ایسنا/خراسان رضوی دانش سیاسی که موضوع اصلی آن دولت است، مرزهای مشترک و گاه مبهمی با دیگر شاخه های علوم اجتماعی دارد. برخی از این شاخه ها در واقع دانش های پشتیبان علم سیاست هستند و یا هم مرز آن به شمار می روند. به علاوه هر دانش پشتیبان یا هم مرز، یک حوزه بین رشته ای ایجاد می کند. مثلا جامعه شناسی به عنوان دانش پشتیبان علم سیاست حوزه بین رشته ای جامعه شناسی سیاسی را به وجود می آورد. به همین سان می توان از فلسفه سیاسی، روانشناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی سخن گفت.

اینک به برخی از دانش های بین رشته ای اشاره می کنیم.

انسان شناسی سیاسی

این شاخه به عنوان حوزه دانشی که میان انسان شناسی فرهنگی و علم سیاست تشکیل شده است، با برخی از عمیق ترین مسائل سیاسی در جوامع ابتدایی و پیشرفته سروکار دارد. از دیدگاه اغلب انسان شناسان سیاسی، همه حوزه های زندگی کم و بیش خصلتی سیاسی دارند و حیات اجتماعی کلا مجموعه ای از روابط قدرت، سلطه و منازعه است. از این رو مطالعه رابطه قدرت در ساختار خانواده و سازمان های خویشاوندی، قبیله ای و نهادهای مذهبی از اهمیت اساسی برخوردار است.

امروزه همچنان مطالعه در روابط قدرت مندرج در ساختارهای خانوادگی، قبیله ای، قومی، جنسی و غیره به ویژه در کشورهای در حال صنعتی شدن مورد علاقه انسان شناسی سیاسی است. منازعات و تحولات سیاسی در این گونه کشورها پیوند نزدیکی با ساختارهای نامبرده دارد. به ویژه بحث از تبعات سیاسی و قومی و منازعات قومی در مرکز توجه انسان شناسی سیاسی است. احساس وفاداری به گروه قومی یا زادگاه و فرهنگ محلی در شرایطی اهمیت و پیامد سیاسی پیدا می کند که صف بندی های سیاسی و اختلافات قومی یکدیگر را تشدید و تقویت کنند. به این معنا انسان شناسی سیاسی دیگر تنها به جوامع اولیه محدود نمی شود، بلکه به مطالعه وجوه محلی و قومی در سیاست کشورهای مدرن نیز علاقه مند است.

با این حال موضوع کلاسیک بحث انسان شناسی سیاسی همچنان اشکال سیاسی ماقبل دولت است. دولت ها در طی تاریخ جانشین واحدهای سیاسی پرشمار و پراکنده شدند و هر یک از بسیاری از آنها را در خود ادغام کردند. انواع گوناگونی از اشکال اولیه حکومت پیش از شکل گیری دولت سازمان یافته وجود داشته است. جماعات انسانی در اشکال اولیه خود از طریق شکار و گردآوری خوراک می زیستند. بعد از آن بود که کشاورزی و اهلی کردن حیوانات طریق اصلی معاش آنها شد.

اولین اشکال سازمان یافته زندگی سیاسی در قالب قبائل ظهور یافت. قبائل سیار بودند و از این ثبات اجتماعی نداشتند، با این حال ساختار قدرت در آنها مبتنی بر روابط خویشاوندی بود. با استقرار جماعات و گسترش کشاورزی، ثروت و قدرت سیاسی رو به تراکم گذاشت و اشکال اولیه پدرسالاری و پدرشاهی قوام یافت. انتقال قدرت در این جوامع به طور موروثی صورت می گرفت و قدرت سیاسی همواره در هاله ای از جادو و راز پیچیده بود.

با این حال قدرت سیاسی جز خویشاوندی، بر توانایی های جنگی و برخورداری از قدرت های مافوق طبیعی نیز استوار بود. ساختار قدرت در این جوامع معمولا بر حول شخصیت رئیس قبیله یا خانواده بزرگ متمرکز بود. عوامل مختلفی به گذار از اشکال اولین حکومت به دولت سازمان یافته کمک کردند؛ از آن جمله بود: فتوحات و گسترش جغرافیایی قدرت قبائل، تولید ارزش مازاد کشاورزی در مقیاسی وسیع، افزایش جمعیت، گسترش نابرابری های اجتماعی، توسعه تجارت و افزایش اندازه شهرها.

ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی

موضوع ژئوپولیتیک مطالعه مبانی جغرافیایی قدرت دولت هاست. نقش ویژگی های سرزمینی، آب و هوا، منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی، ویژگی های جمعیتی و خصوصیات فرهنگی بر شکل و عملکرد نظامی سیاسی مورد بحث این شاخه از دانش سیاسی است. به علاوه چون هر یک از دولت ها بخشی از فضای جغرافیایی-سیاسی جهان را تشکیل می دهند، بحث از روابط بین الملل از این دیدگاه خاص نیز مطرح می شود. طبعا جغرافیای سیاسی شاخه بین رشته ای است و باید عوامل گوناگون را در تحلیل خود وارد کند.

یکی از بانیان اولیه این شاخه، فردریک راتزل دانشمند آلمانی بود. به نظر او دولت همچون ارگانیسم در محیط جغرافیایی خود عمل می کند و ماهیت این محیط در قدرت دولت ها بسیار تعیین کننده است. یکی از پیشتازان ژئوپولیتیک، نویسنده انگلیسی هالفورد مکیندر بود که اعتقاد داشت سرنوشت تاریخ جهان در گرو نزاع قدرت ارضی با قدرت دریایی است. وی مرکز سرزمین قاره ای اروپا-آسیا را قلب جهان و قدرت جهانی می شمرد و قدرت های دریایی را در خطر می دید. البته بعدها با گسترش «قدرت هوایی» از اهمیت قدرت دریایی و زمینی کاسته شد.

تعبیر جدید ژئوپولیتیک را باید در جغرافیای سیاسی امروز یافت. موضوع جغرافیای سیاسی بررسی مسائل جهان از چشم انداز جغرافیایی است. ظهور مراکز جدید قدرت جهانی، اهمیت منابع طبیعی و معدنی از لحاظ قدرت سیاسی و رابطه «شمال» و «جنوب» از جمله مباحث جغرافیای سیاسی مدرن است. همچنین بحث از اهمیت مسائل مرزهای سیاسی و مناطق مرزی، قدرت دریایی، قدرت ارضی، مراکز سیاسی و زوال یا ظهور قدرت ها و یا مراکز ثقل قدرت از نظر جغرافیایی و غیره مورد بحث جغرافیای سیاسی است.

ظهور سازمان های منطقه ای، ساختار دولت های فدرال، اهمیت سیاسی فزاینده قعر اقیانوس ها و فضای کشورها، مسائل جدید در حقوق دریاها، مسائل مربوط به حکومت های محلی و رابطه آن ها با حکومت مرکزی، گسترش مهاجرت و مسائل دیگر حوزه مطالعات جغرافیای سیاسی جدید را توسعه بخشیده است.

زیست شناسی سیاسی

در این نگرش و روش نسبتا جدیدی که برای مطالعه زندگی و کردارهای سیاسی پیدا شده است، از مفاهیم و روش های پژوهشی زیست شناسی بهره برداری می شود. از دیدگاه زیست شناسی سیاسی، رفتارهای سیاسی انسان همچون سلطه جویی، بیگانه ترسی، اطاعت طلبی و غیره متاثر از ساختار ژنتیک و ویژگی های زیست شناسانه انسان اند.

از همین رو به نظر زیست شناسان سیاسی می توان با ایجاد تغییراتی در کارکردهای فیزیولوژیک بدن انسان، رفتارهای اجتماعی و سیاسی وی را دگرگون ساخت. همچنین از دیدگاه زیست شناسی سیاسی شاخص ها و علائم فیزیولوژیک مانند ضربان نبض، فشار خون و دیگر حرکات و سکنات بدن را می توان برای سنجش و ارزیابی رفتارهای اجتماعی و سیاسی افراد به کار گرفت. با آنکه برخی یافته های زیست شناسی سیاسی به عنوان قضایای بدیهی مورد قبول دانشمندان سیاسی قرار گرفته است اما این نگرش پیشرفت چندانی نداشته است.

منبع: کتاب آموزش دانش سیاسی-دکتر حسین بشیریه



انتهای پیام