شرح احادیث اخلاقی پیامبر اکرم(ص)

فضیلت علم و عالم

قال رسول الله صلی الله علیه و آله:

«لاخیر فی العیش الا لرجلین: عالم مطاع، و مستمع واع».[۱]

بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۶۸؛ خصال صدوق، ج ۱، ص ۴۱، باب الاثنین.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «زندگی برای دونفر خوب است: یکی عالم مطاع و دوم شنونده نگهدارنده».

شرح:

کلمه «واع» از وعی به معنای نگهدارنده است. در این حدیث می فرماید زندگی برای دو نفر خوب است: اول عالمی که از علم او استفاده شود، و دوم شنونده ای که بشنود و عمل کند. اگر این دو دست به دست هم بدهند سعادت جامعه تضمین می شود.
این دو قید که در روایت آمده، ساده نیست. عالم چه کند که مطاع شود و مستمع چه کند که واعی شود.
مطاع شدن شرایطی دارد و اولین شرطش این است که آنچه می گوید به آن ایمان داشته باشد. وقتی می گوید تا پای جان ایستاده ام، ایستاده باشد مثل خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که اولین کسی بود که ایمان آورد:«آمن الرسول بما أنزل إلیه من ربه».[۲]

من که به خود ایمان ندارم چه انتظاری دارم که مصداق عالم مطاع شوم، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آنقدر به آورده هایش ایمان دارد که وقتی می بیند دیگران ایمان نمی آورند و در راه ضلالت قرار دارند، می خواهد دق کند و از بس که عبادت می کند پاهایش ورم می کند: « «ما أنزلنا علیک القرآن لتشقی؛ ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که به زحمت افتی».[۳]
شرط دومش این است که همانطور که می گوید عمل کند، اگر می گوید زندگی ساده ای داشته باشید، اول باید از خود شروع کند، اگر از تقوا و راستگویی می گوید اول خودش باید عامل به آن باشد.
امام باقر علیه السلام می فرماید: «
عالم ینتفع بعلمه، أفضل من سبعین ألف عابد
؛ عالمی که از علمش استفاده شود بهتر از هفتاد هزار عابد است».[۴]
مسأله مهم در میان اهل علم تنها فرا گرفتن علم و عمل کردن به آن نیست، گرچه این دو خوب و صحیح است اما مسأله مهم این است که مردم از این علم بهره ای ببرند و هم خود به تکامل برسند و هم اجتماع را به مسیر سعادت رهنمون شوند.
علمای بزرگی داشتیم که مظهر علم و تقوا بودند اما مردم از علم آنها بهره ای نگرفتند و علم را با خود به قبر بردند و این ضایعه بزرگی است. آنچه باعث می شود که عالم از هفتاد هزار عابد بالاتر شود، «ینتفع بعلمه» است و دلیلش این است که عابد گلیم خویش برون می برد زآب و فقط خودش را نجات می دهد اما عالم سعی می کند که بگیرد غریق را، و گاهی هزاران نفر به برکت علم او نجات پیدا می کنند.
حالا چه کنیم که «ینتفع بعلمه» بشویم و علم ما مورد بهره برداری قرار بگیرد؟
چند راه وجود دارد:
اول: اینکه مسلح به سلاح بیان و قلم شویم، چرا که بیشتر، با این دو روش می شود علوم را منتشر کرد و این میسر نمی شود مگر با تمرین و ممارست بسیار زیاد. شاید مانند علامه مجلسی افراد زیادی داشته باشیم، علامه مجلسی اهل قلم بود و این همه آثار با ارزش را به یادگار گذاشت.
دوم: پرورش شاگرد است که باید به تدریس عادت کنیم.
سوم: اینکه انسان از نظر تقوا الگو شود که اخلاق و معاشرت او باعث توجه دیگران به سوی اسلام بشود.
امام علی علیه السلام در حدیثی می فرماید: «
تعلموا العلم فإن تعلمه حسنة، و مدارسته تسبیح و البحث عنه جهاد، وتعلیمه لمن لا یعلمه صدقة
؛ علم را یاد بگیرید چرا که یادگیری علم حسنه و مذاکره آن به منزله تسبیح و بحث درباره آن جهاد و تعلیم آن به کسی که نمی داند نوعی صدقه و انفاق در راه خداست».[۵]
این چهار مرحله را که در روایت آمده هر کس باید طی کند، اول: فراگیری علم، دوم: تثبیت آن علم، سوم: توسعه و تکمیل آن، و چهارم: نشر آن در میان مردم است.
بعضی خیال می کنند که جهاد فقط با جان است در حالی که جهاد با جهل و جهاد با تهاجمات فرهنگی دشمن از مصادیق بارز جهاد است. وقتی اسم صدقه به میان می آید بعضی خیال می کنند فقط صدقه مالی مراد است و حال اینکه نشر علم از بالاترین انفاقهاست.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «
العلم ودیعة الله فی أرضه، والعلماء أمناؤه علیه، فمن عمل بعلمه أدی أمانته، و من لم یعمل بعلمه کتب فی دیوان الخائنین
؛ علم ودیعه و امانت خدا در زمین است و علما امانت دار آن هستند، پس کسی که به علمش عمل می کند، ادای امانت کرده و کسی که به علمش عمل نکند نامش در دفتر خائنین ثبت می شود».[۶]

علم طریقیت به عمل دارد و موضوعیت ندارد و تمام برنامه های انبیای الهی مقدمه تربیت انسان است. علم بی عمل انسان را از خدا دور می کند و عالم اگر به علمش عمل نکند، نه تنها خودش بیچاره می شود، بلکه سخنانش هم بی اثر می شود. همانطوری که باران روی سنگ بند نمی شود و می ریزد موعظه عالم بی عمل هم از دل مردم می ریزد. چه جالب می فرماید امام علی علیه السلام: ای مردم اگر شما را به چیزی دعوت می کنم قبل از شما خودم انجام می دهم و اگر از چیزی نهی می کنم اول خودم آن را ترک می کنم.

[۱]بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۶۸؛ خصال صدوق، ج ۱، ص ۴۱، باب الاثنین.

[۲]بقره، آیه ۲۸۵.

[۳]طه، آیه ۲.

[۴]بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۸؛ تحف العقول، حکمت ۱۹.

[۵]بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۶۶.

[۶]همان مدرک، ج ۷۴، ص ۱۶۶.

http://hadith.net/post/۶۶۸۹۶