با وجود اسلام ستیزی و سیاه نمائی هایی که به نام اسلام در جهان انجام شده، این دین مبین در کشورهای آسیای مرکزی از زمان استقلال تاکنون رشد چشمگیری داشته است.

اسلام و آسیای مرکزی؛ تعامل دین و سیاست در فضای پساشوروی

به گزارش خبرنگار دفتر منطقه ای خبرگزاری فارس، در ۲ دهه اخیر اسلام یکی از عوامل کلیدی تأثیرگذار بر وضعیت سیاسی و اجتماعی کشورهای آسیای مرکزی بوده است.

محققان و تحلیلگران قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان در قالب یک طرح واحد به بررسی چگونگی اسلامی شدن این کشورها پرداختند.

فضای مذهبی در قزاقستان توسط دولت این کشور، در قرقیزستان توسط کمیسیون ویژه و در ازبکستان و تاجیکستان توسط کمیته امور مذهبی کنترل می شود.

مهمترین مرکز و نهاد غیردولتی در این حوزه مرکز اسلامی تاجیکستان، شورای علماء و در سطح کشورهای منطقه اداره امور مسلمانان می باشد.

در حال حاضر در قزاقستان قریب ۳۰۰ مسجد وجود دارد که این تعداد در سال ۱۹۹۱ تنها ۶۸ عدد بود.

در قرقیزستان نیز حدود ۲۷۰۰ مسجد فعال است که در سال ۲۰۰۹ این تعداد ۱۹۷۳ عدد بود.

در تاجیکستان بیش از ۴۰۰ مسجد و در ازبکستان نیز بیش از ۲۱۰۰ مسجد و سازمان اسلامی وجود دارد.

مؤسسات و مراکز آموزشی دینی در کشورهای منطقه

وضعیت تحصیل علوم دینی در کشورهای آسیای مرکزی متفاوت است. در قرقیزستان بیش از ۱۱۲ مرکز و نهاد آموزش مذهبی و اسلامی به ثبت رسیده و ۱۰۲ مدرسه که ۸۸ عدد آن فعال می باشند.

در قزاقستان ۱۳ مرکز آموزشی، یک دانشگاه اسلامی و یک کالج پیشرفته، ۹ مدرسه و چند مرکز برای خواندن قرآن وجود دارد.

در ازبکستان ۱۱ مرکز آموزشی اسلامی، ۲ کالج و ۹ مدرسه دینی وجود دارد.

ازبکستان و رنسانس اسلامی

احیای مذهب و دین در ازبکستان پس از استقلال رشد چشمگیری یافت. به برکت این تحول تعداد مساجد در این کشور رو به افزایش گذاشت.

چالش های افراط گرایی که ازبکستان آن را از سال های ۱۹۹۰ تجربه کرده کنترل شدید دولت بر فضای مذهبی را به دنبال داشت.

در ابن کشور ساخت مراکز و سازمان های مذهبی و آموزش های مذهبی ممنوع گردید و دولت به طور غیر علنی حضور جوانان را در مساجد برای خواندن نمازهای پنجگانه محدود و برای بانوان و دختران پوشیدن حجاب را در مراکز آموزشی و گذاشتن ریش را برای مردان ممنوع کرد.

در زمان «اسلام کریم اف» سیاست وی به گونه ای بود که نقش مذهب در زندگی مردم کاهش پیدا کرد و تقویت مذهب روندی معکوس در جامعه داشت.

اگر چه به افتخار اولین رئیس جمهور ازبکستان در اکتبر سال ۲۰۱۶ در «تاشکند» مسجدی با نام «اسلام اتا» افتتاح گردید.

در حال حاضر در این کشور فضای جدیدی در رابطه با مذهب در حال شکل گیری است.

«شوکت میرضیایف» رئیس جمهور جدید از مکان های مقدس دیدن می کند و با روحانیون به گپ و گفت می پردازد. ضمن اینکه در نشست و جلسه امامان در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۱۷ در تاشکند سخنرانی کرد.

بنابراین صفحه جدیدی در روابط بین قدرت و مذهب در عصر پس از اتحاد شوروی باز می شود.

اسلام و قزاقستان

اسلام شناسان معتقدند سهم کسانی که قوانین اسلامی را در زندگی خود پیاده کردند در دهه های گذشته ۱۱ تا ۷ درصد از کل جمعیت مسلمان قزاقستان بوده و همین شاخص است که سطح دینداری در این کشور را از دیگر همسایگان خود در آسیای مرکزی متمایز کرده است.

در سال ۱۹۹۰ اسلام در سیاست داخلی کشورهای آسیای مرکزی نقش مهم و قابل توجهی نداشت ولی نقش اجتماعی دین قابل توجه بود و در اواخر سال های ۱۹۹۰ این کشورها شاهد فعالیت های مذهبی و ظهور رهبران و جوامع مذهبی غیر رسمی بودند.

با آغاز سال ۲۰۱۱ در قزاقستان سلفی گری که فعالیت شدیدی نیز در حملات تروریستی داشتند ممنوع شد.

بنا بر آمار رسمی از سال ۲۰۱۶ در این رابطه بیش از ۵۰۰ نفر به اتهام شرکت در فعالیت های تروریستی و افراط گرایی زندانی شدند.

به همین دلیل دولت و حکومت تلاش کردند از طریق اداره امور روحانیون، فضاهای مذهبی را کنترل کند.

بحث درباره جزئیات و ویژگی های لباس اسلامی در نهادهای عمومی و مدارس قزاقستان از سال ۲۰۱۰ آغاز شد و ممنوعیت پوشیدن حجاب در سال ۲۰۱۶ توسط دولت این کشور مطرح شد.

با این حال نقش رو به رشد اسلام را می توان در قزاقستان از تعداد کسانی که در ماه رمضان روزه می گیرند یا افرادی که به سفر حج واجب می روند مشاهده کرد.

اغلب کارمندان دولت جلسات کاری خود را در روز جمعه نمی گذارند تا بتوانند در نماز جمعه شرکت کنند و این یعنی اینکه اسلام به یک آئین اجتماعی تبدیل شده است.

تاجیکستان: اسلام و سیاست

اسلام در تاجیکستان نقش عمده ای را بازی می کند و هویت دینی اغلب با هویت ملی همگرایی دارد.

خاطرات تاریخی تاجیکان در عصر اتحاد جماهیر شوروی و حکومت شوراها، همواره با غیر قابل شکست بودن ارزش های اسلامی همراه بوده که در آن زمان به شدت سرکوب می شد.

در زمان شوروی سابق در تاجیکستان برای اولین بار حزب نهضت اسلامی ایجاد شد که تنها حزب اسلامی دولتی در آسیای مرکزی بود ولی پس از استقلال این کشور، به قدرتمندترین حزب تبدیل شد.

تعامل اسلام سیاسی با حکومت سکولار تاجیکستان را می توان به ۳ مرحله تقسیم کرد:

اول: تقابل بدون سازش برای حفظ ماهیت ملی دولت (۱۹۹۷-۱۹۹۱ و جنگ داخلی تاجیکستان)

دوم: حفظ موقعیت در چارچوب توافقنامه صلح ۲۰۱۰-۱۹۹۷

سوم: نزدیک شدن اسلام سیاسی به عرصه سیاسی- اجتماعی از سال ۲۰۱۰ تاکنون

در سال های جنگ داخلی ۱۹۹۷-۱۹۹۲ و در سال های بازسازی بعد از جنگ ۲۰۰۸-۱۹۹۷ پروژه ساخت مسجد به عنوان محل عبادت با شتاب انجام شد و کار به جایی رسید که تعداد آنها با تعداد مدارس سطح کشور برابری می کرد.

مقامات نگران روند دینی شدن سطح زندگی مردم شدند و تلاش کردند که از روند اسلام گرایی در جامعه جلوگیری کنند.

شورای علمای تاجیکستان که یک ارگان مردم نهاد بود توسط دولت کنترل شده و حقوق و دستمزد امامان از طرف دولت پرداخت می شد.

بعد از حوادث سپتامبر سال ۲۰۱۵ که دولت آن را یک کودتای نظامی معرفی کرد، دادگاه عالی تاجیکستان فعالیت حزب نهضت اسلامی را ممنوع اعلام کرده و بعد از رفراندوم قانون اساسی در ۲۲ می ۲۰۱۶ ممنوعیت فعالیت این حزب تصویب شد.

اکنون نام حزب نهضت اسلامی تاجیکستان تنها در تاریخ این کشور باقی مانده که یک حزب سیاسی اسلامی در سراسر آسیای مرکزی بود.

قرقیزستان، سیاست و اسلام

پس از فروپاشی شوروی، اسلام تنها الگوی ایدئولوژیک مردم قرقیزستان نبود که نگاه خود را به آن دوخته باشند زیرا ایده های لیبرالی، دموکراسی، آزادی و حقوق بشر جذابیت زیادی برای قرقیزها داشت.

روند جستجوی هویت ایدئولوژیک در قرقیزستان، همچنان ادامه دارد و نقش اسلام نیز در این فرایند هم چنان رو به رشد است.

موضع محتاطانه «عسکر آقایف» اولین رئیس جمهور قرقیزستان در رابطه با اسلام کاملا مشخص و متمایز است. وی اعتقاد داشت که نباید اسلام را از دیگر ادیان جدا کرد و اسلام را بیشتر در حوزه فرهنگی قرار داد.

آقایف حداقل در انظار عمومی دعا نمی کرد و نماز هم نمی خواند.

«قربان بیک باقی اف» دومین رئیس جمهور قرقیزستان، درست مثل اقایف محصول عصر اتحاد شوروی بود ولی توجه بیشتری نسبت به مسائل دینی و اسلام داشت.

اولین قانونی که باقی اف تایید کرد آزادی مذهب بود.

اما «الماس بیک آتامبایف» در دوران ریاست جمهوری خود، در درجه های مختلف به اسلام توجه می کرد و نسبت به روسای جمهور پیشین ، وی بیشتر از مذهب، هویت و امنیت صحبت می کند.

آتامبایف در سال ۲۰۱۵ حضور خود در ساخت مسجدی در بیشکک برای یادمان قربانیان حوادث سال ۲۰۱۰ را به خوبی نشان داد.

اما حمله ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ در آمریکا، منجر به برخی تغییرات در این روند شد. علیرغم تلاش دولت برای محدود کردن نفوذ دین، به ویژه در حوزه سیاست، این فرایند به هر دلیلی رشد خودش را داشت و رشد مذهب آنهم در فضای سیاسی بیشتر و بیشتر شد.

در سال ۲۰۱۰ «تورسون بای باقر اوغلو» نماینده مجلس به جای قسم به قانون اساسی به قرآن قسم خورد و در سال ۲۰۱۱ در ساختمان پارلمان این کشور برای اولین بار نمازخانه ساخته شد و بعد در سال ۲۰۱۵ نمازخانه دوم با مساحتی بیشتر ساخته شد.

نفوذ اسلام در ذهن و خلق و خوی مردم به کیفیت آموزش در موسسات آموزشی مذهبی مربوط می شود.

در حال حاضر کمیسیون امور مذهبی قرقیزستان با اداره روحانیت این کشور، فعالیت مشترکی دارند و مفاهیم آموزشی مذهب بررسی می شود.

در مجموع اداره امور معنوی مسلمانان می تواند ادامه دهنده شیوه های مدیریت متمرکز بر شورا ولی در فضای مذهبی برای هر یک از کشورهای آسیای مرکزی باشد.

فرایند آشکار و عینی رشد ارگان های مذهبی در اولین سال های استقلال کشورهای آسیای مرکزی غیر قابل انکار بود ولی به مرور دولت ها گام هایی در جهت کنترل این فرایند برداشته و نظارت را بر این امور تقویت نمودند.

در آسیای مرکزی تنها تاجیکستان تجربه خوبی در جهت دارا بودن یک حزب سیاسی مذهبی داشت که امروز نیز مشارکت این ارگان در حیات سیاسی دولت این کشور غیر ممکن شده است.

احیای اسلام سنتی در کنار فعالیت دولت ها به نوبه خود باعث ایجاد اعتماد متقابل بین دولت ها و مسلمانان در منطقه خواهد شد.

انتهای پیام/ح