خبرگزاری تسنیم- مجتبی پویانمهر، کارشناس توسعه اقتصادی و برنامه ریزی:

یکی از راه کارهای تحقق جهش تولید در بخش کشاورزی کاهش ضایعات و در نتیجه افزایش میزان تولید محصول نهایی مصرفی می باشد. بنابر آمار در کشور ایران سالیانه ۳۰درصد (تا ۵۰ درصد) محصولات کشاورزی به ضایعات تبدیل می شوند که با کاهش این میزان تلفات می توان غذای ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر را از این محل تأمین کرد. این مشکل در سایر کشورهای جهان نیز وجود دارد، منتها دلایل ایجاد ضایعات و محل ایجاد این ضایعات در زنجیره کشاورزی با توجه به میزان پیشرفته بودن کشاورزی در هر کشور متفاوت است و لذا با توجه به اهمیت این موضوع در تأمین غذای جمعیت کثیر با کمترین هزینه، سرمایه گذاری هایی برای کاهش هدر رفت در مراحل مختلف کشاورزی انجام شده است که یکی از موفقترین روشها بهره گیری از سیستمهای ایجاد زنجیرهی هوشمند در کشاورزی میباشد. ازجمله راهکارهای دیگر ارائه شده میتوان به اصلاح ژنتیکی و افزایش ماندگاری محصولات، مکانیزاسیون، حمل ونقل تخصصی محصولات کشاورزی، ارتقای توان فراوری، بسته بندی صحیح، توزیع هوشمند محصولات و روشهای فرهنگ سازی خانگی اشاره نمود که همهی این روشها از طریق اجرای « زنجیرهی هوشمند » تحت لقای این سیستم قرار میگیرند. به طوری که میتوان باصرفه ترین عملیات ممکن با بیشترین کارایی را برای افزایش تولید ارائه داد.

اما زنجیره تأمین غذا در بخش کشاورزی دارای خصوصیاتی است که پیچیدگی بسیاری را در ذات این زنجیره و در نتیجه طراحی زنجیره بی نقص قرار میدهد. تکثر نهاده های موردنیاز و درعین حال عدم پایداری و تنوع بالای تأمین کننده های این نهاده ها ازجمله پیچیدگی های این بخش است. از طرف دیگر محصولات کشاورزی با توجه به ماهیت بیولوژیک خود همیشه در معرض فسادند و عموما انقضای پایین دارند و باید به سرعت مورد مصرف قرار بگیرند. اطمینان مشتری از سلامت محصول مصرفی نیز ازجمله خصوصیات محصولات در زنجیره کشاورزی است. تنوع و طولانی بودن زنجیره محصولات غذایی و درصدی از هدر رفت تولیدات در هر حلقه از این زنجیره، باعث افزایش میزان ضایعات محصولات غذایی در دنیا شده است.

شفافیت و قابلیت پیش بینی اقتصادی دو خصوصیت مهم زنجیره تأمین غذایی کامل

ساختار حلقههای زنجیره کشاورزی پشت سر هم (End-to-End) و پیوسته می باشند که این موضوع می تواند برای مصرف کننده و تولیدکننده شفافیت و قابلیت پیش بینی اقتصادی را فراهم کند. منظور از شفافیت یعنی مشتری از تمام مراحل ساخت و عرضه موادی که مصرف میکند آگاهی داشته باشد ومنظور از قابل محاسبه بودن یعنی چه تولیدکننده و چه مصرف کننده بتوانند برای انتخاب مشتری/فروشنده قبل از تصمیم برای تولید/خرید محاسبات اقتصادی و تکنیکی داشته باشند.

شکل ۱- اجزای زنجیره کشاورزی به صورت پشت سر هم و پی درپی هستند. در این تصویر از اولین حلقه یعنی تأمین نهادههای کشاورزی تا کشاورز و زمیندار و سپس کارخانههای تفکیک دانهها بر اساس کیفیت، کارخانههای فراوری دانهها، توزیع کننده، فروشگاهها و مصرف کننده ی نهایی یک نمونه ساده از زنجیره تأمین حبوبات هست که هرگونه اختلال در این زنجیره میتواند تأمین حبوبات برای مصرف کننده را دچار اشکال نماید. در هرکدام از این مراحل امکان ایجاد ضایعات و هدر رفت منابع وجود دارد.

اجتناب ناپذیری دیجیتالیزه کردن زنجیره کشاورزی

شفافیت و قابلیت پیش بینی بودن زنجیره کشاورزی باعث میشود تا میزان ضایعات کاهش یابد که یکی از نتایج کاهش بازگشت محصول به پلههای قبلی زنجیره تولید است. بنا به توضیحات هاینس اشتروبنهاف[۱]، متخصص ارشد بخش خصوصیسازی در بانک جهانی، راهکاری که برای این هدف ارائه شده، دیجیتالیزه کردن کسب وکارهای بخش کشاورزی میباشد. به گفتهی وی، بیش از ۵۷۰ میلیون کشاورز، و میلیونها کسب وکار کشاورزی، تجاری و فروشندهها برای تأمین غذای ۶/۷ میلیارد انسان روی کره زمین تلاش میکنند. بهترین راه برای اینکه بتوان ضایعات غذایی را در مراحل مختلف زنجیره تولید کشاورزی کاهش داد، استفاده از راه حل های مبتنی بر دیجیتال میباشد. زیرا این ابزارها صرفه جویی بزرگی در هزینه، زمان و نیروی کار هستند و پیچیدگی بسیار زیاد زنجیره کشاورزی این امر را اجتناب ناپذیر کرده است.

کاهش ضایعات کشاورزی منجر به جهش تولید

افزایش جمعیت و کاهش منابع تولید همراه با تغییرات آب و هوایی و سبک زندگی نیاز روزافزون به افزایش تولید و بهینه سازی بهره برداری منابع و زنجیره تولید را یک امر الزام آور میکند. برای تأمین غذای جمعیت در حال رشد جهان، کاهش ضایعات یکی از راهکارهای افزایش عرضه میباشد. با در نظر گرفتن این موضوع که هزینهی ضایعات خرده فروشی ها فقط در آمریکا ۲/۱۸ میلیارد دلار در سال است. درواقع سالانه در آمریکا ۸ میلیون تن ضایعات فقط از خرده فروشی ها تولید میشود که ۲۳ درصد کل زبالههای حجمی در این کشور را شامل میشود. این حجم از ضایعات تأثیر بزرگی در اقتصاد کشاورزی دارد.

در کشورهای فقیر بیشتر ضایعات در مزرعه و یا در مراحل بین تولید تا بازار ایجاد میشوند که دلیل آن عدم دسترسی بهینه کشاورز به بازار، عدم کارایی فرایندهای پس از برداشت، نقص سیستم حمل ونقل و فقدان دستگاههای فراوری محصول است. این در حالی است که بیشتر ضایعات کشاورزی در کشورهای پیشرفته در خرده فروشی ها، مغازهها و خانهها تولید میشوند. در ایران نیز برای مثال فقط در سال ۱۳۹۸ و فقط در یک نوع محصول استراتژیک، از ۶ میلیون هکتار سطح زیر کشت گندم، حدود ۱۴ میلیون تن گندم برداشت شد و با توجه به هدر رفت حدود ۲۰ درصدی در مراحل مختلف زنجیره تأمین گندم یعنی تولید واقعی میتوانسته بیش از ۱۷ میلیون تن باشد. به عبارت دیگر، اگر سرمایه گذاری برای افزایش تولید گندم در مزرعه صورت بگیرد میزان افزایش تولید بسیار کمتر از بیست درصد در یک سال خواهد بود. درحالی که با جلوگیری از هدر رفت و ضایع شدن این منابع میتوان جهشی بزرگ در تأمین غذای کشور ایجاد نمود و علاوه بر بی نیازی از واردات به سمت صادرات مازاد تولید نیز پیش رفت. برای غلبه بر این مشکل همگرایی بین اجزای زنجیره شامل کشاورزی، دلال محصولات کشاورزی، فراوری کننده، عمده فروش، خرده فروش و مصرف کننده لازم میباشد.

هوشمند سازی زنجیره تولید با فناوریهای دیجیتال

همگرایی اجزای زنجیره با ایجاد امکان اندازه گیری عوامل مختلف در زنجیره شامل عوامل تولید اجرایی میشود. امکان اندازه گیری در زنجیره تولید میتواند شفاف سازی و اعمال دیجالیزه کردن را در زنجیره محیا سازد. این امر انتقال محصول کشاورزی از مزرعه تا سرسفره را دنبال کرده و بهینه سازی آن را ممکن میکند. اندازه گیری در زنجیره کشاورزی با حس گرها آغاز میشود. به گفته مت لئونارد[۲]، از مجمع اقتصاد جهانی[۳]، اعمال فناوری سنسورها در زنجیره تأمین غذایی به پیگیری زنجیره انتقال محصولات کشاورزی کمک کرده و کاهش ۵ تا ۷ درصدی ضایعات را در پی دارد. وجود سنسور در زنجیره غذایی به شناسایی مسئولین امر نیز کمک میکند. به اصطلاح؛ جایی که همه مسئول باشند مسئولی وجود ندارد، ولی در جایی که مسئول امر دقیقا مشخص باشد کارها به دقت انجام میگیرند و این مسئول نیز باید در قبال کار خود پاسخگو باشد. در این حالت در هر نقطهای از زنجیره که اتلاف صورت بگیرد میتوان مشکل مربوطه را با ارجاع به مسئول آن برطرف کرد.

در کنار فناوری سنسورها، اکوسیستم اینترنت اشیاء که باعث ارتباط بین اجزاء زنجیره شده و آنالیز آنها را ممکن میسازد نیز در این مسیر موردتوجه قرار گرفته است. این دانش در بستر تکنولوژی بلاکچین که هرروز بیش ازپیش در کشاورزی مورداستفاده قرار میگیرد اجرا میشوند. برای این منظور از هوش مصنوعی کمک گرفته شده است که درمجموع شفافیت و پیش بینی پذیری زنجیره کشاورزی را در پی داشتهاند. پیش بینی شده است که در صورت اعمال این فناوریها در جهان سالانه از هدر رفت ۳/۱ میلیارد تن ضایعات جلوگیری گردد که تأمین غذای ۸۰۰ میلیون نفر را تضمین مینماید.

درمجموع میتوان چنین نتیجه گرفت که کاهش ضایعات در زنجیره تولید کشاورزی از طریق اعمال فناوریهای نوینی همچون بلاکچین و هوش مصنوعی امکان پذیر بوده و برای افزایش عرضه محصولات در بخش کشاورزی یکی از رهیافتهای کم هزینه و طولانی مدت به شمار میآید که میتواند تغذیه تعداد بسیار زیادی را در جهان تضمین نماید. البته باید توجه داشت که استفاده از چنین فناوریهایی گامهای نخست به شمار میآیند و درواقع به مثابه نسخهی بیمار هستند و در مراحل بعدی تأمین ابزارها و تجهیزات موردنیاز برای اعمال این نسخه در درمان بیماری کشاورزی کشور که همانا ایجاد ضایعات ۳۰ تا ۵۰ درصدی میباشد ضرورت دارد. استفاده از فناوریهای برداشت محصول، لجستیک هوشمند، فراوری صحیح، فناوریهای افزایش عمر انبارداری و توزیع محصولات و مهم تر از همه بازاریابی و بازار رسانی بهینه، ازجمله اعمالی هستند که در کنار هوشمند سازی زنجیره تأمین کشاورزی باید مدنظر قرار گیرند.