اشراف دقیق به شرایط، پیش‌نیاز مدیریت منابع آب زنجان - تسنیم
به گزارش خبرگزاری تسنیم در زنجان، مسعود ساعت ساز عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پایه زنجان در یادداشتی درباره چالش های مدیریت منابع آبی زنجان پرداخت.
متن این یادداشت به شرح ذیل است:
در حالیکه ایرانیان پیشینه ای پرافتخار در زمینه مدیریت منابع آب داشته اند، در دنیای امروز، صنعتی شدن جامعه، تغییر الگوی زندگی، گسترش بی رویه شهرنشینی، توزیع ناهمگون در جغرافیای جمعیت و تغییرات اقلیمی، در کنار بهره وری پائین در برداشت، مصرف و ذخیره آب، منابع آبی کشور را دستخوش دگرگونی های فراوان کرده است و استان زنجان، خارج از این روند نیست.
پیوند خوردن چالش های وابسته به منابع آب با مقوله های اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و محیط زیستی، بر اهمیت شناسایی، ارزیابی و از میان برداشتن یا کاهش اثرات این مشکلات تأکید دارد.
استان زنجان، با جمعیتی نزدیک به ۱/۳ میلیون نفر و گستره ای برابر با ۲۱ هزار کیلومترمربع، یکی از استان های سرد و خشک تا نیمه خشک ایران است. از دیدگاه اقلیمی، با وجود خشکی هوا و نرخ بالای تبخیر آب در استان، میانگین بارندگی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی متر در سال (یک سوم تا یک چهارم میانگین جهانی) در نوسان است.
افزون بر نرخ بالای تبخیر و پائین بودن نرخ بارش، توزیع ناهمگون بارش در زمان و مکان و رخداد خشک سالی توانسته تأثیر فراوان بر منابع آب استان داشته باشد. با افزایش رخداد خشکسالی های کوتاه مدت و بلندمدت در کشور، پایش منطقه ای شدت، وسعت و تداوم خشک سالی در استان و تأثیر این خشکسالی ها بر بیلان منابع آب همواره باید مورد توجه باشد، به ویژه در سال های اخیر که پدیده گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، به شدت آب و هوای کره زمین را تحت تاثیر خود قرار داده است.
بسیاری از رودخانه های زنجان فصلی هستند
یکی از چالش های استان در زمینه منابع آب این است که به سبب جایگاه جغرافیایی، شرایط زمین شناسی و الگوی اقلیمی استان زنجان، منابع آب سطحی در زنجان اندک بوده و بسیاری از رودخانه و نهرها، فصلی یا با دبی متغیر هستند.
از رودهای مهم استان می توان به رودخانه قزل اوزن، زنجان رود (زنجان چای)، شورکات (رود کبیر یا ابهررود)، سجاس رود (سجاس چای)، خره چای (خره رود) و ایجرود اشاره کرد. در این میان، نزدیک به دو سوم از گستره استان در حوضه آبریز قزل اوزن و یک سوم باقیمانده در حوزه رودخانه های دیگر است که نشان از توزیع ناهمگون منابع آب سطحی در استان زنجان دارد.
هر چند منابع آب سطحی در استان زنجان، گسترش جغرافیایی اندک دارند ولی، چالش اصلی در بهره برداری از آب منابع سطحی، نبود سامانه های انتقال به مناطق دور دست رودخانه و سامانه های ذخیره آب است. در این حالت، بیشترین مصرف آب رودخانه ها و سر شاخه های اصلی آن ها، تنها در نزدیکی کرانه رودخانه ها دیده می شود.
از سوی دیگر، حجم بالایی از منابع آب سطحی (همانند آب ذخیره شده در دریاچه سدها)، به سبب تبخیر، از دسترس خارج شده و گاه، از ارتفاعات، به صورت رخداد سیلاب رها شده و خسارات فراوان وارد می نماید.
تأثیر خوب آبخوان ها
با نگرش به شرایط اقلیمی و زمین ریخت شناسی، اجرای طرح های مهار و هدایت سیلاب و تغذیه مصنوعی آبخوان ها بایسته است. آبخوان های آزاد آبرفتی از کلیدی ترین منابع تامین آب در استان زنجان هستند. این آبخوان ها، دربرگیرنده آبخوان زنجان (۱۶۶۷ کیلومترمربع)، سوجاس (۱۲۹۸ کیلومترمربع)، زرین آباد و گل تپه (۱۶۵۰ کیلومترمربع)، ابهر (۱۳۰۰ کیلومترمربع) و قیدار (۱۳۵۴ کیلومترمربع) هستند. همگی این آبخوان ها در شرایط ناپایدار بسر برده و دارای بیلان منفی هستند.
در میانگین، مجموع مصرف سالانه آب سطحی و زیرزمینی در استان زنجان، نزدیک به ۱/۷ میلیون مترمکعب بوده که نزدیک به ۷۰٪ آب مصرفی از منابع آب زیرزمینی فراهم شده است که بیشتر این برداشت وابسته به بخش کشاورزی است. با چنین سطح وابستگی به منابع آب زیرزمینی، آبخوان های استان زنجان، با کسر حجمی برابر با بیش از ۸۸ میلیون متر مکعب روبرو بوده و در میانگین سالانه، افت بیش از ۰/۵ متری در تراز ایستابی آبخوان ها را تجربه می کنند.
در این زمینه، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی، می تواند سبب بروز چالش های زیادی هم چون خشک شدن یا کاهش دبی چاه ها، کاهش ارتباط هیدرولیکی بین رودخانه و آبخوان، افزایش هزینه برداشت آب، زوال کیفیت آب، شوری خاک، کاهش توان باروری و محصول دهی گیاهان، فرسایش خاک و فرونشست زمین شود که بایسته است این چالش ها، شناسایی، پایش و چاره اندیشی شود. در میان گام های برداشت شده برای کاهش استخراج آب از آبخوان های آزاد، در سال های اخیر، مدیران صنعت آب، شناسایی آبخوان های تحت فشار را در دستور کار خود قرار داده و تلاش هایی برای بهره برداری از منابع آب تحت فشار انجام پذیرفته است.
به هر روی باید توجه داشت که آبخوان های تحت فشار، در برابر فرایند فرونشست زمین، ده ها برابر آبخوان های آزاد آسیب پذیر هستند. از این رو، به نظر می رسد تلاش برای مدیریت مصرف آب در استان، بیش از سرمایه گذاری در بخش عرضه آب جوابگو خواهد بود.
از دیدگاه اقتصادی، استان زنجان، به سبب داشتن خاک حاصلخیر، قطب کشاورزی و به سبب داشتن کانسارهای فلزی و غیرفلزی، خطوط انتقال انرژی، بهره مندی از شبکه ترابری ریلی و جاده ای، نزدیکی به بازارهای داخلی و بین المللی و همچنین محدودیت های زیست محیطی برای توسعه صنایع در استان های همجوار مانند تهران، البرز و قزوین، قطب کلیدی صنعت و معدن کشور به شمار می رود.
یکی از ویژگی های برجسته استان زنجان، تمرکز بر فعالیت های فرآوری فلزات سنگین است. در استان زنجان، معدن بزرگ انگوران، چندین شهرک بزرگ صنعتی، ده ها شرکت فرآوری سرب و روی و صدها کارگاه پرداخت مس، روی، برنز و قلع وجود دارد؛ با وجود سازوکارهای پیشگیرانه، فعالیت های این شرکت می تواند سبب ورود فلزات سنگین، با ظرفیت آلایندگی کم تا زیاد، به سامانه های آبی شود.
در این بین، نقش عناصری همانند سرب، جیوه، روی، کادمیوم در ایجاد آلایندگی زیاد است. ورود هر یک از آلاینده ها به سامانه های آبی، از روی کنش های زمین نهاد (هوازدگی، رواناب، درز، گسله و شکستگی ها، نشت بسبب نفوذ آب های سطحی یا ذوب برف) یا انسان نهاد (انباشت کنترل نشده باطله ها و پسماندهای صنعتی)، می تواند برای پایداری منابع آب استان خطرآفرین باشد.
کوتاه سخن؛ اقلیم خشک و کمبود و توزیع ناهمگون منابع آب، رشد فرهنگ شهرنشینی و تغییر الگوی مصرف، همگام با تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین، بهره وری پایین در زمینه برداشت، توزیع و مصرف آب هشدار دهنده بود و می تواند منجر به بروز تنش آبی و در پایان تبدیل به بحران آبی، بویژه در مراکز جمعیتی استان مانند زنجان، ابهر، خرمدره و سلطانیه شود.
به هر روی، دامنه این بحران ها محدود نبوده و توسعه اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، فرهنگی و زیست محیطی استان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. از این رو، مدیریت یکپارچه منابع آب اهمیت فراوان دارد و باید توجه داشت در مدیریت یکپارچه منابع آب، هماهنگی بین همگی شرکت ها، ادارات، نهادها، مراکز آموزشی و سازمان های مردم نهاد ضروری است.
آشکار است که پیش نیاز مدیریت بخردانه منابع آب، ارزیابی درست از شرایط منابع آب از سطح محلی به منطقه ای و سپس از سطح منطقه ای به استانی و در نهایت در سطح استان های همجوار است. در این زمینه، ساماندهی یافته های پژوهش های در حال اجرا و اجرا شده به وسیله نهادهای گوناگون اهمیت ویژه دارد. از سویی، افزایش سطح دانش و مشارکت مردم در مدیریت منابع آب می تواند جایگاه کلیدی در ایجاد پایداری زیست محیطی منابع آب استان داشته باشد.
انتهای پیام/
متن این یادداشت به شرح ذیل است:
در حالیکه ایرانیان پیشینه ای پرافتخار در زمینه مدیریت منابع آب داشته اند، در دنیای امروز، صنعتی شدن جامعه، تغییر الگوی زندگی، گسترش بی رویه شهرنشینی، توزیع ناهمگون در جغرافیای جمعیت و تغییرات اقلیمی، در کنار بهره وری پائین در برداشت، مصرف و ذخیره آب، منابع آبی کشور را دستخوش دگرگونی های فراوان کرده است و استان زنجان، خارج از این روند نیست.
پیوند خوردن چالش های وابسته به منابع آب با مقوله های اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و محیط زیستی، بر اهمیت شناسایی، ارزیابی و از میان برداشتن یا کاهش اثرات این مشکلات تأکید دارد.
استان زنجان، با جمعیتی نزدیک به ۱/۳ میلیون نفر و گستره ای برابر با ۲۱ هزار کیلومترمربع، یکی از استان های سرد و خشک تا نیمه خشک ایران است. از دیدگاه اقلیمی، با وجود خشکی هوا و نرخ بالای تبخیر آب در استان، میانگین بارندگی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی متر در سال (یک سوم تا یک چهارم میانگین جهانی) در نوسان است.
افزون بر نرخ بالای تبخیر و پائین بودن نرخ بارش، توزیع ناهمگون بارش در زمان و مکان و رخداد خشک سالی توانسته تأثیر فراوان بر منابع آب استان داشته باشد. با افزایش رخداد خشکسالی های کوتاه مدت و بلندمدت در کشور، پایش منطقه ای شدت، وسعت و تداوم خشک سالی در استان و تأثیر این خشکسالی ها بر بیلان منابع آب همواره باید مورد توجه باشد، به ویژه در سال های اخیر که پدیده گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی، به شدت آب و هوای کره زمین را تحت تاثیر خود قرار داده است.
بسیاری از رودخانه های زنجان فصلی هستند
یکی از چالش های استان در زمینه منابع آب این است که به سبب جایگاه جغرافیایی، شرایط زمین شناسی و الگوی اقلیمی استان زنجان، منابع آب سطحی در زنجان اندک بوده و بسیاری از رودخانه و نهرها، فصلی یا با دبی متغیر هستند.
از رودهای مهم استان می توان به رودخانه قزل اوزن، زنجان رود (زنجان چای)، شورکات (رود کبیر یا ابهررود)، سجاس رود (سجاس چای)، خره چای (خره رود) و ایجرود اشاره کرد. در این میان، نزدیک به دو سوم از گستره استان در حوضه آبریز قزل اوزن و یک سوم باقیمانده در حوزه رودخانه های دیگر است که نشان از توزیع ناهمگون منابع آب سطحی در استان زنجان دارد.
هر چند منابع آب سطحی در استان زنجان، گسترش جغرافیایی اندک دارند ولی، چالش اصلی در بهره برداری از آب منابع سطحی، نبود سامانه های انتقال به مناطق دور دست رودخانه و سامانه های ذخیره آب است. در این حالت، بیشترین مصرف آب رودخانه ها و سر شاخه های اصلی آن ها، تنها در نزدیکی کرانه رودخانه ها دیده می شود.
از سوی دیگر، حجم بالایی از منابع آب سطحی (همانند آب ذخیره شده در دریاچه سدها)، به سبب تبخیر، از دسترس خارج شده و گاه، از ارتفاعات، به صورت رخداد سیلاب رها شده و خسارات فراوان وارد می نماید.
تأثیر خوب آبخوان ها
با نگرش به شرایط اقلیمی و زمین ریخت شناسی، اجرای طرح های مهار و هدایت سیلاب و تغذیه مصنوعی آبخوان ها بایسته است. آبخوان های آزاد آبرفتی از کلیدی ترین منابع تامین آب در استان زنجان هستند. این آبخوان ها، دربرگیرنده آبخوان زنجان (۱۶۶۷ کیلومترمربع)، سوجاس (۱۲۹۸ کیلومترمربع)، زرین آباد و گل تپه (۱۶۵۰ کیلومترمربع)، ابهر (۱۳۰۰ کیلومترمربع) و قیدار (۱۳۵۴ کیلومترمربع) هستند. همگی این آبخوان ها در شرایط ناپایدار بسر برده و دارای بیلان منفی هستند.
در میانگین، مجموع مصرف سالانه آب سطحی و زیرزمینی در استان زنجان، نزدیک به ۱/۷ میلیون مترمکعب بوده که نزدیک به ۷۰٪ آب مصرفی از منابع آب زیرزمینی فراهم شده است که بیشتر این برداشت وابسته به بخش کشاورزی است. با چنین سطح وابستگی به منابع آب زیرزمینی، آبخوان های استان زنجان، با کسر حجمی برابر با بیش از ۸۸ میلیون متر مکعب روبرو بوده و در میانگین سالانه، افت بیش از ۰/۵ متری در تراز ایستابی آبخوان ها را تجربه می کنند.
در این زمینه، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی، می تواند سبب بروز چالش های زیادی هم چون خشک شدن یا کاهش دبی چاه ها، کاهش ارتباط هیدرولیکی بین رودخانه و آبخوان، افزایش هزینه برداشت آب، زوال کیفیت آب، شوری خاک، کاهش توان باروری و محصول دهی گیاهان، فرسایش خاک و فرونشست زمین شود که بایسته است این چالش ها، شناسایی، پایش و چاره اندیشی شود. در میان گام های برداشت شده برای کاهش استخراج آب از آبخوان های آزاد، در سال های اخیر، مدیران صنعت آب، شناسایی آبخوان های تحت فشار را در دستور کار خود قرار داده و تلاش هایی برای بهره برداری از منابع آب تحت فشار انجام پذیرفته است.
به هر روی باید توجه داشت که آبخوان های تحت فشار، در برابر فرایند فرونشست زمین، ده ها برابر آبخوان های آزاد آسیب پذیر هستند. از این رو، به نظر می رسد تلاش برای مدیریت مصرف آب در استان، بیش از سرمایه گذاری در بخش عرضه آب جوابگو خواهد بود.
از دیدگاه اقتصادی، استان زنجان، به سبب داشتن خاک حاصلخیر، قطب کشاورزی و به سبب داشتن کانسارهای فلزی و غیرفلزی، خطوط انتقال انرژی، بهره مندی از شبکه ترابری ریلی و جاده ای، نزدیکی به بازارهای داخلی و بین المللی و همچنین محدودیت های زیست محیطی برای توسعه صنایع در استان های همجوار مانند تهران، البرز و قزوین، قطب کلیدی صنعت و معدن کشور به شمار می رود.
یکی از ویژگی های برجسته استان زنجان، تمرکز بر فعالیت های فرآوری فلزات سنگین است. در استان زنجان، معدن بزرگ انگوران، چندین شهرک بزرگ صنعتی، ده ها شرکت فرآوری سرب و روی و صدها کارگاه پرداخت مس، روی، برنز و قلع وجود دارد؛ با وجود سازوکارهای پیشگیرانه، فعالیت های این شرکت می تواند سبب ورود فلزات سنگین، با ظرفیت آلایندگی کم تا زیاد، به سامانه های آبی شود.
در این بین، نقش عناصری همانند سرب، جیوه، روی، کادمیوم در ایجاد آلایندگی زیاد است. ورود هر یک از آلاینده ها به سامانه های آبی، از روی کنش های زمین نهاد (هوازدگی، رواناب، درز، گسله و شکستگی ها، نشت بسبب نفوذ آب های سطحی یا ذوب برف) یا انسان نهاد (انباشت کنترل نشده باطله ها و پسماندهای صنعتی)، می تواند برای پایداری منابع آب استان خطرآفرین باشد.
کوتاه سخن؛ اقلیم خشک و کمبود و توزیع ناهمگون منابع آب، رشد فرهنگ شهرنشینی و تغییر الگوی مصرف، همگام با تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین، بهره وری پایین در زمینه برداشت، توزیع و مصرف آب هشدار دهنده بود و می تواند منجر به بروز تنش آبی و در پایان تبدیل به بحران آبی، بویژه در مراکز جمعیتی استان مانند زنجان، ابهر، خرمدره و سلطانیه شود.
به هر روی، دامنه این بحران ها محدود نبوده و توسعه اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، فرهنگی و زیست محیطی استان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. از این رو، مدیریت یکپارچه منابع آب اهمیت فراوان دارد و باید توجه داشت در مدیریت یکپارچه منابع آب، هماهنگی بین همگی شرکت ها، ادارات، نهادها، مراکز آموزشی و سازمان های مردم نهاد ضروری است.
آشکار است که پیش نیاز مدیریت بخردانه منابع آب، ارزیابی درست از شرایط منابع آب از سطح محلی به منطقه ای و سپس از سطح منطقه ای به استانی و در نهایت در سطح استان های همجوار است. در این زمینه، ساماندهی یافته های پژوهش های در حال اجرا و اجرا شده به وسیله نهادهای گوناگون اهمیت ویژه دارد. از سویی، افزایش سطح دانش و مشارکت مردم در مدیریت منابع آب می تواند جایگاه کلیدی در ایجاد پایداری زیست محیطی منابع آب استان داشته باشد.
انتهای پیام/
گفتگو با هوش مصنوعی
💬 سلام! می‌خوای درباره‌ی «اشراف دقیق به شرایط، پیش‌نیاز مدیریت منابع آب زنجان - تسنیم» بیشتر بدونی؟ من اینجام که راهنماییت کنم.