گذری بر علل شکل گیری نبرد صفین / چرا معاویه به دنبال سیاست منهای دین بود؟
به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، امروز اول ماه صفر و سالگرد نبرد صفین است. به این مناسبت گذری بر علل شکل گیری این نبرد و برخی سیاست های نهفته در سردمداران آن خواهیم داشت.
در زمان حکومت امیرالمؤمنین(ع) سه دسته از کوردلان با نام های «ناکثین» «قاسطین» و «مارقین» مقابل حضرت صف بستند و زمینه سه نبرد بزرگ در جهان اسلام را پدید آوردند. نبرد قاسطین (منحرفان از حق) یکی از سخت ترین فتنه های تاریخ حکومت آن حضرت بود که طی آن معاویه به تقابل با حضرت برخاست. قاسط از ریشه «قسط» به دو معنای «عدل» و «عدول یا بازگشت» است. عدول به معنای انحراف از حق است. در واقع اگر «قسط» در باب افعال به کار رود، به معنای عدل است، اما وقتی که قسط یقسط گفته شود، ضد آن است، یعنی ظلم و جور. (رهبر انقلاب، نماز جمعه ۱۳۷۷/۱۰/۱۸) خداوند نیز در آیه ۱۵ سوره جن به این معنا اشاره می کند و می فرماید: «و أما القاسطون فکانوا لجهنم حطبا؛ اما منحرفان، هیزم جهنم خواهند بود.»
حضرت درباره ماهیت این سه گروه در خطبه ای معروف به شقشقیه فرمودند: «اما هنگامی که به پاخاستم و زمام خلافت را به دست گرفتم، جمعی پیمان خود را شکستند (ناکثین یا عهدشکنان)، گروهی سر از طاعتم باز زدند و از دین بیرون رفتند (مارقین یا خوارج) و دسته ای دیگر برای ریاست و مقام از اطاعت حق سرپیچیدند (قاسطین یا ستمگران شام و اصحاب معاویه) گویا نشنیده بودند که خداوند می فرماید: «تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الأرض و لا فسادا و العاقبة للمتقین؛ سرای آخرت را برای افرادی برگزیده ام که خواهان فساد در روی زمین و سرکشی نباشند و عاقبت نیک، از آن پرهیزگاران است» (القصص: ۸۳) به خدا سوگند که خوب شنیده بودند و خوب آن را حفظ داشتند، اما زرق و برق دنیا چشمشان را خیره کرده و جواهراتش ایشان را فریفته بود.»
اما قاسطین همان اصحاب معاویه هستند که در نبردی موسوم به صفین در برابر امیرالمؤمنین (ع) صف آرایی کردند. ماجرا از سال ها قبل یعنی از زمان دوستی ابوسفیان با سه حاکم اسلامی یعنی ابوبکر، عمر و عثمان آغاز می شود. او که مطرود جامعه ی اسلامی بود، اما از طرفی سودای قدرت در سر داشت، سیاست خود را بر مصالحه با این سه حاکم اسلامی قرار داد. آن حکام که از تهدید احتمالی ابوسفیان بیم داشتند، پیشنهاد او را پذیرفتند. از آن زمان بود که ابوسفیان شروع به امتیازخواهی و رانت خواری کرد و برای فرزندان خود امتیازاتی گرفت؛ از جمله آنکه پیشنهاد داد فرزندش یزید بن ابی سفیان حاکم شام شود. عمر بن خطاب، یزید را در حکمرانی دمشق ابقا کرد و فلسطین و نواحی اطراف آن را بر قلمرو وی افزود. پس از آنکه طی ماجرایی یزید به درک واصل شد، این بار ابوسفیان فرزند دیگرش معاویه را پیشنهاد داد که مورد موافقت قرار گرفت. نکته عجیب اینجاست که دشمنی ابوسفیان با پیامبر برای همگان آشکار بود به گونه ای که او همراه با فرزندش معاویه در نبردهای بدر، خندق و چند جنگ دیگر بر ضد پیامبر اسلام جنگید.
ابوسفیان برای فرزندانش از رانت بهره گرفت
بنابراین ابوسفیان در پی یک معامله سیاسی، زمینه حکومت ۱۷ ساله معاویه را بر شامات فراهم آورد و این تا زمان حکومت امیرالمؤمنین (ع) ادامه داشت. در زمان عثمان و پس از قتل او، این بار معاویه هوس خلافت در سر داشت. از این رو، برای به دست گرفتن برگ های برنده سیاسی اجتماعی حکومت، راضی به کشته شدن عثمان شد و خود عمدا به یاری عثمان در شکستن حلقه محاصره وی نشتافت تا با قتل وی، معاویه مسئول اصلی قتل عثمان را امیرالمؤمنین (ع) معرفی کند.
اما در زمان حکومت امیرالمؤمنین (ع) معاویه به دلیل اعمال مفسدانه خود و چپاول حقوق مردم، احتمال می داد که حضرت وی را از حکومت شام برکنار کند همچنان که امام (ع) که با سیاست های مکارانه و دنیاطلبانه معاویه آشنا بود، به هیچ وجه راضی به حکومت معاویه نبود. ایشان در این باره فرمودند: «من حاضر نیستم حتی دو روز معاویه را به کار گمارم؛ به خداوند سوگند به جهت مصلحت دنیایم، فساد در دینم را نمی پذیریم». (مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۶۴) لذا معاویه بیشترین کینه را از امام علیه السلام به دل داشت. ضمن آنکه امیرالمؤمنین (ع) در جنگ بدر برادرش حنظله و دایی اش «ولید بن عقبه» را به هلاکت رسانده بود و در کشتن جدش عتبه یا عمویش شیبه مشارکت داشت. (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص ۳۳۸)
معاویه که شرایط را اینگونه دید، به بهانهٔ کشته شدن عثمان و انتقام خون او، وارد جنگ با امیرالمؤمنین شد. مردم شام با او بیعت کردند و علیه امیرالمؤمنین همداستان شدند. سرانجام جنگ صفین درگرفت. در این جنگ شکست نخست به معاویه افتاد، اما با مکر عمرو بن عاص از این شکست گریختند و در نهایت کار به حکمیت ختم شد.
به طور کلی آنچه که باعث شد قاسطین جزو مهم ترین دشمنان امیرالمؤمنین شناخته شوند، خصلت های ناپسند و شومی بود که در پوست و گوشت و استخوان آنان نهادینه شده بود طوری که گوش آنان به شنیدن ندای حق ناشنوا بود و دنیاپرستی چشم آنان را کور کرده بود؛ این امر برای خاندانی که از ابتدا با پیامبر و خاندان ایشان سر جنگ داشتند، طبیعی است و بیش از این توقعی نیست. اما آن عده که به هواخواهی معاویه شتافتند به طور کلی دارای دو ویژگی بودند:
نفاق و حکومت منهای دین
یکی از مهم ترین ویژگی های قاسطین سیاست زدگی، تقلب و نفاق بود. آنها با هر حیله و نیرنگی می کوشیدند تا حکومت مسلمین را در دست بگیرند. تطمیع سست عنصران لشکر امیرالمؤمنین (ع) و تهدید آنان همواره دو ابزار مهم معاویه برای ضربه زدن به حکومت علوی بود. این خاندان همواره نشان دادند به دنبال حکومتی هستند که دین در جامعه جلوه ای نداشته باشد؛ چرا که آموزه های دین اسلام بود که آنها را از اریکه ی قدرت به زیر کشید و دست آنها را برای چپاول بیت المال کوتاه کرد.
اشرافیت و دنیاپرستی
امیرالمؤمنین در خطبه شقشقیه پس از آنکه از این سه دسته دشمن اسلام یاد می کنند، به این ویژگی مشترک اشاره می کنند و می فرمایند: «آری به خدا سوگند که خوب شنیده بودند و خوب آن را حفظ داشتند، اما زرق و برق دنیا چشمشان را خیره کرده و جواهراتش ایشان را فریفته بود.»
انتهای پیام/
در زمان حکومت امیرالمؤمنین(ع) سه دسته از کوردلان با نام های «ناکثین» «قاسطین» و «مارقین» مقابل حضرت صف بستند و زمینه سه نبرد بزرگ در جهان اسلام را پدید آوردند. نبرد قاسطین (منحرفان از حق) یکی از سخت ترین فتنه های تاریخ حکومت آن حضرت بود که طی آن معاویه به تقابل با حضرت برخاست. قاسط از ریشه «قسط» به دو معنای «عدل» و «عدول یا بازگشت» است. عدول به معنای انحراف از حق است. در واقع اگر «قسط» در باب افعال به کار رود، به معنای عدل است، اما وقتی که قسط یقسط گفته شود، ضد آن است، یعنی ظلم و جور. (رهبر انقلاب، نماز جمعه ۱۳۷۷/۱۰/۱۸) خداوند نیز در آیه ۱۵ سوره جن به این معنا اشاره می کند و می فرماید: «و أما القاسطون فکانوا لجهنم حطبا؛ اما منحرفان، هیزم جهنم خواهند بود.»
حضرت درباره ماهیت این سه گروه در خطبه ای معروف به شقشقیه فرمودند: «اما هنگامی که به پاخاستم و زمام خلافت را به دست گرفتم، جمعی پیمان خود را شکستند (ناکثین یا عهدشکنان)، گروهی سر از طاعتم باز زدند و از دین بیرون رفتند (مارقین یا خوارج) و دسته ای دیگر برای ریاست و مقام از اطاعت حق سرپیچیدند (قاسطین یا ستمگران شام و اصحاب معاویه) گویا نشنیده بودند که خداوند می فرماید: «تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الأرض و لا فسادا و العاقبة للمتقین؛ سرای آخرت را برای افرادی برگزیده ام که خواهان فساد در روی زمین و سرکشی نباشند و عاقبت نیک، از آن پرهیزگاران است» (القصص: ۸۳) به خدا سوگند که خوب شنیده بودند و خوب آن را حفظ داشتند، اما زرق و برق دنیا چشمشان را خیره کرده و جواهراتش ایشان را فریفته بود.»
اما قاسطین همان اصحاب معاویه هستند که در نبردی موسوم به صفین در برابر امیرالمؤمنین (ع) صف آرایی کردند. ماجرا از سال ها قبل یعنی از زمان دوستی ابوسفیان با سه حاکم اسلامی یعنی ابوبکر، عمر و عثمان آغاز می شود. او که مطرود جامعه ی اسلامی بود، اما از طرفی سودای قدرت در سر داشت، سیاست خود را بر مصالحه با این سه حاکم اسلامی قرار داد. آن حکام که از تهدید احتمالی ابوسفیان بیم داشتند، پیشنهاد او را پذیرفتند. از آن زمان بود که ابوسفیان شروع به امتیازخواهی و رانت خواری کرد و برای فرزندان خود امتیازاتی گرفت؛ از جمله آنکه پیشنهاد داد فرزندش یزید بن ابی سفیان حاکم شام شود. عمر بن خطاب، یزید را در حکمرانی دمشق ابقا کرد و فلسطین و نواحی اطراف آن را بر قلمرو وی افزود. پس از آنکه طی ماجرایی یزید به درک واصل شد، این بار ابوسفیان فرزند دیگرش معاویه را پیشنهاد داد که مورد موافقت قرار گرفت. نکته عجیب اینجاست که دشمنی ابوسفیان با پیامبر برای همگان آشکار بود به گونه ای که او همراه با فرزندش معاویه در نبردهای بدر، خندق و چند جنگ دیگر بر ضد پیامبر اسلام جنگید.
ابوسفیان برای فرزندانش از رانت بهره گرفت
بنابراین ابوسفیان در پی یک معامله سیاسی، زمینه حکومت ۱۷ ساله معاویه را بر شامات فراهم آورد و این تا زمان حکومت امیرالمؤمنین (ع) ادامه داشت. در زمان عثمان و پس از قتل او، این بار معاویه هوس خلافت در سر داشت. از این رو، برای به دست گرفتن برگ های برنده سیاسی اجتماعی حکومت، راضی به کشته شدن عثمان شد و خود عمدا به یاری عثمان در شکستن حلقه محاصره وی نشتافت تا با قتل وی، معاویه مسئول اصلی قتل عثمان را امیرالمؤمنین (ع) معرفی کند.
اما در زمان حکومت امیرالمؤمنین (ع) معاویه به دلیل اعمال مفسدانه خود و چپاول حقوق مردم، احتمال می داد که حضرت وی را از حکومت شام برکنار کند همچنان که امام (ع) که با سیاست های مکارانه و دنیاطلبانه معاویه آشنا بود، به هیچ وجه راضی به حکومت معاویه نبود. ایشان در این باره فرمودند: «من حاضر نیستم حتی دو روز معاویه را به کار گمارم؛ به خداوند سوگند به جهت مصلحت دنیایم، فساد در دینم را نمی پذیریم». (مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۶۴) لذا معاویه بیشترین کینه را از امام علیه السلام به دل داشت. ضمن آنکه امیرالمؤمنین (ع) در جنگ بدر برادرش حنظله و دایی اش «ولید بن عقبه» را به هلاکت رسانده بود و در کشتن جدش عتبه یا عمویش شیبه مشارکت داشت. (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱، ص ۳۳۸)
معاویه که شرایط را اینگونه دید، به بهانهٔ کشته شدن عثمان و انتقام خون او، وارد جنگ با امیرالمؤمنین شد. مردم شام با او بیعت کردند و علیه امیرالمؤمنین همداستان شدند. سرانجام جنگ صفین درگرفت. در این جنگ شکست نخست به معاویه افتاد، اما با مکر عمرو بن عاص از این شکست گریختند و در نهایت کار به حکمیت ختم شد.
به طور کلی آنچه که باعث شد قاسطین جزو مهم ترین دشمنان امیرالمؤمنین شناخته شوند، خصلت های ناپسند و شومی بود که در پوست و گوشت و استخوان آنان نهادینه شده بود طوری که گوش آنان به شنیدن ندای حق ناشنوا بود و دنیاپرستی چشم آنان را کور کرده بود؛ این امر برای خاندانی که از ابتدا با پیامبر و خاندان ایشان سر جنگ داشتند، طبیعی است و بیش از این توقعی نیست. اما آن عده که به هواخواهی معاویه شتافتند به طور کلی دارای دو ویژگی بودند:
نفاق و حکومت منهای دین
یکی از مهم ترین ویژگی های قاسطین سیاست زدگی، تقلب و نفاق بود. آنها با هر حیله و نیرنگی می کوشیدند تا حکومت مسلمین را در دست بگیرند. تطمیع سست عنصران لشکر امیرالمؤمنین (ع) و تهدید آنان همواره دو ابزار مهم معاویه برای ضربه زدن به حکومت علوی بود. این خاندان همواره نشان دادند به دنبال حکومتی هستند که دین در جامعه جلوه ای نداشته باشد؛ چرا که آموزه های دین اسلام بود که آنها را از اریکه ی قدرت به زیر کشید و دست آنها را برای چپاول بیت المال کوتاه کرد.
اشرافیت و دنیاپرستی
امیرالمؤمنین در خطبه شقشقیه پس از آنکه از این سه دسته دشمن اسلام یاد می کنند، به این ویژگی مشترک اشاره می کنند و می فرمایند: «آری به خدا سوگند که خوب شنیده بودند و خوب آن را حفظ داشتند، اما زرق و برق دنیا چشمشان را خیره کرده و جواهراتش ایشان را فریفته بود.»
انتهای پیام/
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «گذری بر علل شکل گیری نبرد صفین / چرا معاویه به دنبال سیاست منهای دین بود؟» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.