است، مسلم بن عبدالله الضبابی گزارش می دهد که در صفین به همراه شمربن ذی الجوشن حاضر بودم که شمر در مبارزۀ با ادهم از ناحیۀ صورت مجروح شد (تاریخ الطبری، ج۵، ص۲۸).

بررسی شخصیت مسلم می تواند مؤیدی دیگر به حساب آید. مسلم بن عبدالله الضبابی همواره در معیت شمر بوده است؛ از زمان نبرد صفین که گزارش آن در دست است تا زمان قتل. وی در واقعۀ کربلا قاتل مسلم بن عوسجه بوده است (نک: بحارالأنوار، ج۴۵، ص۶۹)؛ به گاه یورش مختار ثقفی بر قاتلان امام حسین(ع) و یاران ایشان، از ملازمان شمر نامیده شده است (همان، ص۳۷۳) و شب قتل شمر نیز مصاحب یکدیگر بوده اند (مرآة الزمان فی تواریخ الأعیان، ج۸، ص۳۹۵). این دوام مصاحبت در خباثت تنها می تواند در لشکر باطل استقرار یابد؛ چگونه ممکن است این اشرار روزی در رکاب علی(ع) بر دشمنان یورش برده باشند؟!

این گزارۀ فوق را می توان زمانی تقویت نمود که قول ابن خلدون جامعه شناس شهیر سده های پیشین را پیرامون طایفۀ بنوکلاب که از قضا شمر نیز در میان آنان بوده بازخوانی نمود؛ ابن خلدون محل سکونت و استقرار بنوکلاب را ربذه و ضریه دانسته که در نهایت جملگی به شام مهاجرت کردند (التاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۷۲)، بنابراین از این کلام استفاده می شود که شمر نیز به جهت بنوکلابی بودن به شام محل خلافت اموی مهاجرت کرده و سرسپردۀ معاویه و سپس یزید گردیده است، از این رو، مسلم بن عبدالله و شمر هر دو اهل شام بوده و بازۀ زمانی طولانی را در معیت هم بوده و علیه امامان شیعه به نبرد پرداخته اند.

اما اشارت آخر در زمره قراین حضور شمر در سپاه معاویه می توان به عبارات کتابی با نام ابن راعیة المعزی که مشتمل بر شرح حال شمر است نیز توجه نمود. در مدخل «شمربن ذی الجوشن فی صفین» پس از بحث از خباثت فراگیر افراد خبیث در ادوار متعدد زندگی، تاریخی از محل سکونت شمر در دمشق و منطقۀ شامات به دست داده می شود که ابتدای آن به زمان خلافت عمربن خطاب برمی گردد، سخن از عدم تسلیم شمر در برابر حکم امیرمؤمنان علی(ع) به میان آمده و مؤلف باصراحت به حضور شمر در سپاه معاویه در نبرد صفین و یاری گری از معاویه ضد امیرمؤمنان تصریح می کند: «و کان من اصحاب معاویة و انصاره و المقربین الیه و المساندین له فی حربه ضد امیرالمؤمنین» (ابن راعیة المعزی، ص۲۵).

بنابراین طبق قراین متعدد حضور شمر در سپاه معاویه در زمان کارزار صفین، محصول تتبع این نوشتار بوده و مراد از گزارۀ «شمر جانباز جنگ صفین» نیز آن گونه که در محافل متعدد بازگویه می گردد مورد نقد است، چراکه شمر با حضور در سپاه معاویه مجروح گشته و نه سپاه علی(ع).

انتهای پیام/+