شریف | یه جستجوی عمیق

زندگینامه <a href="/fa/dashboard/ ir/حضرت معصومه سلام الله علیها" class="text info">حضرت معصومه سلام الله علیها</a>

حرم حضرت معصومه(س)

حضرت معصومه(س) با نام اصلی فاطمه، دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع) است. او برترین دختر امام کاظم(ع) دانسته شده و گفته اند در میان فرزندان امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی هم پای معصومه نیست. در منابع تاریخی اطلاعات زیادی دربارهٔ زندگی نامه حضرت معصومه(س) از جمله تاریخ تولد و وفات وی ثبت نشده است. دربارهٔ ازدواج او نیز اطلاعات چندانی در دست نیست، اما مشهور است که هرگز ازدواج نکرد.

معصومه و کریمه اهل بیت(س) لقب های مشهور فاطمه دختر امام کاظم(ع) هستند. طبق حدیثی امام رضا(ع) از او با نام معصومه یاد کرده است.

حضرت معصومه به درخواست برادرش امام رضا(ع) و برای دیدار او از مدینه راهی ایران شد؛ اما در راه بیمار شد و به درخواست اهالی قم به آن شهر رفت و در خانه شخصی به نام موسی بن خَزْرَج اَشعری ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت. جنازه وی در قبرستانی به نام بابِلان (حرم کنونی) دفن شد. سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق) بر این باور است حضرت معصومه(س) در ساوه مسموم و در قم شهید شده است.

شیعیان، فاطمه معصومه(س) را بزرگ می دارند و برای زیارت او اهمیت قائل اند. همچنین روایاتی دربارهٔ او نقل می کنند که از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت پاداش زیارت او دانسته شده است. گفته شده پس از حضرت فاطمه(س)، او تنها زنی است که از امامان برای او زیارتنامه روایت شده است.

اطلاعات کم دربارهٔ حضرت معصومه

به گفته ذبیح الله محلاتی در کتاب ریاحین الشریعه، اطلاعات چندانی دربارهٔ زندگی حضرت معصومه(س) در دست نیست؛ از جمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، اینکه چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از شهادت امام رضا(ع) فوت کرده یا پس از آن، در تاریخ ثبت نشده است.[۱]

علی اصغر فقیهی عمر آن حضرت را کمتر از ۲۳ سال ندانسته است؛ زیرا امام کاظم(ع) از سال ۱۷۹ تا پایان حیات، زندانی بود و وفات حضرت معصومه سال ۲۰۱ق رخ داد.[۲]

دودمان

فاطمه دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع)، ملقب به معصومه است. شیخ مفید در کتاب الارشاد در میان دختران امام کاظم(ع) از دو دختر به نام های فاطمهٔ کبری و فاطمهٔ صغری نام برده، اما مشخص نکرده کدام یک حضرت معصومه است.[۳] ابن جوزی از علمای اهل سنت در قرن ششم قمری، به چهار دختر به نام فاطمه در میان دختران امام کاظم اشاره کرده، اما او نیز از اینکه حضرت معصومه کدام یک بوده، سخن نگفته است.[۴] به گفته محمد بن جریر، نویسنده دلائل الامامة، مادر حضرت معصومه، نجمه خاتون نام دارد که مادر امام رضا(ع) نیز هست.[۵]

امام موسی کاظم (ع)

| | | | | | | | | | | | | | پیامبر اکرم | | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---
| | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | حضرت فاطمه | | | | امام علی | |
| | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | امام حسین |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | امام سجاد |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | امام محمد باقر | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | امام جعفر صادق | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | امام موسی کاظم |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | پسران | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | دختران | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | امام رضا | | | ابراهیم | | | احمد | | | اسحاق | | | حسین | | | حمزه | | | زید | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | عبدالله | | قاسم | | محمد | | اسماعیل | | هارون | | عباس | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | جعفر | | عبیدالله | | حسن | | فضل | | سلیمان | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | حضرت معصومه | | | فاطمه صغری | | | حکیمه | | | رقیه | | | ام أبیها | | | رقیه صغری | | | کلثوم | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| ام جعفر | | لبابه | | زینب | | خدیجه | | علیه | | آمنه | | حسنه | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | بریهه | | عایشه | | ام سلمه | | میمونه | | ام کلثوم | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

تاریخ تولد و وفات

در منابع قدیمی شیعه، تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه بیان نشده است. به گفته رضا استادی، نخستین کتابی که در آن، تاریخی ذکر شده است، نورالآفاق نوشته جواد شاه عبدالعظیمی است[۶] که در سال ۱۳۴۴ق منتشر شد.[۷] در این کتاب، تاریخ ولادت حضرت معصومه(س) ۱ ذی القعده سال ۱۷۳ق و تاریخ وفات او ۱۰ ربیع الثانی سال ۲۰۱ق ذکر شده و از آن کتاب به دیگر کتاب ها راه یافته است؛[۸] اما برخی از علما مانند آیت الله مرعشی نجفی،[۹] آیت الله شبیری زنجانی،[۱۰] رضا استادی [۱۱] و ذبیح الله محلاتی[۱۲] با این نظر شاه عبدالعظیمی مخالفت کرده و تاریخ های ذکر شده در این کتاب را ساختگی دانسته اند.
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران روز اول ذی القعده به عنوان روز دختر نام گذاری شده است.[۱۳]

لقب ها

معصومه و کریمه اهل بیت(س) لقب های مشهور فاطمه دختر امام کاظم(ع) اند.[۱۴] گفته اند «معصومه» از روایتی منتسب به امام رضا(ع) اخذ شده است.[۱۵] در این روایت که در زاد المعاد، نوشته محمدباقر مجلسی آمده است، امام رضا(ع) از او با نام معصومه یاد کرده است.[۱۶]

فاطمه معصومه(س) را امروزه «کریمه اهل بیت» هم می خوانند.[۱۷] می گویند این لقب به خوابی مستند است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیت الله مرعشی نجفی دیده و در آن یکی از ائمه(ع) حضرت معصومه را کریمه اهل بیت خوانده است.[۱۸]

ازدواج

به نوشته کتاب ریاحین الشریعه، معلوم نیست که حضرت معصومه(س) ازدواج کرده است یا نه و اینکه فرزند داشته است یا خیر؛[۱۹] البته مشهور است که حضرت معصومه(س) هرگز ازدواج نکرده است[۲۰] و دلایلی هم برای ازدواج نکردن وی ذکر شده است؛ ازجمله گفته اند: او به این جهت که همتایی برایش پیدا نشد، ازدواج نکرد.[۲۱] همچنین یعقوبی، تاریخ نگار قرن سوم هجری، نوشته است: امام کاظم(ع) وصیت کرده بود که هیچ یک از دخترانش ازدواج نکنند؛[۲۲] اما به این سخن اشکال کرده اند که چنین سفارشی در وصیت نامه ای که کُلینی در کتاب الکافی از امام کاظم(ع) نقل کرده،[۲۳] نیامده است.[۲۴] برخی از محققان نیز ازدواج نکردن حضرت معصومه(س) و خواهرانش را شدت اختناق حکومت عباسیان به ویژه هارون و مأمون دانسته اند.[۲۵]

سفر به ایران، ورود به قم و درگذشت

برپایه کتاب تاریخ قم، حضرت معصومه برای دیدار برادرش امام رضا(ع) از مدینه راهی ایران شد.[۲۶] بر اساس نقلی که باقر شریف قَرَشی تاریخ پژوه شیعه، از کتاب «جوهرة الکلام فی مدح السادة الاعلام» آورده، دلیل مسافرت حضرت معصومه(س) به ایران نامه ای بود که امام رضا(ع) برای وی فرستاده بود و در آن از او خواسته بود به نزدش در خراسان برود.[۲۷] امام رضا(ع) در آن زمان ولی عهد مأمون، خلیفه عباسی، بود و در خراسان سکونت داشت. حضرت معصومه در میان راه بیمار شد و درگذشت.[۲۸] به باور سید جعفر مرتضی عاملی، حضرت معصومه(س) در ساوه مسموم و در قم شهید شده است.[۲۹]

درخصوص علت رفتن او به قم دو گزارش وجود دارد: طبق گزارش نخست، وی در ساوه بیمار شد و از همراهانش خواست او را به قم ببرند.[۳۰] بنابر گزارش دوم که نویسنده تاریخ قم آن را درست تر دانسته، خود قمی ها از او خواستند به قم برود.[۳۱]

حضرت معصومه در قم در خانه شخصی به نام موسی بن خَزْرَج اشعری ساکن شد و پس از ۱۷ روز درگذشت.[۳۲] جنازه او را در قبرستانی به نام بابِلان (حرم کنونی) دفن کردند.[۳۳] آل سعد بر سر دفن آن حضرت دچار اختلاف شدند. سرانجام تصمیم گرفتند قادر، خادمی که پیرمردی صالح بود مراسم خاک سپاری را انجام بدهد؛ اما ناگهان دو سوارِ نقاب پوش از سوی بیابان هویدا شدند، به سرعت نزدیک آمدند و بر او نماز گزاردند و جنازه را به خاک سپردند؛ پس از پایان مراسم تدفین، آن دو نقاب پوش بدون آنکه با کسی حرف بزنند، سوار بر اسب شده و از آنجا دور شدند.[۳۴] از فاضل لنکرانی (درگذشت: ۱۳۸۶ش) نقل شده است که بعید نیست این دو سوار از امامان بوده باشند.[۳۵]

جایگاه نزد شیعیان

کاشی کاری معرق متعلق به حرم حضرت معصومه. امام رضا(ع): هر کس او (حضرت معصومه) را با شناخت از جایگاهش زیارت کند، بهشت برای اوست.

پرونده:روز عاشورا در حرم حضرت معصومه.jpg

دسته های عزاداری در روز عاشورا در صحن حرم حضرت معصومه

علمای شیعه جایگاه والایی برای فاطمه معصومه قائل اند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت زیارتش نقل می کنند. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار به حدیثی از امام صادق(ع) پرداخته که طبق آن، تمام شیعیان حضرت با شفاعت حضرت معصومه(س) به بهشت وارد می شوند.[۳۶] در فرازی از زیارتنامه فاطمه معصومه هم به دلیل مقام و جایگاه او نزد خداوند، از وی درخواست شفاعت شده است.[۳۷][یادداشت ۱]

محمدتقی شوشتری در قرن چهاردهم شمسی، در قاموس الرجال نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم(ع)، پس از امام رضا(ع) کسی هم پای معصومه نیست.[۳۸] شیخ عباس قمی هم او را برترینِ دختران موسی بن جعفر(ع) دانسته است.[۳۹] وی همچنین حضرت معصومه را از امام زاده هایی می داند که هم جلیل القدر است و قطعاً از فرزندان امام کاظم(ع) است و هم قطعاً در همین حرم و مکان مدفون است.[۴۰]

برپایه روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده است، بهشت، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام کاظم(ع) را زیارت کند؛[۴۱] البته در برخی روایات، پاداش بهشت برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت زیارت کند.[۴۲]

نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهل بیت(ع)، از محمود انصاری قمی (درگذشت: ۱۳۷۷ش) و او از سید نصرالله مستنبط عالم شیعه (درگذشت: ۱۳۶۴ش) نقل کرده که در کتاب خطی کشف اللئالی نوشته صالح بن عرندس حلی، عالم شیعه قرن نهم قمری، حدیثی دیده که در آن امام کاظم(ع) خطاب به حضرت معصومه گفته است: «فَداها اَبوها؛ پدرش به فدایش». بر اساس این نقل، امام کاظم(ع) این جمله را پس از آن گفت که حضرت معصومه در نبود امام(ع)، پرسش های شیعیان را به درستی پاسخ داد. نویسنده کتاب زندگانی کریمه اهل بیت(ع) چنان که خود گفته، این حدیث را جز این نقل، در کتاب های حدیثی نیافته است.[۴۳]

زیارتنامه

مقالهٔ اصلی: زیارت نامه حضرت معصومه(س)

علامه مجلسی در کتاب های زادالمعاد، بحارالانوار و تحفةالزائر، زیارتنامه ای به نقل از امام رضا(ع) برای فاطمه معصومه آورده است.[۴۴] البته او در تحفة الزائر پس از ذکر زیارتنامه، احتمال داده است که متن آن ادامه حدیث امام رضا نباشد و علما آن را افزوده باشند.[۴۵] گفته اند حضرت فاطمه(س) و حضرت معصومه تنها زنانی اند که زیارتنامه مأثور (زیارت نامه ای که سند آن به معصوم می رسد) دارند.[۴۶]

عبدالله جوادی آملی از مراجع تقلید:

از زیارت نامه حضرت معصومه برمی آید که وجود مبارک کریمه اهل بیت فاطمه معصومه(ع) در سلسله جلیله انبیا و اولیا قرار دارد یعنی وقتی سلسله انبیا واولیای الهی(ع) به پایان رسید و نوبت به شاگردان ممتاز و اصحاب خاص ائمه رسید، وجود مبارک فاطمه معصومه(ع) به عنوان یکی از شاگردان نمونه و یکی از اصحاب خاص ائمه(ع) است و وارث همان معارف است.[۴۷]

آستانه مقدس حضرت معصومه

مقالهٔ اصلی: حرم حضرت معصومه(س)

بر مدفن فاطمه معصومه در قم، ابتدا سایبان و سپس قُبّه ای بنا کردند.[۴۸] این مدفن به تدریج به اندازه ای گسترش یافت که امروزه بعد از آستان قدس رضوی، باشکوه ترین و مشهورترین آرامگاه ایران است.[۴۹] آستانه فاطمه معصومه، از حرم حضرت معصومه، ساختمان ها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن تشکیل شده است که بیشترشان در شهر قم قرار گرفته اند.[۵۰]