جشنواره فجر نمونه شاخصی از وضعیت ملاقات دولت، بازار و علم با یکدیگر در ایران امروز است. نشست «جشنواره فجر و اقتصاد سینمای ایران» فرصتی است برای بررسی این رابطه و پرسیدن از اعتبار ملی و هنری جشنواره فیلم فجر.

خبرگزاری فارس، گروه اندیشه: جشنواره فجر نمونه شاخصی از روبرویی دولت، بازار و علم با یکدیگر در ایران امروز است. هر سال این جشنواره پای فیلم هایی را امضا می کند، گروه هایی را پیش می کشد و برخی را پس می زند. آیا جشنواره فجر به مسئولیت خود واقف است؟ آیا می توان از مسئولیت جشنواره فجر سخن گفت؟ آیا جشنواره فجر مسئولیت هنری خود را بجا می آورد؟ آیا تقدیر از فیلم های موسوم به ارزشی به معنای ادای دین جشنواره به افق ملی و انقلاب اسلامی است؟ جشنواره فجر چنانکه از سخنان مسئولان و مدیران آن پیداست، هرسال بیشتر شبیه یک جشن همگانی و تشریفاتی می شود و در قبلا انتخاب های خود سخن چندانی نمی گوید. در واقع می توان ادعا کرد جشنواره فجر دست کم سیاست و دستور کار اعلام شده ای غیر از اینکه باید برگزار شود، ندارد. آیا عدم اعلام سیاست معین و جهت گیری درباره جشنواره فجر، روی دیگر نابودی سینمای ایران و بلاتکلیفی دولت در سینما نیست؟ گروه اندیشه فارس، منوچهر شاهسواری تهیه کننده و رئیس خانه سینما، امیر قادری منتقد سینما و سردبیر سایت کافه سینما و سید باقر نبوی پژوهشگر سینما دعوت کرد تا در نشستی به بحث و بررسی درباره اعتبار جشنواره فجر -به عنوان رخدادی حدودا ۳۷ ساله- از سر مسأله اقتصاد سینما بپردازند. همچنین در این نشست محمدمهدی میرزایی پور به عنوان کارشناس گروه اندیشه به طرح سوأل پرداخت. در ادامه بخش اول این نشست می آید.

جشنواره فجر؛ ملاقات مردم با دولت

میرزایی پور: امروز هنر و علی الخصوص سینما در جهان نقش خودآگاهی ملت ها را بر عهده دارند. کشوری که موقعیت ویژه ای در این زمینه ها ندارد به احتمال قوی درباره موجودیت خودش دچار بحران است. از سوی دیگر شاهدیم که مسائل اساسی درباره دین، سیاست و اجتماع دستمایه ساخت فیلم های برجسته ای قرار می گیرند و این بر اهمیت سینما می افزاید. پس پرسیدن از اعتبار هنری و ملی جشنواره فجر به عنوان مهمترین نقطه سینمای ایران امری خطیر و اساسی است. آیا جشنواره فجر نقطه ی نشان داده شدن سینمای ایران و شناختن آن و روشن شدن مسیر آینده است؟ آیا سینمای ایران به راستی در جشنواره فجر به آزمون در می آید و سنجیده می شود؟

شاهسواری: سینما مانند هر پدیده جهان امروز که ابعاد در هم تنیده تجاری، صنعتی و هنری توأمان دارد امری اجتناب ناپذیر است. اما سینمای ایران به جهاتی یکتاست. امری که ویژه است اقتضائات خودش را دارد. سینمای ایران محل بروز صدا و تصویر ملت ایران است چه بخواهیم چه نخواهیم. این وجهی غرورآمیز دارد. البته امکان دارد گفته شود این صدا و تصویر همه ملت ایران نیست. اما در جهان فعلی اگر صدا و تصویر نداشته باشید حتما حاشیه نشین جهان هستید. اگر صدا و تصویر داشتید در تقریر جهان پیرامون تان دارید تحول ایجاد می کنید.

نسبت مستقیمی که سینمای ایران با انقلاب دارد را نمی توانیم منکر شویم. چرا که دو تحول مهم و بسیار بزرگ به نام انقلاب و جنگ همزمان برای ما رخ داد. در هر کشوری این سرعت تحولات شدید بوجود بیاید سینما تعطیل می شود ولی ما اینگونه نشدیم. سینمای ایران در دوران جنگ توانست در مناطق جنگی فیلم راجع به جنگ بسازد. در همان دوران ما فیلم کمدی و فیلم کودک داریم چرا که اجازه ندادیم زندگی تعطیل شود. فکر نکردیم اگر جنگ است کسی نباید بخندد، عاشق بشود و زندگی کند.

اما جشنواره که سال ۶۱ اولین دوره خودش را داشت موجب چندین فایده شد که باید به آن ها اهمیت بدهیم. مهمترین خصوصیت جشنواره هم این بود که توانست رابطه بین مردم، سینماگران و حاکمیت را برقرار کند. البته مسأله رابطه با منتقدان هم جدی است که امروز متأسفانه کمرنگ شده است. به تدریج کار به جایی رسیده که استقبال از جشنواره فجر به موقعیت حیرت آوری رسیده است.

میرزایی پور: در حال حاضر اینطور است که خیلی از بازیگران و کارگردانان بزرگ از اینکه فیلم شان نباشد یا خودشان نباشند اتفاقا ابراز خرسندی می کنند و می گویند که جشنواره اعتبار سابق خودش را ندارد. الان می توان پرسید؛ هدف جشنواره چیست و قرار است در نهایت چه کند؟

قادری: از آنجا که سینما پیرو اقتصاد است، در حال حاضر مربوط به گروه های خاص می شود ما نتوانسته ایم هیچکدام از این پدیده ها را در قلب مردم نفوذ دهیم. اینکه در طول سال ۱۰ الی ۱۵ درصد مردم به سینما می روند یک نشانه است. آنچه که من همیشه مطرح کردم این است که از طریق اقتصاد است که می شود این پدیده را همه گیر کرد. جشنواره فجر تنها دستگیره مردم است برای شکستن انحصار گروه های خاص و ورود به فرهنگ عمومی از طریق سینما. سایت ما به عنوان نمونه، تنها جایی که مجبور است با دولت طرف شود، همین جشنواره و گرفتن کارتهای جشنواره است.

جشنواره لنگه کفشی است در بیابان!

میرزایی پور: اگر جشنواره به این وضع می افتد که کارت های خودش را به عنوان امتیاز استفاده می کند آیا یک نشانه نیست؟ آیا می شود گفت که جشنواره در حال تبدیل شدن به یک تشریفات است؟ حتی آیا می توان گفت استقبال رسانه های مختلف با گرایش های مختلف خود از رضایت به تداوم فضای مبتذل موجود است، که می توانند هر یک به طریقی از آن بهره ببرند؟

قادری: کماکان فکر می کنم خود جشنواره واقعه مهمی است و به همین دلیل اغلب سینماگران تلاش می کنند در آن به هر ترتیب حضور داشته باشند.

نبوی: من گمان می کنم؛ همواره بعد از برگزاری جشنواره دو دسته اعتراض نسبت به آن وجود دارد. یکی اعتراض های تخصصی سینمایی است؛ مثل اعتراض به انتخاب نامزدها و برندگان جوایز و اینها. دسته ی دیگر اعتراض های ایدئولوژیک و سیاسی است. اعتراض های کلی نظیر اینکه نسبت جشنواره فجر با انقلاب اسلامی چیست؟ که منظور این است که نسبتی ندارد. این مخصوص جناح خاصی هم نیست. سال گذشته گزارشی از سوی مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری منتشر شد در این باره که محتوای فیلم های جشنواره فلان درصد خیانت دارد و … گزارش به طور کل متعرض فیلم های جشنواره و بلکه کل سینمای ایران شده بود. به نظر من هر دوی این دیدگاه ها رسمیت دارند و باید جدی گرفته شوند.

من البته طرفدار دیدگاه تخصصی سینمایی ام و فکر می کنم جشنواره باید اعتبارش را از آنجا که یک جشنواره سینمایی است بگیرد. اتفاقا همان بخش است که مغشوش شده و از همان جهت است که فکر می کنم باید راجع به جشنواره ای که داریم بحث کنیم و فکری اساسی برداریم. یک طرف ماجرا، رویکرد سیاسی و ملی است و یک طرف هم اهالی سینما هستند که مستقیما طرف جشنواره اند. هر دو این گفتارها وجهی از سینما را به ما یادآوری می کنند که نمی توانیم زمین شان بگذاریم. این دو تا در جشنواره فیلم فجر به هم می رسند. اما پس از دوره ی اول برزگزاری جشنواره یعنی زمان دبیری آقای بهشتی گفتاری که قوام و انسجامی به جشنواره می داد از بین رفت و جشنواره تضعیف شد. آن نقطه همان است که جشنواره مدام تاکید می کند؛ من هیچ موضعی ندارم. حتی مسئولیت جوایز را هم کسی به عهده نمی گیری به لحاظ هنری و سینمایی.

قادری: به هر حال این یک حداقل است و این تنها لنگه کفشی است که در این بیابان داریم.

میرزایی پور: همین ادعا که جشنواره فجر رابطه حاکمیت با مردم است کاملا قابل مناقشه است. اینکه جشنواره نتوانسته مردم را بدست بیاورد نشانه است. هر اصطکاک و تماسی به معنای ملاقات و گفتن و شنیدن نیست. گاه دو نفر یکدیگر را در یک مهمانی می بینند در حالی که علاقه ای به دیدار هم ندارند.

باج دادن به جای سیاست گذاری

نبوی: من اتفاقا فک می کنم جشنواره یک گسست اساسی با مردم است. یعنی اصلا باجی است که به گروه های خاص داده می شود. آنجایی که حاکمیت می تواند با مردم حرف بزند و زیاد خوب حرف نمی زند تلویزیون است نه جشنواره. به اصطلاح تقسیم جوایز که اصطلاح بیراهی نیست دقت کنید. این اصطلاح گویای درگیری سیاسی است که همواره جشنواره با سینماگران دارد. اساسا معلوم نیست جشنواره چه سیاستی دارد و چه چیزی را دنبال می کند و در نتیجه به سادگی می تواند به این وادی بیفتد و به گروه های خاص باج بدهد. مردمی در کار نیست.

قادری: اگر این را نداشته باشیم هیچ چیز نداریم. یکی انتخابات ریاست جمهوری هر چهار سال است و یکی جشنواره فجر.

نبوی: من فکر می کنم ما هم، تلویزیون و هم سینما را از دست داده ایم. تلویزیون یک جور باج به مردم است و جشنواره باج به یک سری گروه های خاص. همه دوست دارند در جشنواره باشند. آقای باهنر که اصولا با سینما کاری ندارد، به جشنواره می آید و کنار آقای داروغه زاده می نشیند. آن ده روز یک قابی است که همه دوست دارند حاضر شوند ولی این حضور برای سینما نیست. به خاطر تجمع کل رسانه های مملکت در آن نقطه است. این چه معنی ای دارد؟ فیلمسازی که می خواهد در جشنواره باشد به دنبال بهره برداری از یک رانت رسانه ای است نه آنکه لزوما حرفی داشته باشد.

آیا جشنواره فرصتی برای ارتباط است؟

قادری: جشنواره فجر یک حداقل است و کمال مطلوب نیست. کمال مطلوب این است که هر گروهی اعم از حوزه علمیه، روشنفکری چپ، خانم های خانه دار و … هر کدام نماینده خودشان را داشته باشند که برایشان فیلم بسازد. آقای شاهسواری نماینده صنف است و معتقدم این صنف به هر حال از دل گروه های خاص شکل گرفته. فکر می کنم تا وقتی به لحاظ اقتصادی این ارتباط شکل نگیرد و اکران فیلم خارجی نداشته باشیم نمی توانیم از حاکمیت گروه های خاص در سینما و در هر جای دیگری خارج بشویم. انتخاب اقتصادی مردم باید بگوید کدام فیلم دیده شود.

شاهسواری: من هم معتقدم که باز جشنواره فجر تنها فرصت ارتباط است. کسانی که قدرت تولید این مدل از سینما را ندارند به وسیله فشار سیاسی سعی می کنند دیگران را وادار کنند که در جهت آن ها فیلم بسازند. اگر فیلمی هرچند با بودجه اعطایی ساخته شده باشد ولی در بازار موفق نشود اعتبارش را از دست می دهد. در سینمای امروز نمی توان وارد بازی ای شد که می دانید شکست می خورید. به علاوه اینکه در طول این سالیان بخشی از جوایز غلط اعطا شده باشد معنایش این نیست که آن جایزه اعتبارش را از دست داده. این را در اعطای مدرک تحصیلی هم می بینید.

میرزایی پور: اتفاقا همین باعث شده که آن مدرک تحصیلی دچار خدشه بشود. فقط مسأله اعطای جایزه نیست. نوع برگزاری جشنواره به تدریج خندوانه ای شده. در حال حاضر جشنواره از تلویزیون پخش می شود ولی به نظر هیچ تناسبی با بیننده تلویزیون ندارد. بیننده تلویزیون اعتبار خاصی دارد و یک نوع تیپ رسمی و مهم بیننده است. آیا بیننده تلویزیون وقتی می بیند که جایزه به فلان کس داده شد هیجان زده می شود؟

قادری: بله به نظر من هم اصلا برایش مهم نیست.

میرزایی پور: نه فقط مهم نیست بلکه احساس فاصله می کند و خوشش نمی آید. مسأله اینجاست که آیا ما داریم یک چیزی را با زور رسانه ای نمایش می دهیم. در این جلسه باید درباره اقتدار هنری سینمای ایران حرف بزنیم.

همراه اول؛ بزرگترین برنده جشنواره سی و هفتم

نبوی: من اتفاقا از بعد هنری به جشنواره پرداختم. به شخصه فوق العاده لذت می برم از حضور در جشنواره و اتفاق بسیار مهمی در سطح ملی می دانمش ولی معتقدم باید بدستش بیاوریم. بگذارید مثالی بزنم: یک بار من نزد یکی از مسئولان جشنواره رفته بودم و درباره آن حرف می زدیم. ایشان گفت به هر حال جشنواره فجر ده روز حال بخشی از مردم ایران را خوب می کند. من گفتم این همان نقطه رانت است. مدیر جشنواره که می گوید: ده روز بخشی از مردم را راضی کردم، و آقای داروغه زاده که می گوید فقط با ۶ میلیارد برگزار کردم یعنی اینکه صرف برگزار شدن جشنواره خودش یک دستآورد است. این حداقلی است و ادامه گفتمانی است که فرهنگ دولتی در کشور ما پدید می آورد. اصلا مدیر دولتی قصدی ندارد از برگزاری جشنواره! من فکر می کنم بزرگترین برنده جشنواره سی و هفتم همراه اول است نه کس دیگر.

میرزایی پور: به صورت فلسفی وقتی دو نفر با هم وقتی گفتگو می کنند بسیار احتمال دارد که این موجب غفلت شان از جهان شود. ما ممکن است جشنواره فجر داشته باشیم و ناگهان ببینیم سینمای جهان در دست کره و ترکیه است.

زمین سفت اقتصاد فرم را به سینما باز می گرداند

قادری: کاملا درست اشاره کردید. ولی فراموش نکنیم کره و ترکیه ورود فیلم خارجی را در سطح بالا در خودشان دارند و این بر خلاف چیزی است که سینمای ایران تبلیغ می کند. سینمای ایران به بهانه حفظ فرهنگ داخلی دارد جلوی ورود فیلم خارجی را بگیرد. دقیقا مثل شرکت های خودروسازی که منافع شان در این است که خودرو خارجی وارد نشود.

یک مثال بزنم. فیلمی ساخته شده محصول سازمان اوج به نام ۲۳ نفر که اصلا نیازی ندارد به ارتباط با مردم. ۲۳ نوجوان هستند که عین هم هستند! مگر می شود؟! دو نفر آدم ضعیف تر، قوی تر و … مگر می شود همه عین هم باشند؟ فقط لهجه هایشان فرق می کند. ۲۳ نفر نیازی احساس نمی کند که دیگران را بازی بدهد. این را ببرید به کل داستان و تلویزیون هم این را تبلیغ می کند و منتقد تلویزیونی می گوید این شبیه جان فورد و برگمان است.

چرخه ای شکل می گیرد. ارشاد مجوز می دهد، اوج پول می دهد، صدا و سیما تأییدش می کند، جشنواره هم که جایزه می دهد، خانه سینما هم چون بدون چالش است تأییدش می کند احتمالا. در حالی که ۲۳ نفر هیچ جایگاهی در بین مردم پیدا نمی کند. نه خاطره می شود و نه حتی مسأله روز.

میرزایی پور: می فرمایید زمین سفت اقتصاد است که فرم سینما را به آن بر می گرداند.

قادری: بله کاملا. مثلا بن هور یک فیلم عمیقا مسیحی است و اگرچه اطلاع صریح ندارم ولی بعید نیست که جزء سرمایه گذاران این فیلم کلیسا هم باشد. به جای اینکه بگوید مدل فیلم ۲۳ نفر فیلمی می سازم که دلم خوش باشد. رسانه ها هم مطالبه گری ندارند چون متصل به همان گروه ها هستند.

جشنواره تبدیل به بازی سهم خواهی شده است

میرزایی پور: جشنواره دارد از سرمایه می خورد. جشنواره مسأله ای شناخته شده است ولی این سرمایه جشنواره است و از طریق آن می تواند سینمای کشور را به سمتی ببرد. چه دولتی که متولی است چه هیئت داوران و دیگران.

قادری: بله کل این داستان به این صورت درآمده که چه کار کنیم که سر منافع این طرف و آن طرف بی کلاه نماند. گرایش به این است که هر کس بیاید سهم خودش را بردارد تا آرام باشد. اما این بازی را دیگر نمی شود ادامه اش داد.

میرزایی پور: من اعتقاد ندارم صحنه ای که در حال حاضر با آن مواجهیم حداقلی است. ما در کشورمان بسیار می شنویم که می گویند: به هر حال همین که هست یک حداقلی است! معمولا در این مواقع در حال عقبگرد هستیم. این مسیر ما را فعالانه ما را از مسیرمان دور می کند.

نبوی: به سازمان سینمایی که گزارش مخارج جشنواره را می دهد باید گفت: مسأله میزان مخارج نیست بلکه پرسش درباره این است که اساسا منظورت از جشنواره چیست؟ سیاست ات چیست؟ چرا به این آثار جایزه می دهی به آن ها نمی دهی؟ فقدان سیاست یا همان خنثی بودن بی ضرر نیست!

میرزایی پور: خنثی بودن خودش سیاستی است.

پایان قسمت اول/