به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «تشیع: دین کامل، کمال دین» اثر حسین غفاری استاد دانشگاه تهران درصدد معرفی ماهوی مکتب تشیع به عنوان یک نگرش کاملا متفاوت در بنیاد تفکر دینی با رویکرد عقلی است که دارای جهان بینی و انسان شناسی کاملا متمایز از قرائت رسمی اهل سنت از مکتب اسلام می باشد، که حاصل این معرفی ارائه محورهای سه گانه برای ماهیت تشیع به عنوان اجزای ذاتی این مکتب است.

در این اثر کوشیده شده تا تمامی جهات لازم برای یک معرفی جامع و مانع از اندیشۀ شیعی در همین مجلد حاضر ارائه شود به گونه ای که خواننده علاقه مند و دقیق النظر با مطالعه دقیق این متن از مراجعه به هر اثر دیگری برای احراز ماهیت تفکر شیعی و متقابلا فکر سنی غالب در تاریخ گذشته و معاصر بی نیاز باشد.

کتاب به چهار بخش عمده تقسیم می شود: بخش اول، عهده دار تبیین اندیشه اصلی و محوری تفکر شیعی، یعنی جهان بینی و انسان شناسی عرفانی آن می باشد. بخش دوم، ضمن ارائۀ ادلۀ اثبات ولایت معنوی برای پیامبران و ائمه(ع)، همچنین به مبحث مهمی در خصوص کارکرد عینی ولایت معنوی و تمایز هدایت معنوی عینی از هدایت مفهومی و عقلانی می پردازد. بخش سوم عهده دار محور عقلانیت تفکر شیعی است و بخش چهارم که تقریبا غیرقابل انفکاک از بخش سوم است به فلسفۀ سیاسی شیعی و چگونگی و چرایی تحقق نظام امامت بعد از رسول اکرم(ص) و چالش های نظری و عملی آن با نظام خلافت در تاریخ و اندیشه سنی می پردازد.

در ادامه متن کامل مقدمه نویسنده را با هم می خوانیم:

مقدمه

بیش از هزار و چهارصد سال از ظهور تجلی اعظم الهی در مادۀ انسان الکل و کل الانسان، حضرت ختمی مرتب رسول اکرم اسلام(ص) می گذرد و از همان آغاز بعثت نبوی دعوت آن پیامبر اعظم(ص) با اعلام وزارت و وصایت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه آلاف التحیة و السلام از سوی آن بزرگوار توأم بود۱ و این معنا در طول بیست و سه سال دعوت آن حضرت پیوسته به اشکال و عبارات گوناگون توسط ایشان ابراز گردید، اگرچه بروز و ظهور آثار عملی آن موقوف و متوقف بر رحلت آن پیامبر عظیم الشأن از دار المحن و الابتلا به سرای خلود و ابدیت بود.

از عجایب روزگار اینکه این فقدان بزرگ در همان ساعات اولیه خود، امت اسلامی را با امتحانات بزرگی مواجه ساخت که گویا سالیان دراز آن را انتظار می کشید و برای مواجهۀ با آن نقشه و برنامه داشت. ابتلائات سخت و کوبنده ای که مسیر حرکت امت اسلامی را به شدت تحت تأثیر چگونگی برخورد و تلقی آنان از حقیقت امر امامت، یعنی کیفیت رهبری امت در غیاب بنیان گذار آن قرار داد.

نویسندگان کتب فرق و مذاهب و اصحاب سیر و ملل و نحل در تقسیم بندی فرق و مذاهب اسلامی تعداد آنها را به موجب حدیثی منسوب به رسول اکرم(ص) تا هفتادو سه فرقه رسانیده اند، ولی بدون تردید هیچ یک از این اختلافات در مقابل اختلافی که در مسألۀ امامت، ماهیت و چگونگی تحقق آن در بین مسلمین واقع شد دارای اهمیت و آثار نظری و عملی نبوده است.۲ در این میان تقسیم بندی اصلی و نهایی آن چیزی است که امت اسلامی را به دو دسته سنی و شیعی تقسیم کرد.

و از همان زمان نخست تاکنون علاوه بر کشمکش های خشونت بار و تلخ و خونباری که در عرصه عملی در امت اسلامی در این موضوع واقع شد، در عرصه علمی نیز دانشمندان هر دو گروه با تألیف صدها جلد کتاب و رساله و مناظره کتبی و شفاهی، هر یک درصدد ایضاح مقصود و اثبات مرام خود و ابطال دلایل مکتب رقیب برآمدند. حاصل این تلاش ها گاه به صورت مجموعه های بسیار مفصل کلامی در نقد و نقض مکتب مخالف و گاه در قالب مناظره نامه های مکتوب منتشر شده است، مانند کتاب مفصل و ارزشمند الشافی از عالم بزرگ شیعی سیدمرتضی علم الهدی، که در قرن چهارم در پاسخ به مجموعه مفصل کلامی به نام المغنی از قاضی عبدالجبار معتزلی نگاشته شده است، و یا نقدهای ضدشیعی عبدالعزیز دهلوی به نام تحفه اثنا عشریه و پاسخ علمای شیعی پس از آن. همچنین نقد ضدشیعی معروف به منهاج السنة، اثر ابن تیمیه از عالمان متعصب اهل سنت که در پاسخ به منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، اثر عالم بزرگ شیعی، علامه حلی نگاشته شده است و سپس پاسخ علمای شیعه به آن، و نیز آثار دیگری از عالمان شیعی یا سنی که در متن کتاب حاضر، به مناسبت، گاه به معرفی برخی از آنها پرداخته شده است.

همچنین نوع دیگری از آثار در این موضوع، تک نگاری هایی است که درصدد معرفی مکتب تشیع از دیدگاه خود شیعیان برآمده است و عمدۀ انگیزه از نگارش آنها پیراستن چهره این مکتب از تهمت ها و تحریفات ناروایی است که توسط برخی عالمان متعصب سنی و یا معاندان و مخالفان سیاسی جریان شیعه در طول تاریخ برای انحراف اذهان مسلمین از ماهیت تشیع به این مذهب نسبت داده شده است.

در دوران های اخیر آثاری از امثال استاد محمدرضا مظفر مانند عقاید الامامیه، و یا از استاد محمدجواد مغنیه مانند اصل الشیعة و اصولها و یا از مفسر کبیر قرآن، مرحوم علامه طباطبایی، به نام شیعه در اسلام منتشر شده است. نیز می توان در میان دانشمندان غربی دارای گرایش های اسلامی از اثر معروف و مفصل پرفسور هانری کربن فرانسوی، اسلام ایرانی یا اسلام در سرزمین ایران، نام برد که می توان آن را کتابی با همین انگیزه در معرفی مکتب تشیع به جهانیان تلقی کرد.

باری، انگیزه نگارش این کتاب توسط نگارنده، که ابتدا به صورت یک سخنرانی کوچک ظاهر شد و سپس بسط و توسعه کنونی را یافت، در همین راستا است؛ البته با ویژگی های خاص و منحصر به خود.

واقعیت این است که عموم مردم جهان از اسلام تصوری جز اسلام سنی معرفی شده توسط نظام سلطۀ حاکم بر کشورهای اسلامی سراغ ندارند و حداکثر تصور آنها از تشیع، اعتقاد به خلافت امیرالمؤمنین(ع) به عنوان خلیفۀ بلافصل پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و یا وقوع درگیری نظامی توسط یکی از امامان شیعه با جریان خلافت اموی است، و متأسفانه باید گفت که این موضوع حتی در نظر عموم شیعیان نیز کم وبیش پذیرفته شده است که اختلاف جریان غالب اهل سنت با جریان اقلیت شیعه، گویی اختلاف یک جناح اکثریت سیاسی با جریان اقلیت مخالف با خود است. ما بدون اینکه البته مخالف ظهور این اختلاف در بعد سیاسی آن باشیم این موضوع را به مثابۀ معلول و ناشی از اختلاف بسیار بنیادین و عمیق تر در اصل تفکر دینی این دو جریان تلقی می کنیم.

در سبب نگارش این کتاب و ضرورت آن

کتاب حاضر درصدد معرفی ماهوی مکتب تشیع به عنوان یک نگرش کاملا متفاوت در بنیاد تفکر دینی است که دارای جهان بینی و انسان شناسی کاملا متمایز از قرائت رسمی اهل سنت از مکتب اسلام می باشد، که حاصل این معرفی ارائه محورهای سه گانه برای ماهیت تشیع به عنوان اجزای ذاتی این مکتب است.

محوری ترین این ابعاد، انسان شناسی عرفانی شیعی است که مطابق است با جهان بینی ذوبطون و لایه لایه نظام هستی؛ از عالم مجردات محضه (عالم عقول و جبروت) گرفته تا عالم نیمه مجرد و ملکوتی هستی (عالم مثال) و سرانجام عالم طبیعت و محسوسات که بر اساس آن وظیفه یک دین کامل، سامان بخشی به همۀ این عوالم است. بدین ترتیب که در وهله اول متناسب با ابعاد ظاهری و محسوس عالم طبیعت، نسبت به برقراری یک نظام اجتماعی اخلاقی عادلانه و عقلانی در سطح وظیفۀ اولیه رسالت انبیاء هدف گذاری و جهت گیری نموده و سپس متناسب با مراحل میانی و بالاتر هستی، زمینه را برای سیر معنوی و باطنی انسان در مراحل میانی و عالی وجود که عبور از عالم ملکوت و وصول به لقاءالله است فراهم سازد.

در این میان نقش انبیاء و امامان معصوم: به عنوان انسان های کامل، ضمن ایجاد نظام اخلاقی و اجتماعی عادلانه در سطح لایه اول، که از طریق اندیشه و تفکر و انذار و تبشیر صورت می گیرد، دستگیری باطنی و معنوی و سلوک عینی در صراط مستقیم الهی است که از طریق هدایت باطنی انسان کامل (نبی یا امام معصوم) در جهت نیل به لایه های بالاتر تحقق می یابد.

لازمۀ تحقق کمال انسانی در بالاترین درجه خود، به فعلیت رسیدن تمامی ظرفیت عقلانی انسان در سطح انسان های طراز انبیاء و ائمه معصومین: و سپس پیروان حقیقی آنها می باشد. بنابراین محور دوم تشیع غلبه جنبه عقلانیت است که به مدد انسان کامل (امام) در همه ابعاد فکر دینی شیعی گسترش می یابد.

محور سوم از مثلث فرهنگ شیعی، توجه و حرکت در جهت برقراری حاکمیت نظام عادلانه سیاسی در جامعه اسلامی است. برپایی عدالت، چه در زمینه فردی و چه در سطح اجتماعی، اصولا به عنوان هدف گذاری اصلی و اولی برای رسالت اجتماعی پیامبران الهی در قرآن کریم معرفی شده است۳، ولی تحقق آن، یعنی تحقق یک نظام عادلانه اجتماعی، اولا در گرو تحقق عدالت وجودی در نفوس انسان های کامل است، یعنی تحقق عدالت اجتماعی بدون رسیدن به عدالت وجودی، در نفس آدمی امکان پذیر نمی باشد، که مظهر نخستین آن هماهنگی تمامی مراتب قوای نفسانی انسان در تحت نفس جامع انسان امام یا همان انسان کامل، «وجعلناهم أئمة یهدون بأمرنا وأوحینا إلیهم فعل الخیرات»۴، و سپس و در مرحلۀ بعد، تأسی جامعه ایمانی به آنهاست: « … واجعلنا للمتقین إماما …»۵.

در این کتاب به شیوه ای تحلیلی، ضمن معرفی ابعاد سه گانۀ مثلث هویت شیعی، به تبیین و اثبات منطقی هر یک از این محورها بر اساس نصوص قطعی مورد قبول همۀ مسلمانان، یعنی قرآن کریم، پرداخته شده است و در ضمن آن موارد تقابل آن با فکر حاکم رسمی بر جهان اهل سنت به روشنی ابراز گردیده است.

کتاب به چهار بخش عمده تقسیم می شود: بخش اول عهده دار تبیین اندیشه اصلی و محوری تفکر شیعی، یعنی جهان بینی و انسان شناسی عرفانی آن می باشد، بخش دوم ضمن ارائه ادلۀ اثبات ولایت معنوی برای پیامبران و ائمه:، همچنین به مبحث مهمی در خصوص کارکرد عینی ولایت معنوی و تمایز هدایت معنوی عینی از هدایت مفهومی و عقلانی می پردازد. بخش سوم عهده دار محور عقلانیت تفکر شیعی است و بخش چهارم که تقریبا غیرقابل انفکاک از بخش سوم است به فلسفه سیاسی شیعی و چگونگی و چرایی تحقق نظام امامت بعد از رسول اکرم(ص) و چالش های نظری و عملی آن با نظام خلافت در تاریخ و اندیشه سنی می پردازد.

در ادامه، برخی نکات و ویژگی های کتاب پیش رو موجزا بیان می شود.

ویژگی های خاص این کتاب و اشاره به پاره ای مباحث اختصاصی آن

۱- در این اثر کوشیده شده تا تمامی جهات لازم برای یک معرفی جامع و مانع از اندیشۀ شیعی در همین مجلد حاضر ارائه شود به گونه ای که خواننده علاقه مند و دقیق النظر با مطالعه دقیق این متن از مراجعه به هر اثر دیگری برای احراز ماهیت تفکر شیعی و متقابلا فکر سنی غالب در تاریخ گذشته و معاصر بی نیاز باشد.

۲- رویکرد غالب و حاکم بر این اثر، رویکرد عقلی است. به گونه ای که صرف نظر از مباحثی که ماهیتا عقلانی محسوب می شود، مانند بحث حسن و قبح عقلی، در سایر مواردی که جنبه نقلی محض دارند، نیز دربردارندۀ تحلیل های عقلی خاص می باشد؛ چه در برداشت از روایات، مانند تحلیل عقلی از روایت «مثل أصحابی کالنجوم …» و رد برداشت متداول اهل سنت از آن، و یا تحلیل روایت «تأبیر نخل» و رد برداشت عموم اهل سنت از آن، و یا شرح روایات باب عقل اصول الکافی، و یا تفسیر کلمات نورانی امیرالمؤمنین۷ در خطبۀ شقشقیه و موارد دیگر به طوری که علی رغم شباهت ظاهری میان مباحث نقلی این کتاب با سایر کتب پیشین نوع برداشت و نحوۀ استدلال به روایات مورد استناد نوعا متضمن نکات ویژه و جدید است. علاوه بر این، چینش مطالب نقلی نیز از یک نظم منطقی و استدلالی خاص و منسجم و متناسب با اهداف این نوشته برخوردار است.

۳- ویژگی دیگر این کتاب آن است که خواننده با مطالعۀ آن همزمان به قرائت چندین رساله در موضوعات مستقل و البته دارای یک وجه اشتراک خانوادگی با هدف محوری کتاب حاضر می پردازد. رساله هایی با موضوعاتی همچون مبحث حسن و قبح عقلی و شرعی، بحث در معنای لعن وسب در اسلام و در شیعه از نظر عقل و شرع، بحث در معنای غلو و تفاوت میان غلو مذموم با دیدگاه ذوبطون در مقامات و فضایل ولایی انسان، و بیان ضابطه تشخیص غلو مذموم از دیدگاه متعالی نسبت به پیامبران و ائمه معصومین:، بحث تفسیری نسبتا جدید در معنای صراط مستقیم بر اساس تشخیص دو نوع هدایت عینی و هدایت فکری در قرآن کریم و ارتباط آن با کارکرد باطنی مقام امامت و ولایت، بحث تفسیری اختصاصی در کارکرد دوگانه وظیفۀ رسالت انبیاء با کارکرد ولایی آنها و سپس بر این اساس رفع تعارض میان دو دسته آیات ظاهرا ناسازگار از قرآن کریم دربارۀ ظرفیت وجودی پیامبر اکرم۶، همچنین بحث نسبتا مفصل دربارۀ مسألۀ عدالت صحابه نزد اهل سنت و نقادی عقلی و نقلی و شرعی آن، و فلسفه پیدایش این بحث و میزان آسیب رسانی آن به دیدگاه حقیقت گرایانه دینی، و نیز مباحث مستقلی در فلسفه سیاسی شیعه و فلسفه سیاسی اهل سنت و تئوری خلافت اسلامی. اینها و پاره ای عناوین مشابه دیگر از جمله مباحثی است که در این کتاب می تواند به صورت رساله های مفرده و مستقل مورد مطالعه و بحث قرار گیرد و حاصل آنها پیدایش یک دیدگاه وسیع نسبت به فرهنگ اسلامی و شیعی به معنای عام آن است.

از همین جا به یک نکتۀ روشی در مطالعه کتاب حاضر توجه می دهد و آن اینکه طبیعت متفاوت موضوعات فوق، ناگزیر سطح علمی و تخصصی بحث را در فصول مختلف کتاب متفاوت کرده است. بنابراین خواننده متوسط، از حیث تخصص علمی و فلسفی و دینی، ممکن است نسبت به دریافت پاره ای از مباحث کتاب در خود دشواری حس کند. توصیه نگارنده ضمن تأکید بر توجه و دقت در مطالعه، این است که میان مطالب فصول مختلف الزاما رابطه مقدمه و نتیجه برقرار نیست و در نتیجه خواننده می تواند به حسب ذوق و حوصلۀ خود از مطالعه بعضی فصول در خوانش اولیه صرف نظر کند، بی آنکه آسیب جدی به نتیجه گیری های سایر فصول وارد آید.

۴- این کتاب همچنین به نقادی نسبتا مفصل از مباحث چند نویسنده معاصر سنی در کشورهای عربی پرداخته است. یکی از آنها شخصی است به نام عبدالله سالم ملیطان که با نگارش کتابی تحت عنوان حقیقة السبئیة و عمق صلتها بفکر الشیعی۶ در واقع به احیای ردیه های ضدشیعی نویسندگان متعصب سنی از گذشته تاکنون، در قالب و شکلی پژوهش محور و به ظاهر آکادمیک پرداخته است، و دیگری از روشنفکران به نام معاصر اهل سنت، دکتر محمد عابد الجابری است که با اتخاذ رویکرد ظاهرگرایانه امثال ابن تیمیه، در قالب ادبیات جامعه شناسانۀ معاصر به نقد رویکرد شیعی به مسألۀ امامت و نیز نقادی هر گونه تفسیر معنوی از قرآن کریم می پردازد. البته به جز اینها نقادی های موردی دیگری است که در جای جای کتاب از دیگر نویسندگان معاصر سنی یا شیعه به عمل آمده است.

۵- نقطۀ ثقل کتاب حاضر در مباحث نقلی تمرکز بر قرآن کریم است تا از این راه، از ورود در چالش های مباحث سندی در روایات مأثوره برکنار باشیم و بدون هیچ گونه دغدغه، استدلال مستقیم با هر مسلمان منصف و محققی داشته باشیم. البته خواه و ناخواه در مباحث نقلی امامت ناگزیر به استفاده از گنجینۀ روایات نبوی نیز شده ایم ولی برای زدودن شبهات فرقه ای، تمامی مستندات خود را از معتبرترین متون روایی اهل سنت قرار دادیم به طوری که کوچک ترین استنادی به روایات شیعه در اثبات مقصود خود نداشته باشیم، و متون مورد استفاده نیز از حیث اعتبار و صحت برای یک مسلمان سنی غیرقابل مناقشه باشد.

البته که در این راه از مجاهدت های علمی علمای بزرگ شیعه در قرون معاصر مانند علامه عبدالحسین امینی صاحب مجموعه بی نظیر الغدیر و نیز علامه میرحامدحسین لکهنویی صاحب مجموعه بی بدیل عبقات الانوار و نیز آثار علامه سیدعبدالحسین شرف الدین۴ و دیگر بزرگان از علمای شیعه و نیز علمای به نام اهل سنت در گذشته و حال فراوان بهره بردیم که غالبا در هنگام نقل مطالب به ذکر آثار آنها اشاره رفته است، ولی در هر حال صرف نظر از آن دسته آثاری که مستقیما مورد استفاده و نقل قرار گرفته است در مورد نقل های غیرمستقیم نیز در اکثر موارد، مجددا با رجوع به منابع اصلی، نسبت به صحت و اصالت نقل، اطمینان حاصل شده است.

۶- به عنوان آخرین ویژگی، باید از مخاطب این کتاب و شخصیت وی سخن گفت، زیرا که تعیین هویت مخاطب در تشخیص مراد گوینده و نیز میزان موفقیت وی در تألیف تأثیر به سزا دارد.

مخاطب این کتاب هر انسان حقیقت جویی است که از دو ویژگی عقلانیت و انصاف برخوردار باشد و لذا در فرض مؤلف، این خواننده می تواند مسلمان سنی و یا شیعه باشد و یا اینکه حتی مسلمان نبوده یک پژوهشگر مسیحی، یهودی یا حتی غیرملتزم به هیچ اندیشه دینی باشد، بلکه تنها به انگیزۀ حقیقت جویی درصدد احراز هویت مکتب تشیع در قیاس با جریان های فکری مخالف آن در عالم اسلام باشد.

از نظر فایده نیز، این تألیف همچنان که یک محقق غیرمسلمان فرضا غربی را در درک حقیقت تشیع بدون هیچ گونه حجاب و تفسیری بیرون از آن کمک می کند، به یک مسلمان سنی نیز نه تنها در دستیابی به ریشۀ اختلافات هزاروچهارصد ساله میان دو جریان اصلی در فرهنگ اسلامی کمک می کند بلکه در رهگذر این مطالعه به ظلم تاریخی که توسط سردمداران زور و زر در حق اسلام اصیل، نه تنها در تمامی تاریخ گذشته این امت و بلکه امروز و در جهان معاصر نیز همچنان روا می شود بیش از پیش آگاه می شود. تو گویی این قوم فرعون و قارون اند که از اعماق تاریخ به صدا درآمده اند که «وقال الملأ من قوم فرعون أتذر موسیٰ وقومه لیفسدوا فی الأرض ویذرک وآلهتک قال سنقتل أبناءهم ونستحیی نساءهم وإنا فوقهم قاهرون»۷.

امروز بیش از هر وقت جای دارد که تشیع در خالص ترین وجوه آن به همۀ انسان های حقیقت جو معرفی شود تا بدانند که آنچه کمر بر قتل و نابودیش بسته اند چیزی جز ندای معنویت و عقلانیت و عدالت نیست که همگی برگرفته از کتاب هدایت الهی بوده و اسوه ها و نمونه هایش نیز امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) و فرزند بی بدیل او حسین بن علی(ع) است.

سعی ما در این کتاب ارائه مؤلفه های اصلی تشیع بدون حجاب تقیه و بدون وابستگی حتی به نظام سیاسی ای است که به طور طبیعی بستر رشد و استعلای آن می باشد، و از همین روست که مخاطب این کتاب نه تنها هر محقق بی طرف غیرمسلمان است و نیز نه تنها روی سخن متوجه بیدار کردن وجدان غافل مسلمان سنی معاصر و ناآگاه نسبت به حقایق ناب و عمیق اسلام شیعی است، که با عنوان رافضی می خواهند وی را از آن محروم کنند، بلکه حتی متوجه مسلمان شیعه ایرانی است که مبادا کارکرد سیاسی تشیع را به وجه غالب آن تبدیل کند و یا حتی آن دسته از علمای ظاهربین و یا روشنفکران دینی غرب گداخته ای که اگرچه عملا غرق در دریای بی پایان عرفان و عقلانیت امامان معصوم خود می باشند ولی از آن عقلانیت و آن معنویت تنها به پوسته قشری و فقاهتی و یا اجتماعی و سیاحتی دین بسنده کرده و بر سر شاخ نشسته و با رفض حکمت و عرفان امیرالمؤمنین(ع) و اولاد معصومین وی:، با ارۀ ظاهرگرایی و به داعیۀ خلوص دینی و یا مبارزه با اندیشه های غالیانه، بن می برند.

همچنین مخاطب دیگر کتاب می توانند، آن دسته از شیعیانی باشند که با پیدایش حساسیت منفی نسبت به عملکرد سیاسیون نظام شیعی و یا با ملاحظۀ دشواری های آمیخته شدن دین با نظام سیاسی و اصلاح اقتصادی و تعهدات مدنی در مقابل مردم و جامعه، یکسره پوستین وارونۀ تصوف را به تن کرده و بی توجه به الگوهای ازلی امامان شیعه همچون امیرالمؤمنین و اباعبدالله الحسین:، هر گونه آمیختگی دین را با نظام حکم و حکومت، آلودگی تلقی کرده و با ترویج صوفی گرایی بدون التزام به نظام حکومت و فاقد بنیاد عقلانیت، اعم از تصوف خالص یا کاذب و دروغین، به الگوی دین جامع و انسان کامل در طراز ائمه شیعه: پشت می کنند.

در پایان جا دارد سپاس خود را نثار دوستانی نمایم که بی شائبه نگارنده را در مراحل مختلف آماده سازی این اثر یاری کرده و اینچنین خود را در قصد و نیت مؤلف شریک نمودند.

در داستان نگارش این کتاب و خصوصا بعضی از فصول آن نیز به حسب ظاهر و آنچه از نیات و افعال آدمی بر وی مشهود است از قدرت و استطاعت و خواست صاحب این خامه خارج بوده است.

در پس آینه طوطی صفتم داشته اند آنچه استاد ازل گفت بگو می گویم

گمان می رود که خواننده این اوراق، از هر دسته و طایفه ای باشد، اگر دقت نظر را با انصاف و دوری از تعصبات عجین کند خود را چندان دور از نتایج حاصله برای مؤلف نیابد، عمده در مسأله، بی غرضی و عشق به حقیقت است.

إن فی ذلک لذکریٰ لمن کان له القلب و ألقی السمع و هو شهید.

پی نوشتها: