به گزارش مشرق، رمان «کافه پیپ» تازه ترین اثر محمدقائم خانی، جامعه و مخصوصا جامعه ی دانشجویی را موضوع خود قرار داده؛ با درونمایه ای معرفتی و دینی. «کافه پیپ» رمانی است در ژانر جنایی. در ابتدای آن جنازه ی دختری کشف می شود. از قضا پدر این دختر روحانی و مادرش از خانم های روضه خوان هستند، اما دختر برخلاف عقیده پدر و مادر، زندگی یله و رهایی داشته. کم کم پلیس با تحقیقات و بازجویی ها به ابعاد خودکشی رازآلود دختر و گرایش او به آثار آلبر کامو پی می برد. این رمان سال ۱۳۹۸ در ۲۰۰ صفحه و با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه توسط دفتر نشر «معارف» به بازار کتاب عرضه شده است.

درباره ی نویسنده:

محمدقائم خانی پژوهشگر، داستان نویس و کارشناس دفتر داستان نشر «شهرستان ادب» است. تا کنون از وی کتاب های «سور سوریه» توسط نشر بین الملل، «حوای سرگردان» توسط نشر شهرستان ادب، «جنبش ناراضیان» توسط نشر ارما و «انسان در رمان» توسط کانون اندیشه ی جوان نیز منتشر شده است. رمان «کافه پیپ» جدیدترین اثر داستانی اوست.

آنچه در ادامه می خوانید، مشروح جلسه نقد و بررسی این رمان است که در کتابفروشی به نشر تهران برگزار شد:

محمدقائم خانی: به بهانه ی انتشار رمان «کافه پیپ» قصد داریم در این جلسه درباره ی دانشگاه ایرانی و مسائل اساسی امروز آن صحبت کنیم. در خدمت علیرضا سمیعی، نویسنده و پژوهشگر حوزه ی فلسفه هستیم.

علیرضا سمیعی: هر داستانی متکفل پرسش یک یا شماری از سؤالات اساسی بشر است؛ اما گاهی داستان یک قدم عقب می رود و درباره ی پرسش هایی حرف می زند که خود، به وجودآورنده ی این دسته از سؤالات هستند. به قول جامعه شناسان، به دنبال دال مرکزی است. در فصل اول رمان «کافه پیپ» اولین پرسش اساسی این گونه مطرح می شود: (زندگی چه ارزشی دارد و چرا باید زندگی کرد؟) پرسشی به مثابه یک مزرعه برای بعثت سایر پرسش ها. زمانی که ما به اندازه ی کافی از کارهایی که انجام می دهیم فاصله می گیریم، می توانیم درباره ی معنا و چرایی آن ها صحبت کنیم. می خواهیم بدانیم این پرسش (بحران علم یا دانشگاه) چگونه برای انسان معاصر پیش آمده است؟ زمینه های شکل گیری این پرسش در جامعه چه مسائلی بوده اند؟

پیش از این هم در برخی آثار داستانی شاهد طرح این پرسش بوده ایم؛ مثلا در دهه ی چهل شمسی در آثار داستانی «عنتری که لوطی اش را گم کرد» نوشته ی صادق چوبک، «سگ ولگرد» نوشته ی صادق هدایت و «بچه ی مردم» نوشته ی جلال آل احمد شاهد طرح این پرسش هستیم که ما از کجا آمده ایم و چرا در این جهان رها شده ایم؟ در چنین آثاری شاهد معرفی جهان و چگونگی رویارویی بشر با آن هستیم. به محض این که فرضیه ی آغاز هستی با ورود آدم به زمین توسط برخی روشنفکران کنار گذاشته شد، دچار سرگردانی شدند؛ نمی دانستند در چه جهانی زندگی می کنند و به کجا می روند؟

در چنین شرایطی اولویت روایات و قول پیامبران برای گروهی از مردم از بین رفت و تجربیات آن ها درباره ی هستی نادیده گرفته شد. بدین ترتیب ابتدا و انتهای داستان آفرینش در هاله ای از ابهام فرورفت، میانه ی آن هم گنگ و نامفهوم شد و مردم نمی دانستند در زمین باید چه کار کنند. دنیا مانند یک صفحه ی سفید بود که در سکوت فرورفته بود و چاره ای نبود جز تجربه ی مجدد آن از صفر. مانند سگ داستان «سگ ولگرد» که در بیابان های ورامین رها شده و آنجا را نمی شناسد، یا عنتری که در «عنتری که لوطی اش مرده بود» لوطی و صاحبش را –که از او در نمایش هایش استفاده می کرد- از دست داده و او سرگردان و بی راهنما شده است.

پاسخ دادن به این پرسش مستلزم ایجاد سؤال های جدیدی بود. در پی طرح این پرسش ها پاسخ هایی مطرح شد: مثلا ما در جهانی زندگی می کنیم که در آن ارزش همه چیز با هم برابر است؛ در چنین جهانی کسی که به برخی مسائل توجه بیشتری نشان می دهد، یعنی ارزش بیشتری برای آن قائل است، مسخره ی خاص و عام می شود. تنها ارزشی که در چنین جهانی وجود دارد همین «برابری ارزش ها» است. این جمله متضمن این مفهوم است که در واقع هیچ چیز در این دنیا ارزش ندارد. در چنین جهانی، ما باید به شکل غیرمسئولانه ای به دنبال غرایز حیوانی خود برویم. در چنین نقطه ای ما «فقدان» را حس می کنیم؛ فقدان سیستم اولویت بندی و ارزش گذاری.

تنها ارزش باقی مانده و قابل توجیه در چنین جهانی، عامل نابودی آن یعنی «مرگ» است. به همین دلیل، تنها کاری که از دست شخصیت های داستانی برمی آید مرگ است؛ فقط با مرگ می توانند به زندگی خود معنا بدهند. نقطه ی داغ رمان «کافه پیپ» همین جا رخ می دهد؛ در جهانی که هیچ چیز بر هیچ چیز برتری ندارد، فقط مرگ می تواند سرانجام منطقی باشد. مرگ با یک کلام حرفش را می زند، با هیچ چیز جای گزین نمی شود و نمی شود آن را به تعویق انداخت. مرگ بدون اعتنا به ساختارهای ارزش گذارانه، در جایگاه خود ایستاده است.

به قول نیچه: «وقتی در مغاک به مغاک چشم بدوزی، مغاک هم به تو چشم می دوزد.» بنابراین با چشم دوختن در چشمان مرگ، باعث می شویم مرگ هم به ما چشم بدوزد و تبدیل می شویم به مسأله ای در ارتباط با مرگ. به نظرم «کافه پیپ» درباره ی این بحران حرف می زند: در حالی که علم و دانشگاه به عنوان محلی برای اشاعه اش، به ما قول یک سیستم ارزش گذاری معتبر را داده، در عمل موفق به انجام چنین کاری نمی شود.

خانی: دانشگاه در ایران به کاربرد علم توجه خاصی دارد و معتقد است آنچه را به کار نمی آید باید دور انداخت. براساس این سیستم ارزش گذاری، میان رشته ها هم در دوره های مختلف طبقه بندی انجام می دهد؛ برای مثال در دهه ی نود شاخه های پزشکی و مهندسی در جایگاه اول و دوم قرار گرفته اند و بعد از آن ها رشته های مرتبط با آن ها یعنی علوم پایه.

سمیعی: ماکس وبر مقاله ای دارد تحت عنوان «علم در مقام حرفه». در این مقاله این مسأله را مطرح می کند: هر شاخه ای از علم پیش از اینکه به سؤالاتی درباره ی خودش پاسخ دهد، موظف است نظریه ای درباره ی خود علم ارائه دهد. باید از «علم چنین است …» حرکت کند به سمت قضاوت درباره ی مسائل مرتبط به شاخه ی خودش. علم به ما هو علم باید خودش را تعریف کند؛ نه به واسطه ی کارآمدی و کاربردش. علم (به نمایندگی از عقل) مدعی است که می تواند تصویری از آینده به بشر بدهد، در غیر این صورت انسان دنبال قوای حیاتی خود می رود.

توصیف نویسنده در «کافه پیپ» از علم، پراگماتیستی است و مربوط می شود به توصیفات علمی نیمه ی دوم قرن بیستم. در حالی که پیش از این دوره، دانشمندان به دنبال بنیادهای فیزیکی یا فلسفی تئوری های علمی بودند. نویسنده با این نگاه به علم، آن را تبدیل می کند به کنیز امیال حیاتی. در چنین نگرشی علم پاسخی برای هدایت این امیال به سمت درست ندارد، بلکه اساس کارآمدی آن ها را فقط حرکت می داند به منظور زنده ماندن و نه بیشتر. انسانی که خود را فقط علم نمی داند و بخشی از وجودش را حیات طبیعی برمی شمارد، چنین نظریه ای را قبول نمی کند؛ مارکس و فروید از این دسته افرادند.

خانی: در فضای دانشگاهی امروز ما تعداد زیادی از دانشجوها چنین سؤال هایی را نمی پرسند و آن هایی هم که می پرسند ممکن است «کافه پیپ» را نوعی انحراف بدانند؛ چون پاسخی برای پرسش هایشان ندارد.

سمیعی: درست است. پاسخ نمی دهد. ولی پرسش هایی برای تفکر مطرح می کند. یکی از شخصیت های «کافه پیپ» نماینده ی حوزه ی علمیه است. پیش فرض های کنونی دانشگاه های ما قدرت پاسخ دادن به سؤالات بنیادی را ندارند، ولی حوزه ی علمیه یا گفتار دینی از این پیش فرض ها، گفتاری طرح می کند برای زندگی در دنیای معاصر. با این کار وظیفه ی خودش را انجام می دهد. بحران علم و دانشگاه هم از همین نقطه آغاز می شود؛ پیش فرض لازم برای پاسخ به سؤالات حیاتی دانشجو را ندارد، ولی می خواهد راهش را به زندگی او باز کند.

دانشگاه برای رفع این معضل گاهی پاسخ دهی را می سپارد به فلسفه و سایر علوم انسانی. دویست سال است این وظیفه را به علوم انسانی سپرده و هنوز ناکام است؛ به همین دلیل در سال های اخیر هزینه هایی که برای پیشرفت علوم انسانی در کشورهای مختلف می شد (حتی فرانسه) به طور چشمگیری کاهش پیدا کرده اند. این کشورها از علوم انسانی دل سرد شده اند ولی سؤال ها دست از سرشان برنمی دارند؛ هربار که پاسخ دادن به این پرسش ها را پشت گوش می اندازند، با بحران های جدیدی روبه رو می شوند. برای مثال کشور فرانسه که از سردمداران دموکراسی و پایگاهی برای علوم انسانی و فلسفه بود، در سال های اخیر به دنبال فاصله گرفتن از آن هاست. رئیس جمهور فعلی فرانسه (امانوئل مکرون) می گوید: «باید بر خلاف دو رئیس جمهور قبلی، دست از صحبت درباره ی احزاب سیاسی راست و چپ برداریم و به زندگی مان برسیم.»

خانی: در «کافه پیپ» این سؤال اساسی، همراه با مرگ مطرح می شود.

سمیعی: در این رمان یک مثلث مهم داریم که در رأس های آن گفتارهای مذهبی، دانشگاهی و روشنفکری قرار دارند. هرکدام از این گفتارها نماینده و راوی خود را دارند و هر سه گروه درباره ی پرسش های اساسی جهان حرف می زنند. مثلا گفتار مذهبی توسط نماینده ی حوزه ی علمیه مطرح می شود، گفتار دانشگاهی در دانشگاه و گفتار روشنفکری در مکان «کافه» اتفاق می افتد. چنین نگاهی ما را برمی گرداند به ابتدای شکل گیری دانشگاه ها در قرن گذشته که به موازات دانشجویان، گروه های روشنفکری داخل کافه ها رشد می کردند که اولین شان «اومانیست ها» هستند.

ایتالیایی ها گمان می کردند با تأسیس دانشگاه، مشکلات دانش مدرسه های مذهبی حل می شود. مشکل دانش مدرسه ای این بود که به یک گفتار ارسطویی یا الهیاتی محدود می شد؛ با این حال تضادها و تناقض هایی هم در این میان وجود داشت. مثلا گالیله توسط مدارس مذهبی مرتد خوانده شد با این بهانه که سخنان مسیح را درباره ی زمین و آسمان زیر سؤال برده و کفر گفته است، در حالی که صحبت های گالیله براساس دانش ارسطویی استوار بود که توسط خود این مدرسه ها تدریس می شد. در درجه ی اول آن ها نظرات ارسطو را در شاخه ی الهیات طبقه بندی کرده بودند. برخلاف تصور عام از علوم مدرسه ای این زمان، شاخه های درسی این دوره به دین و الهیات محدود نمی شد و شامل رشته هایی مانند پزشکی، نجوم، کشاورزی و نجاری می شد. از میان این شاخه ها پزشکی و نجوم به الهیات نزدیک ترند.

پرسش هایی که برای نخستین بار خارج از محیط دانشگاه و مدارس مذهبی توسط اومانیست ها مطرح شد براساس زیبایی شناسی بود. زمانی که کلیسا از دور نظریه پردازی خارج شد، دو گروه جدید این وظیفه را برعهده گرفتند؛ مثلا در فرانسه اصحاب دایره المعارف و دانشگاهیان، که الهیات را کنار گذاشتند ولی موفق نشدند مشکلات شان را حل کنند. به نظر من در ایران هم در دوره ای چنین اتفاقی افتاد؛ یعنی این تصور وجود داشت که با کنار زدن حوزه ی علمیه دانشگاه قادر است به پرسش های اساسی پاسخ دهد.

در دهه های چهل و پنجاه شمسی در ایران روشنفکران قدرت را در دست گرفته بودند و علم را به نفع گفتار ایدئولوژیک یا سازمانی خودشان (مثل کمونیسم) نشر می دادند. در گروه های مذهبی نیز چنین دوگانگی هایی دیده می شد: جوانان انقلابی که به جای حوزه در مساجد جمع می شدند و کتاب می خواندند. در تمام این دوره ها، به جز دانشگاه و حوزه ی علمیه، یک حوزه ی عمومی در اجتماع وجود داشت که هم زمان با دانشگاه و حوزه، درباره ی مسائل مهم صحبت می کرد.

اما متأسفانه در دوران معاصر معنا و کارکرد این حوزه ها تغییر کرده است؛ در مساجد فقط نماز می خوانند و خبری از کتاب خواندن و بحث نیست. حوزه ی علمیه فقط به شبهات پاسخ می دهد و برنامه ای برای آینده ندارد. کافه ها هم به جای محل نظریه پردازی روشنفکران، تبدیل شده به مکان فسخ و فجور. این جاست که کلمه ی «ارزش» به عنوان مسئله ای که تمام مسائل مهم زندگی را وتو می کند، مطرح می شود.

خانی: بعد از جنگ جهانی دوم نویسندگانی مانند کامو و کافکا ظهور کردند و سؤال های بنیادین درباره ی ارزش ها پرسیدند. اما در دنیای امروز در موقعیتی قرار گرفته ایم که حتی «مرگ» هم –تا قبل از مردن- آن سؤال ها را پیش پای ما نمی گذرد.

سمیعی: حتی کسی که در چشم مرگ چشم دوخته، می تواند مرگ را فراموش کند. در «منطق الطیر» عطار داستانی روایت می کند با این مضمون: (از گورکنی پرسیدند: «تو که در تاریکی و میان گورها زندگی می کنی، چه چیز عجیبی دیده ای؟» پاسخ می دهد: «هیچ چیز عجیب تر از نفس خود ندیده ام؛ مرده ها را می شویم، کفن می کنم و می گذارم توی قبر ولی فردا همه ی این ها را فراموش می کنم. انگار مرگی نیست.») غفلت از مرگ واقعا موضوع عجیبی است.

خانی: اما نویسنده ای مانند کافکا تکانه ای بود برای این یادآوری. کسی که کافکا می خواند، نباید از مرگ غفلت کند.

سمیعی: وقتی مرگ را به یک مفهوم تبدیل می کنیم، آن را کنار سایر مفاهیم عادی زندگی قرار داده و ارزشش را کم کرده ایم. در «کافه پیپ» شخصیتی که طبق تجربه ی شخصی اش از ارزش مرگ حرف می زند، ملتفت است که مخاطبانش حرف هایش را درک نمی کنند. این رمان، شخصیت منفی ندارد؛ می توان شخصیت ها را براساس شناخت شان از مرگ ارزش گذاری کرد. یکی از بزرگترین مشکلات جامعه ی ما این است که زمانی که از مرگ حرف می زنیم، مانند عطار به دنبال این نیستیم که مرگ به ما آگاهی بدهد؛ بلکه به دنبال این هستیم که چطور می توانیم از آن استفاده کنیم؛ مرگ برای ما یک کسب و کار اقتصادی است: ما گورستان را تزئین می کنیم، از مرگ آدم ها اهرم سیاسی برای فشار به مخالفان مان می سازیم، با آن شوخی می کنیم و … .

البته مولوی معتقد است برای زندگی کردن مجالی نیاز است که در آن به مرگ فکر نکنیم. اما مشکل این جاست که زمانی که ما از مرگ غافل می شویم، از خود زندگی هم غفلت می کنیم؛ به این معنا که علمی را که زنده بودن را تبدیل به زندگی می کند از دست می دهیم. موانعی هستند که سال هاست وجود دارند؛ برای گذشتن از آن ها باید از علم کمک گرفت. شکست، بخشی از علم است. زمانی که شکست را نمی پذیریم، علم را دور انداخته ایم. اگر دولتی با سابقه ی تحصیلات دانشگاهی، شعار اصلاح اقتصادی بدهد و همه عوامل را هم جمع بکند، اما به نتیجه نرسد، نباید به دنبال یافتن مقصری در میان مخالفان بگردد. پیش بینی نکردن موانع، یک شکست در روند کار علمی است و نباید به مستمسکی برای حمله سیاسی به این و ان تبدیل شود. این دولت اگر شکست سیاسی اش را شکست علمی ببیند و آن را بپذیرد، برای اصلاح آن تئوری شکست خورده تلاش می کند. اما اگر مدام به دنبال مقصر بگردد، گامی به سوی اصلاح پیش نخواهد رفت. «کافه پیپ» مجالی است برای دیدن شکست علمی در ایران، و تأمل درباره ریشه هایش. هشداری لازم است تا ما ازا ین وضعیت بیرون بیاییم و به ارزش گذاری فعالیت علمی را از درون منطق خود علم پی بگیریم.

خانی: حرف زیاد است و فرصت نیست. تشکر می کنم از حضور شما در این جلسه.