نمی توان ارزش گذاری یکسانی نسبت به معتزلیان شیعه شده داشت



به گزارش خبرنگار مهر، معتزلیان شیعه شده عنوانی برای گروهی از معتزلیان است که عمدتا در طول سده های سوم و چهارم هجری تفکر امامیان را پذیرفته و وارد فضای اندیشه ورزی امامیه شده اند. ابوعیسی وراق، ابن راوندی، ابن مملک، ابن تبان و ابن فسانجس از شناخته شده ترین شخصیت های این عرصه هستند.

اینان اندیشه های مذهبی امامیه را پذیرفته و به دفاع از آموزه های کلامی امامیه در برابر جریان های کلامی مخالف، به ویژه معتزلیان، پرداختند. ابوعیسی وراق، ابن راوندی، ابن مملک و ابن فسانجس از چهره های برجسته معتزلیان شیعه شده هستند.

در این کتاب تک تک این شخصیت ها به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است. وراق نخست معتزلی بود، ولی در ادامه از معتزلیان جدا شد. او اندیشه های معتزلیان را قبول نداشت و رویکردی انتقادی نسبت به اندیشه های اعتزال داشته و نظرات آنان، به ویژه در بحث توحید را مورد خدشه قرار می داد.

رویکرد وراق به کلام معتزلی و بیان پیامدها و لوازم کفرآمیز و ناصواب نظرات آنان موجب شد که معتزلیان اندیشه های وراق حتی در زمان اعتزالش را نیز نادرست بدانند. وراق بعد از جدایی از اعتزال به امامیه پیوست گرایشی که معتزلیان آن را واقعی نمی دانستند، ولی معتقد بودند که وراق در این مسیر خدمات شایستهای به مذهب جدیدش کرده است.

به نظر می رسد گرایش او به شیعه نمی تواند یک شبه و یا در اثر طرد معتزلیان باشد، بلکه با آشنایی و با پشتوانه معرفتی بوده است. بررسی گزارش های مربوط به تبارشناسی فکری وراق این نکته را رهنمون می سازد که در نظام فکری وراق می توان نشانه هایی از وابستگی او به مدرسه کلامی امامیه در کوفه را مشاهده کرد.

ابن راوندی هم از نظر برخوردهای تند معتزلیان در امتداد وراق است؛ البته با شدت بیشتری. جریان وی و رفتارهای معتزلیان با او را باید مانند جریان وراق در تعاملات و تقابلات بین مذاهبی و جریان های فکری همان دوره بازکاوی کرد. اتهاماتی که به ابن راوندی زده شده، به ویژه الحاد، خاستگاه معتزلی دارد. ابن راوندی بعد از پذیرش اندیشه های امامیه از سوی امامیان مورد پذیرش قرار گرفت. او در راه تثبیت اندیشه های شیعی کتاب هایی نگاشت و به یاری تشیع برخاست که به نظر می رسد امامیان زمانه وی برای ابن راوندی جایگاهی قائل شدند و به نظرات او توجه کردند. در دوره های بعد نیز ابن راوندی مورد توجه بزرگان امامیه بوده است. حتی در برخی از حوزه ها مانند بحث امامت الگوی برخی از بزرگان امامیه مانند نوبختیان بوده است.

درباره تبارشناسی فکری ابن راوندی، که گویای ارتباط او با سلف امامیه است، هم باید گفت که وی نیز مانند وراق در چارچوب کلامی متکلمان امامیه در کوفه و به ویژه شخصیت هشام حرکت می کند. ابن راوندی بر پایه اندیشه های هشام در پی دفاع از آموزه های اعتقادی امامیه در برابر معتزله بود.

ابن راوندی تلاش کرده منظومه ای معرفتی را تبیین کند که بین معتزله و هشام باشد. او اندیشه های هشام را با تبیین ها یا تفسیرهای دیگر پذیرفته است. در واقع تلاش های علمی ابن راوندی ناظر به باز سازی اندیشه متکلمان امامیه در کوفه است.

درباره ابن مملک، ابن فسانجس و ابن تبان گزارشات زیادی در دست نیست که به توان به روشنی نقش آنان را در تاریخ کلام امامیه بیان کرد.

بررسی گزارش های مربوط به معتزلیان شیعه شده نشان می دهد که نمی توان ارزش گذاری یکسانی نسبت به آنها ابراز داشت و هر کدام از آنها را باید با توجه به رویکرد علمی و اندیشه هایشان مورد ارزیابی قرار دارد.

بر این اساس با نگاهی تحلیلی به مجموعه آنچه درباره معتزلیان شیعه شده گفته شد می توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول وراق و ابن راوندی هستند که اینان هم در توحید وعدل نقطه مقابل معتزلیان و متأثر ازکلام امامیه در کوفه هستند ….

دسته دوم ابن فسانجس، ابن مملک و ابن تبان که اطلاعات خاصی از اینان در دست نیست. تقریبا هیچ گزارشی که نشان دهنده تأثیر گذاری اینان در جامعه امامیه باشد وجود ندارد و همین نشانه کم اهمیت و بی تأثیری آن هاست.



کتاب معتزلیان شیعه شده تألیف عباس میرزایی به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ۴۲۳ صفحه به بهای ۶۰ هزار تومان در سال جاری منتشر شده است.
گفتگو با هوش مصنوعی

💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «نمی توان ارزش گذاری یکسانی نسبت به معتزلیان شیعه شده داشت» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.