دهۀ ۳۰ و ۴۰ شمسی تا ۱۳۵۷ و آمارهایی از شکوفایی خیره کنندۀ اقتصادی

در پی آمد سرکوب ۱۳۳۲، و تثبیت جای پای متحد آمریکا در ایران، شاخص های رشد اقتصادی ایران به طرز حیرت آوری بهبود یافت. قرارداد «امینی پیج» یا «کنسرسیوم» نفت ایران را تا ۲۵ سال در انحصار چند کمپانی فراملیتی قرار داد. با امضای این قرارداد در انتهای سال ۱۳۳۳، طی ۵ سال بعد از آن، تولید نفت از ۱۶ به ۵۲ میلیون تن در سال بالغ شد. در این پنج سال، درآمدهای ارزی ناشی از صادرات نفت از ۱۴۰میلیون به ۳۶۰میلیون دلار رسید. آمریکایی ها عنان برنامه ریزی اقتصادی کشور را در دست گرفته بودند. شاه «انقلاب سفید» را اعلام عمومی کرد و با نگاه به اصل ۴ ترومن، اصلاحات ارضی را اجرایی نمود. ظرفیت های خالی اقتصاد ایران، خصوصا در بخش نفت و صنایع بزرگ موجب شد شرایط برای یک جهش خیره کنندۀ آمارهای اقتصادی (و البته نه بن مایه های اقتصادی) آماده شود، روندی که آغاز شد و برای زمانی بیش از یک دهه ادامه یافت. آمارها نشان می دهد رشد سرسام آور این زمان، هرگز بعد از انقلاب اسلامی تداوم نیافت، گرچه از نوسانات آن کاسته شده است، به این ترتیب:

تولید ناخالص داخلی ایران (تقریبا یعنی حجم اقتصاد) از حدود ۴میلیارد دلار در ۱۹۶۰ (۱۳۳۹) به ۱۱میلیارد دلار در ۱۹۷۰ (۱۳۴۹ش) و نهایتا به ۹۰میلیارد دلار در آستانۀ انقلاب می رسد (این رقم، در اوج یعنی در سال ۲۰۱۲، به ۶۰۰میلیارد دلار رسید و اکنون حدود ۴۰۰میلیارد دلار است). رشد اقتصادی ایران (تقریبا یعنی بزرگ شدن اقتصاد در یک سال) طی سال های ۱۹۶۰ (۱۳۴۰) تا ۱۹۷۳ (۱۳۵۳) عموما بالای ۱۰ درصد بود و حتی در سال های ۱۹۶۵، ۱۹۶۹ و ۱۹۷۶ رقم باورنکردنی حدود ۱۷درصد را تجربه کرد. این حد از رشد حتی در تجربۀ سال های اخیر چین هم دیده نمی شود!

میزان حیرت آور رشد ناخالص داخلی اقتصاد ایران طی کمتر از دو دهه حدود ۲۳ برابر شد (منبع: بانک جهانی)

نرخ رشد ناخالص داخلی سالانۀ بالای ۱۰ درصد طی بیش از یک دهه (منبع: بانک جهانی)

علاوه بر این، بخت هم با شاه یار بود. قیمت هر بشکه نفت خام که در جولای ۱۹۷۳ (تیرماه ۱۳۵۲) کمتر از ۲۱دلار بود، در ژانویه (دی ماه ۵۲) به ۵۶ دلار رسید. روند فزایندۀ قیمت نفت ادامه داشت تا در آوریل ۱۹۸۰ (فروردین ۱۳۵۹) رکورد بی سابقۀ ۱۲۶ دلار به ثبت رسید. پس از آن به تدریج قیمت نفت تا سال های متمادی به کانال ۳۰ تا ۵۰دلار بازگشت.

جهش قیمت نفت در عصر پهلوی، منبع: اوپک

این در حالی بود که میزان تولید نفت ایران طی آن سال ها، معمولا بیش از ۶میلیون بشکه در روز بود، که از این رقم بخش قابل توجهی صادر می شد.

تولید نفت در عصر پهلوی حدود ۶میلیون بشکه در روز بود منبع: تریدینگ اکونومیکس

از فروش این ثروت خداداد شرایط ایده آلی مهیا شده بود، چه شرایطی از این بهتر، که خود غربی ها، با فناوری خودشان، نفت را ببرند و مابه ازای آن را به اقتصاد ایران پرداخت کنند؟! (محمدرضا البته نقدینگی ناشی از فروش بی محابای نفت را با خرید سلاح و اقلام فانتزی و لوکس دیگر، با معاضدت افرادی مانند طوفانیان، رأسا از کشور خارج کرد و به آمریکایی ها بازگرداند!)

در آن سوی ماجرا، نگاه های متعارف اقتصادی می گوید که به طور معمول انتظار می رود چنین روند رشدی به شدت تورم زا باشد، لکن آمارها نشان می دهد طی یک دهۀ پیش از ۱۹۷۳ (۱۳۵۲) با وجود رشد نجومی اقتصاد ایران، از تورم خبری نیست! نرخ تورم در این دوره در حاشیۀ صفر حرکت می کند.

بنابراین تا اینجا شرایط عالی است! فروش عالی، رشد غیرطبیعی و یونیک در کل جهان، افزایش سطح رفاه، و به صورت جالبی بدون تورم! از این سال ها به سال های طلایی شکوفایی اقتصادی ایران تعبیر می کنند. اما این همۀ ماجرا نیست.

آن روی سکه

توانگری مالی این سال ها، علاوه بر اینکه به توسعۀ سیاسی و اجتماعی و ارتقای مدنیت جامعۀ ما هیچ کمکی نکرد، و موجب استحکام و رشد تولید درون زا و ملی هم نشد، اتفاقا مؤلفه های ناظر به سمت «مصرف» را تقویت کرد. آمارها نشان می دهد در این سال ها در یک روند فزاینده، واردات بر صادرات پیشی گرفت و تراز تجاری طی ۱۳ سال، سقوط چند هزار برابری را تجربه کرد و در آستانۀ انقلاب به رقم بی سابقۀ ۶۰ میلیارد تومان (حدودا ۹ میلیارد دلار) رسید. این سطح از واردات نشان می داد «تولید ایران» را یارای هضم و مدیریت و همسازی با «نقدینگی بادآوردۀ از خارج از چرخۀ متعارف اقتصاد» نیست. اقتصاد ایران با تکیه بر این نقدینگی بادآورده عمیقا به واردات وابسته شده بود.

تراز تجاری پیش از انقلاب (منبع: بانک مرکزی)

طی دو سال منتهی به انقلاب اسلامی، این شرایط بی نظیر و طلایی به یک باره به ضد خودش بدل شد! بیماری اقتصادی کشور ما در این سالها از دوره کمون خارج شده بود و غده چرکین نهفته در این سال ها سر باز کرده بود، آهنگ رشد اقتصاد ایران (عمدتا به دلیل بیماری هلندی) طی تنها دو سال، سقوطی ۳۲درصدی را تجربه کرد. در همین زمان (و به همان دلیل) نرخ تورم به شدت افزایش یافت و در سال ۱۹۷۷ (یعنی یک تا دو سال پیش از انقلاب اسلامی) به ۲۷ درصد رسید.

تورم ناچیز تا قبل از ۱۹۷۳

(حاشیه: باید توجه داشت که آن پیام معروف منتسب به هویدا دربارۀ ثبات قیمت تخم مرغ یا خودکار جیبش در خلال ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۶ فقط در برخی اقلام خاص مصداق داشته است وگرنه به طور کلی کاملا نادرست ا۲ست. شاخص قیمت اجناس CPI طی زمان مسئولیت او حدود ۲٫۷ برابر شده بود، یعنی تورم ۲۷۰درصد!).

نکتۀ قابل توجه تر اینکه حتی طی همان سال های «طلایی» نیز، نابرابری اجتماعی به شدت رشد کرد. یک دهم برخوردار به شدت مرفه تر شد و ضریب جینی به رقم عجیب «افزون بر ۵۰صدم» رسید.

شرایط بسیار وخیم توزیع درآمد

شرایط بسیار وخیم ضریب جینی (منبع: بانک مرکزی)

با نگاه به نقشۀ زیر پی خواهید برد تعداد کشورهای با این حد از نابرابری اقتصادی، در کل جهان انگشت شمار است. شواهد مردم از شرایط روستاها و مناطق کم برخوردار که از نعمت زیرساخت های اولیه هم بی بهره بودند، نیز مؤید این آمارهاست. در آستانۀ انقلاب اسلامی بیش از ۹۵درصد از روستاهای کشور در این جرگه جای می گرفتند.

نقشۀ فعلی ضریب جینی جهان؛ تعداد کشورهای با شرایط زمان پهلوی، انگشت شمار است (منبع: سیا)

به طور خلاصه در مورد «دوران طلایی اقتصاد در عصر پهلوی دوم» این تحلیل منصفانه به نظر می رسد:

از زمان قدرت گرفتن پهلوی دوم در ۱۳۳۲ تا آستانۀ انقلاب، با واگذاری ۵۰درصد از عواید نفت به «کنسرسیوم»، حداقل نیمی از عواید نفت ایران در ید اختیار غربی ها قرار گرفت. بخش قابل توجهی از نیم دیگر نیز صرف پر کردن جیب معدود افرادی شد که از این نمد کلاهی داشتند.

رشد فروش نفت و نیز توسعۀ تسلیحات، اقلام آماده و صنایع بزرگ غیردرون زا و وارداتی (صنایع مونتاژ که از فناوری و توانایی داخلی بهره ای نداشت)، طی یک دهه پنل ها و تابلوها را به نمایش فربه شدن اقتصاد ایران سوق داد، اما اتفاقا همین عدم توازن و برون گرایی افراطی و رشد مجازی و غیرواقعی و ناهمگون و غیرعادلانه، پاشنه آشیلی شد برای سقوط اقتصاد نفت بنیان عصر پهلوی دوم، عنصری که کنار عدم توسعۀ سیاسی و دیکتاتوری نظام حاکم، به طوفان سهمگین خشم مردم بدل شد و طومار حکومت «از حیث اقتصادی قدرتمند»(!) پهلوی را در هم پیچید.

انتهای پیام/+